Հարանց Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հարանց Վանք

Վրաստան / Թիֆլիս

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1996 թ․

Վկայություն ըստ Լևոն Հարությունյանի.
«1950-ական թվերից աշխատում էի «Վրացնախագիծ» ինստիտուտում որպես գլխավոր մասնագետ (շինարար-ինժեներ): Ի դեպ, այս ինստիտուտը կառուցվել է իր տեսակի մեջ եզակի, եռագմբեթ, Վանք կոչվող Մայր Տաճարի տեղում: Երբ՝ 1954-55 թվականներին սկսեցին կառուցել ինստիտուտին կից բնակելի շենքը, շինարարները նոր էին սկսել փորման աշխատանքները, երբ մեկը-մյուսի ետևից լույս աշխարհ եկան հին գերեզմանների տապանաքարերը (դրանցից շատերը գտնվելիս են եղել զուգարանների տակ): Պարզվեց, որ դրանք գեներալներ Տեր-Ղուկասովի, Լազարևի, Մադաթովի, Շելկովնիկովի, Ալխազովի տապանաքարերն էին ...Դեպքը մեծ հուզմունք առաջացրեց հատկապես հայ բնակչության մեջ, քանի որ բազմաթիվ գանգեր, մարդկային ոսկորներ էին դեսուդեն թափված, որոնք լուռ վկաներն էին գերիշխող վանդալիզմի ... Շատերը չէին կարողանում զսպել արցունքները տեսնելով, թե ինչպես էր ժողովուրդը որպես թանկագին մասունքներ, հավաքում գեներալների շորերից փոքրիկ կտորներ, ինչ-ինչ իրեր, որպես հիշատակ հայ մեծանուն զավակների: Ես տեսա, թե ինչպես էր հուզված-վրդովված մեր ինստիտուտի գլխավոր ինժեներ Խազարաձեն. նա նույնպես կատարվածը դիտում էր, որպես կովկասեցուն ոչ վայել արարք ... Փառք Աստծո, որ հետագա հուզմունքները կանխվեցին քաղաքագլխի ճիշտ որոշմամբ. բոլորի գերեզմանները տեղափոխվեցին Ս. Գևորգ Եկեղեցու բակ և հանձնվեցին հողին»:

Վրաստանի վաստակավոր ինժեներ, Լևոն Հարությունյան, 4/VI -96 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 74:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Լևոն Հարությունյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1996 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում

Վկայություն ըստ Սիրանույշ Մարգարյանի.
«Երբ պետք է քանդեին Վանքը, մեզ բոլորիս նախօրոք ստիպում և հավաքում էին ստորագրություններ, որ իբր համաձայն ենք, որ Վանքը քանդվի ու տեղում դպրոց կառուցվի: Պետք է նշել, որ ով չէր ստորագրում, նրան գիշերով կորցնում էին: Հայրս՝ Բարեղամ Մարգարյանը, հրաշքով փրկվեց. նա խնդրեց, որ մյուս օրը գան ստորագրելու, ձևացավ, որ իբր հիվանդ է: Վանքը պայթեցնելով հազիվ քանդեցին, դա քաղաքի ամենագեղեցիկ եկեղեցին էր, իր չափերով նույնիսկ Էջմիածնից մեծ էր: Եթե օրինակ չքանդեին և այսօր լիներ մեր այդ հրաշք Վանքը, ապա վրացիք դա էլ կխլեին մեզնից, ինչպես շատ ուրիշները»:

Սիրանույշ Մարգարյան, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 74:

