Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ Եկեղեցի 18 դ․

Վրաստան / Խաշուր / Սուրամ

Պատմություն
1843 — 1861 թթ․

Հենց այս եկեղեցու տեղում էլ երեցփոխ Գրիգոր Սադազյանցի պաշտոնավարության տարիներին (1843-1861 թթ.) «կառուցեալ է եկեղեցին և զարդարեալ է ամենայն զարդուք և զգեստուք»:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

1857 թ․

Հայտնի է նաև, որ 1857 թ. եկեղեցական գումարների հիմնական մասը ծախսվել էր «ի վերայ կառուցման նոր եկեղեցւոյն»:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

1957 թ․

Ցայսօր կանգուն եկեղեցին գործել է մինչև 1957 թվականը:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

1985 — 1995 թթ․

1985-ից կառավարության որոշ ներկայացուցիչներ փորձեցին եկեղեցին վերածել «Բարեկամության թանգարանի», բայց տեղացի հայերի բուռն բողոքից հետո եկեղեցին մնաց որպես Աստծո տուն: Այդ պայքարում նշանակալի էր հատկապես Առյուծյանների և Կասյանների կատարած դերը: Վերջապես 1995 թ. մարտի 10-ին մի խումբ սուրամցիներ դիմում են Թբիլիսիի հայոց առաջնորդարանին՝ խնդրանքով, որ գոնե շաբաթական մեկ անգամ հայ հոգևոր հովիվ այցելի սուրամցիներին: Այդ խնդիրը բավարարվում է, և արդեն շուրջ 2 ամիս է, ինչ տասնամյակների ընդմիջումից հետո Սուրամի հայոց Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցում լսվում է հայ քահանայի ձայնը:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

Ի դեպ, Վրաստանի պատմական հուշարձաններին նվիրված համահավաքի 5-րդ հատորում (Թբիլիսի, 1990, էջ 444 - 445) այս եկեղեցին հիշված է ՝ ոչ թե իր իսկական անվամբ, այլ «Գումբաթովանի էկլեսիա» ձևով, որը թարգմանվում է գմբեթավոր եկեղեցի, բայց վերջում շեշտվում է, որ եկեղեցին հայկական է: Նույն տեղում նշված է նաև, որ 1968 թ. եկեղեցին վերանորոգվել է Վրաստանի հուշարձանների պահպանության գիտա-արտադրական արվեստանոցի կողմից:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

Հիմնադրում
18 դ․

Սուրամի հայոց Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի եկեղեցին հիմնադրվել է առնվազն 18-րդ դարում:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

Նորոգություն
1865 թ․

Ներսից պատերի սպիտակացման, և խաչկալի կանգնեցման թույլտվությունը ստացվել էր 1865 թվականին: Այնուհետև սալապատվեց եկեղեցու հատակը:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

1895 — 1896 թթ․

Եկեղեցու ծածկի նորոգումը (թիթեղապատվեց) և ներսի որմնանկարազարդումը կատարվեց 1895-96 թթ. հոգաբարձուներ Աստվածատուր Հակոբյանի, Հովհաննես Առյուծյանցի և Գրիգոր Չարեքյանցի պաշտոնավարության տարիներին:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

Նկարագրություն
1849 թ․

1849-ին հիշվում է որպես փայտածածկ կրապատ ու անշուք մի շենք:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու կամարների ներքո, մի խումբ վրացախոս հայ մանուկներին մայրենի լեզվի դասեր է տալիս Թիֆլիսից հրավիրված հայոց և գրականության ուսուցիչը, բայց հայ մնալու համար առօրյա պայքարի կարիքը կա և որքան էլ տարօրինակ հնչի, տեղի միջնակարգ դպրոցի տնօրենը իրեն իրավունք է վերապահել դպրոցից վտարելու սպառնալիքով ահաբեկել այն մանուկներին, ովքեր կհանդգնեն սովորել կորսված մայրենին: Բայց, սուրամցի հայերը իրենց մայրենին վերագտնելու հարցում հաստատակամ են ու վճռական և հուսանք՝ հեռու չէ այն օրը, երբ սուրամցի հայերն էլ ոչ միայն հոգով, այլև լեզվով կմիանան մեզ...