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1995 թ․

Վկայություն ըստ Անիկ Դավիդովայի.
"Я родилась в районе Ванкской церкви в 1922 г. Отлично помню все обряды, так как моя бабушка всегда водила с собой, даже помню как при Пасхе давала красные яички и так ходили в церковь. В тяжелых тридцатых годах по указу Берия собирали ложные подписи от армян с целью разрушения церкови и на месте построить армянскую школу. К этим вынудительным подписающимся подверглась моя бабушка (Лиза(жена уста Шакара). И так, варварски разрушили церковь: особенно дико рыли могилы всех исторических великих людей и деятелей. (Манташев, Измайлов, Шаншиян, несколько генералов и т.д.). Помню, как безбожно доставали из могил выше указанных лиц, грабя с них все драгоценности, многие ценности стали реликвиями в роде фoндов местных музеев. Надо указать еще, что во время разрушительных работ был строго отцеплен весь квартал, т. к. присваивались бесчисленные драгоценности. Потеря такого чудного неповторимого шедевра сильно расстроила всех армян г. Тифлиса. До сегоднешого дня перед моим глазамы стоят все три алтаря с красивыми фресками. Очень впечатлительная вся служба в общем. Пиша эти строки я вспомнила мои детские годы связанные с Ванком".

18 марта 1995 год, Давидова (Аник), հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 75:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Անիկ Դավիդովա
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր 1947 թ․

Վկայություն ըստ Ալբիոն Կարտավսկիի.
"С 1955 года я работаю в институте "Грузгоспроект". Приблизительно в этот же период велось строительство административного здания проектного института "Грузгоспроект" на Набережной реки Куры в пределах Ванкского монастыря. В 1956 г. здание было сдано в эксплуатацию, а затем был поставлен вопрос о строительстве второй очереди здания института с его западной стороны. На месте существовали развалины древней монастырской стены, в пределах которой и было принято решение расширить институт. В процессе производства земляных работ было обнаружено захоронение. В инкрустированном гробу был обнаружен скелет. Судя по сохранившимся остаткам дорогого одеяния, это был военный, на что указывали погоны и другие акссесуары присущие военному званию. Естественно, производители работ приостановили дальнейшие земляные работы, т. к. было известно, что данная территория ранее принадлежала армянскому монастырю - было принято решение - обратиться к представителям армянской церкви. Что и было сделано. В результате проведенных обследований было принято решение, что могила и труп принадлежат известному армянскому генералу служившему при Русском царском дворе - Лорис-Меликову. После вскрытия гроба любопытные наблюдатели, в числе которых находился и я - увидели картину, где сохранились кости черепа и рук и частично отдельные элементы костюма. Немедленно было предложено охранять могилу, что и было сделано. Как стало нам известно в дальнейшем было выполнено перезахоронение в ограде церкви Сурб-Геворка на Майдане".

Инж. "Грузгоспроекта" Альбион Федорович Картавский, 2/XI - 47, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 75:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Ալբիոն Կարտավսկիյ
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1947 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր 1997 թ․