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

Վկայություն, Վրացերեն, Ձեռագիր 1995 թ․

Վկայություն ըստ Սիրանուշ Հարությունյանի. բնագիրը՝ վրացերեն.
«Ես՝ Սիրանույշ Սարգսի Հարությունյանս ծնվել եմ Սուրամում, հայ ընտանիքում, 1919 թվին: Մեր տան առջևում է գտնվում Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Հիշում եմ, թե ինչպես պատերազմից հետո Թիֆլիսից բերում էին հայր Երվանդին: 1957 թվին եկեղեցին համարյա փակվեց: 1985 թվից սկսեցին նեղել մեզ: Եկեղեցին մտադրել էին վերածել թանգարանի: Մենք չհամաձայնեցինք, որի պատճառով մեծ վեճեր ունեցանք: Ժողովուրդը հաղթեց և խլած բանալին ետ վերցրինք: Պետք է նշել, որ եկեղեցու բակում էր ապրում Տեր-Երվանդ Օսիպովը (նրա մահից հետո այդ տանն ապրեց նրա հարսը՝ Լամարան, որին շուտով մենք վերաբնակեցրինք և գյուղը վերցրեց այդ տեղը): Այսօր մենք երջանիկ ենք, որ Թբիլիսիից քահանա ու հայոց լեզվի ուսուցիչ եկավ: Նրանք մեզ խոստացան, որ կվերականգնեն եկեղեցու գործունեությունը: Երջանիկ ենք մեզ համարում, որ հասանք նրան, որ այսուհետև կգործի եկեղեցին»:

1995 թ. ապրիլի 5, Ս. Հարությունյան, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 60:

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր 1995 թ․

ԶԱՐԹՈ'ՆՔ ՎՐԱՑԱԽՈՍ ՀԱՅԵՐԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄ. ՍՈՒՐԱՄ
«Մինչև 1920-ական թվականների վերջերը վրացախոս հայերով բնակեցված Վրաստանի բազմաթիվ գյուղերում գործում էին հայոց եկեղեցիներն ու ծխական դպրոցները, բայց ստալինյան ռեժիմը վերջ դրեց դրանց գոյությանը՝ հանրապետության ամբողջ տարածքում: Մնացած տասնամյակների ընթացքում կառավարությունը, մեղմ ասած, չի խրախուսել վրացախոս հայերի շրջանում ազգային դպրոցների վերաբացումը, իսկ Զ. Գամսախուրդիայի նախագահության տարիներին նրանց նկատմամբ գործադրված սանձարձակ բռնությունների չափն իր նախադեպն ունեցել էր միայն 1930-ական թվականներին: Վիրախոս հայերի նկատմամբ անհանդուրժողականությունը հասավ այնտեղ, որ իբր ճշմարտությունը վերականգնելու մտահոգությամբ դեռևս հայկական ազգանուններ կրող բնակիչներին առաջարկվեցին (համարյա բռնությամբ) փոխել ազգանունները՝ կրելով զուտ վրացական նոր ազգանուններ: Որոշ տեղերում աշխատանքից զրկելու, բնակարանային հերթից հանելու (Թբիլիսիում), երկհարկ բնակարաններից ու հողամասերից վտարելու (Ծղնեթ գյուղ) կամ էլ պատմական ճշմարտությունը վերականգնելու և այլ պատճառաբանություններով ու ահաբեկումներով 1989-91 թթ. ընթացքում հազարավոր վրացախոս հայեր սկսեցին կրել միանգամայն նոր՝ վրացական ազգանուններ: Բայց այն տեղերում, ուր ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցությունը դեռևս իսպառ չէր մարել, այդ գործողություններին ցույց են տվել արժանի դիմադրություն: Այդպիսի վայրերից էր Կենտրոնական Վրաստանի Խաշուրի շրջանի, Կուր գետի ձախակողմում, Սև ծովն ու մայրաքաղաք Թբիլիսին իրար միացնող գլխավոր մայրուղու վրա գտնվող Սուրամ գյուղաքաղաքը, որի մեծաթիվ վրացախոս հայ բնակիչները ոչ միայն ընդդիմացան զվիադիական բռնություններին ու տեղի չտվեցին, այլև որոշեցին վերաբացել արդեն տասնամյակներ փակված հայոց եկեղեցին, իսկ մանուկներին մայրենի լեզվի ուսուցումը կազմակերպելու համար հայոց լեզվի ուսուցիչ հրավիրեցին Թբիլիսիից: Ցավոք, խոչընդոտներն անպակաս են, և այժմ էլ՝ տեղի միջնակարգ դպրոցի վրացազգի տնօրենի կողմից հարուցված: «Նրանք, ովքեր կմասնակցեն հայոց լեզվի պարապմունքներին՝ ընդհանրապես կազատվեն դպրոցից»: Այս է, Սուրամի միջնակարգ դպրոցի տնօրենի հայտարարությունը, որը ևս իր ձևի ու չափերի մեջ ահաբեկման մի տարբերակ է, մտավախություն, թե հանկարծ այնպես չլինի, որ ձուլման կես ճամփից հայերը ետ դառնան: Չէ՞ որ քիչ բան չի արվել նրանց իսպառ վրացացնելու համար, իսկ այսօր նորից հայոց դպրոց ու հայոց եկեղեցի... Բայց անկախ շատ իշխանավորների ու այդօրինակ տնօրենների կամքից, հայերն արդեն երկու ամիս է, ինչ բացել են եկեղեցու դռները և ամեն չորեքշաբթի լսում են Թբիլիսիից հրավիրված Տեր Եղիշե ավագ քահանայի հայերեն քարոզն ու ժամերգությունը, իսկ մանուկները՝ հայոց այբուբենն են սերտում նույն եկեղեցու կամարների ներքո»:

Սամվել Կարապետյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 16 հունիս, 1995, N 147(1267), էջ 6:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Յուրացում 1997 թ․

ՍՈՒՐԱՄՑԻ ՀԱՅԵՐԸ ԱԶԳԱԿԻՑՆԵՐԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐՔԻ ՈՒՆԵՆ
«Ընդամենը 2 տարի առաջ սուրամցի հայերը երկարատև պայքարից հետո հասել էին նրան, որ վերաբացել էին տեղի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Շաբաթական մեկ օր Թբիլիսիից հրավիրված Տեր Եղիշե ավագ քահանան այդ եկեղեցում հայերեն ժամերգության ծեսն էր կատարում, իսկ հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչը նույն եկեղեցու կամարների տակ մայրենի այբուբենն էր ուսուցանում գյուղի վիրախոս հայ մանուկներին: ... Այդ ժամանակից արդեն անցել է գրեթե երկու տարի: Բնականաբար կարևոր էր պարզել, թե անցած ժամանակամիջոցում ինչ չափով էին կարողացել հաղթահարել այն բազմապիսի դժվարությունները, որոնք ծառացել էին նրանց առջև: Չէ՞ որ տեղի հայոց դպրոցը փակվել էր ստալինյան ծանր ռեժիմի օրերին, իսկ հիշյալ եկեղեցին էլ գործել էր մինչև 1957 թ.: Բացի այդ, վիրախոս հայ մանուկների մասնակցությունը հայերենի պարապմունքներին բոլորովին էլ դուր չէր եկել տեղի միջնակարգ դպրոցի ազգությամբ վրացի տնօրենին, որն էլ իրեն իրավունք էր վերապահել մինչև իսկ դպրոցից վտարելու պայման առաջադրել այն աշակերտներին, որոնք կմասնակցեին հայերենի պարապմունքներին: Անշուշտ, որևէ երևույթ ինքնահոսի թողնելը դժվար թե դրական արդյունքի հասցներ, և սուրամցի հայերն էլ թեև վերաբացել էին ազգային եկեղեցու դռները, իսկ մանուկներին էլ սկսել էին սովորեցնել կորսված մայրենին, ինչպես և սպասելի էր, հանդիպեցին մի շարք դժվարություների: Թբիլիսիից շուրջ 120 կմ հեռավորություն ունեցող Սուրամը առաջին հերթին կարիք ուներ պարբերաբար գյուղ այցելող հայ հոգևորականի (թեկուզ՝ շաբաթը մեկ անգամ), սակայն պարզվում է, որ այն հազիվ մեկ ամիս է տևել, իսկ հետո «շնորհիվ» թեմական առաջնորդ Գևորգ Սերայդարյանի սեփական հոտի նկատմամբ տածած անսահման անտարբերության, դադարել է վերջնականապես: Մայրենի լեզվի ուսուցումն՝ էլ պարզվում է, կարճ ժամանակ անց դադարել է, ըստ ամենայնի ինչպես ուսուցչի չներկայանալու (նա ևս քահանայի հետ գալիս էր Թբիլիսիից), այնպես էլ տեղի միջնակարգ դպրոցի վրացազգի տնօրենի ահաբեկումների հետևանքով և անմար մնացած կայծը, որ թվում է արդեն պատրաստ էր վերածվելու թեժ կրակի, համատարած անտարբերության պայմաններում կրկին սկսեց ծխալ: 1997 թ. հունվարին իր գործունեության համար վրաց պատրիարք Իլիայից տեղ ստացավ Բաթումից հեռացված, ազգությամբ վրացի մի «քահանա»՝ Մամա Ստեփանեն (հայր Ստեփանե): Նույն ամսվա կեսերին նա բռնությամբ գլխավորեց հայոց Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու բարձր բեմի (որ բնորոշ է հատկապես հայոց եկեղեցիներին) քանդման աշխատանքները: Չնայած տեղի վիրախոս հայերի ընդդիմությանը, վանդալիզմը, չկանխվեց և ընդամենը երկու շաբաթվա ընթացքում եկեղեցու բեմը հիմնավորապես ոչնչացվեց ու փոխարինվեց վրաց եկեղեցիներին հատուկ՝ փայտամածով: Եկեղեցու վրացացման աշխատանքներին իր ներդրումն ունեցավ հատկապես Սուրամի գյուղապետը, որն ամիսներ առաջ տեղի դպրոցի տնօրենի հետ ահաբեկում էր հայերենի դասընթացներին մասնակցող վիրախոս հայ մանուկներին: Բանը հասավ այնտեղ, որ հունվարի 20-ին վրաց պետական այրերի մասնակցությամբ եկեղեցին օծեցին վրաց եկեղեցու ծեսով՝ Ծմինդա Գիորգի անվամբ: Դրանից անմիջապես հետո գյուղի հայերին հայտարարվեց, որ այդուհետև մոռանան եկեղեցու հայկական ծեսով մկրտվելու մասին: Այո, օտարվեց նաև Սուրամի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը: Ընկճված ու վրդովված են այժմ սուրամցի միայնակ ու լքված հայերը, իսկ նման իրավիճակը անխուսափելի է այնքան ժամանակ, քանի դեռ հոտի առջև ծառացած խնդիրները իր հոգսը չի համարում նրա հովիվը, նաև քանի դեռ հայ իշխանավորները չեն մտահոգվում Վրաստանում բնակվող մեր հայրենակիցների ճակատագրով: Սա կարևոր խնդիր է, և պետք է լուծվի միջպետական մակարդակով»:

Սամվել Կարապետյան, RAA. Երևանի գրասենյակ, «Մոլորակ», 13 մայիս, 1997, N 77 (195), էջ 5:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1997 թ․

Վկայություն ըստ Միխայիլ Մանուկովի.
«Ես՝ Միխայիլ Մանուկովս ծնվել եմ Սուրամ ավանում: Մայրս՝ Եվգենիա Մանուկովան հավատացյալ կին էր: Երբ դարձա 7 տարեկան, մայրս ամեն կիրակի տանում էր տեղի հայոց «Գրիգոր Լուսավորիչ» եկեղեցի: Ես մասնագիտությամբ ինժեներ եմ: Որոշ ժամանակ մասնակցեցի նշված եկեղեցու շինարարական աշխատանքների ընթացքին (դա 1983-84 թվերին էր) մասնավորապես՝ կտուրի թիթեղապատմանը: Ցավոք, այսօր փոխեցին եկեղեցու հայկական անվանումը: Ես, որպես սուրամեցի, հուզվում եմ, որ պատահեց այդ անհասկանալին»:

Մ. Մանուկով, 20.02.97, հրատ. Սամվել Կարապետյան, RAA. Երևանի գրասենյակ, «Մոլորակ», 13 մայիս, 1997, N 77 (195), էջ 5:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գումբաթովանի էկլեսիա		Թարչգմանաբար` գմբեթավոր եկեղեցի:
Ծմինդա Գիորգի	1997 թ․