Վկայություն ըստ Է. Կոտոյանի.
"Не забывается одна история связанная с Ванкским собором (1720 г.) Мама была единственная верующая в нашей семье. При этом. очень своеобразно верующая: она не придерживалась канонов григорианской церкви, недолюбливала священников, больше тяготела к православным церквам (зданиям) и т.д. и т.д. Антирелигиозный угар 20-х(30-х годов. Волна разрушений подкатывалась и к Ванку. Хорошо помню этот теплый солнечный нерабочий день, когда и млад и стар были дома. Наш маленький старый тифлисский двор жил своей тихой жизнью: дети с гомоном играли, взрослые отдыхали. Но эта идилия и покой были нарушены появлением трех незнакомцев, которые, стараясь не привлекать внимания, начали обходить квартиру за квартирой. Соседка успела шепнуть маме в чем дело. Отец ( в полном неведении, сидя на балконе, продолжал читать газету. Оказывается шел сбор подписей (только среди армянского населения!) на снос всего комплекса Ванкского собора. Взамен ( на этом участке воздвигалось здание полной средней школы только для армянского контигента детей. Разумеется, сбор подписей шел "успешно" ( это был злополучный период начала 30-х годов, "Комиссия" дошла и до нашего второго этажа. На удивление отца, праглашения мамы в помещение гостям не последовало, прямо на балконе, стоя, начался не очень приятный разговор. Мама говорила своим обычным тихим голосом ( она, как верующая, категорически отказалась подписать, никакие доводы не смогли ее убедить. Один из пришедших, потеряв терпение, позволил себе повысить голос, зазвучала скрытая угроза. Отец невозмутимо, сидя, продолжал читать газету. Кончилось тем, что мама тоже повысила голос (слышал впервые!) и сославшись на Конституцию, объявила, что вопрос исчерпан. Позиция "комиссии" стала невыгодной: на балконах скапливались соседи и она поспешила закруглиться и ретироваться. Только закрылись дворовые ворота, наш сосед по балкону (дружили семьями) ( ярый идейный коммунист ( буквально затащил маму в комнату и чуть не кричал: "Ты подумала о муже?" Мама осталась при своем, сосед повернулся к вошедшему отцу: "А ты чего молчал?" Отец спокойно ответил: "Это дело ее совести. Она верующая!" и продолжил: "Потом, Вагаршак, подписью меньше, подписью больше. Ну и что? Все запланировано, дорогой, и будет выполнено!" Нервы у мамы не выдержали и она сквозь слезы выдавила: "Эх, вы! Ничего не поняли?! Здесь же не только вера, религия. Уничтожается национальная культура и память". Армянская средняя школа и сегодня стоит за крытым рынком (на Колхозной площади). В годы войны (1941-45 гг.) в школе размещался один из эвакогоспиталей. За прошедшие годы было несколько попыток "потеснить", сделать ее смешанной. Удалось только художественной школе вклиниться, заняв часть первого этажа. А так, при возникновении "угрозы" школе, удивительно дружно сплачиваясь, вставали (и не раз!) на многодневную круглосуточную "охрану" родители и, особенно, деды и бабушки, у которых из памяти не исчезло чувство некоторой вины, сознания того, какой большой ценой обошлось в свое время плата за эту школу. Свидетелем разборки Ванка по возрасту не мог быть. Со слов старших особое внимание было обращено соответствующими органами на исключение фактов изъятия и присвоения рабочими из могил драгоценностей и, аналогично - в самых разрушаемых зданиях (в кладке или полах). О судьбе останков захороненных в ограде Ванкского собора ряда достойнейших, даже исторических, личностей, своей жизнью и деятельностью принесших Тифлису добрую память и славу - данных не имею, за исключением четырех личностей, со слов старшего поколения - "временно" перезахороненных в подворье церкви Сурб-Геворк: графа Лорис-Меликова, генералов Тер-Гукасова, Лазарева и Шелковникова".

Э. Котоян, 9.12.97 г., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 75-76:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Կոտոյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում

Վկայություն ըստ Կիմա Հակոբյանի.
«Հիշողությունը մեզ համար ժամանակների կապն է: Ներկա պահին մենք ապրում ենք նաև մեզ համար թանկագին մասունքներ դարձած հուշերով: Ահավասիկ դրանցից մեկը: Ես՝ Կիմա Կարապետի Հակոբյանս, ծնյալ՝ Մակարյան, ծնվել եմ 1929 թվին, Թիֆլիսի մեծահամբավ Վանքի Մայր Տաճարի բակում, ավելի ճիշտ զանգակատանը կից եղած առաջնորդարանի շենքում: Պապս՝ Բարդուղիմեոսը, առաջնորդարանի պահակն էր: Հարկ է նշել, որ այդ նույն շենքում է ապրել նշանավոր կաթողիկոս Գևորգ Չորեքչյանը, իսկ Հովհաննես Թումանյանը այդտեղ եղած կոնսիստորիայում աշխատում էր որպես գրագիր: Ցավոք, վրա հասավ 1938 թվականը, որը ճակատագրական եղավ պատմական այդ հուշարձանի համար: Սև ուժերը՝ Լ. Բերիայի գլխավորությամբ, աղմուկ չբարձրացնելու նպատակով շինությունը սկսեցին քանդել գիշերով: Մոսկվայից հուշարձանը պահպանելու հեռագիրը, ավաղ, ստացվեց սոսկ առավոտյան, երբ արդեն ամեն ինչ կատարված էր: Հայրս, տեղյակ լինելով նման եղեռնագործությանը, հուզմունքից գիշերը չքնեց, քանի որ այդ ամենը ընդունեց սրտին շատ մոտ: Մի տխուր հիշատակ ևս: Բանն այն է, որ Վանքը պայթեցնելիս բեկորներից մեկը թռավ և մեխվեց մեր տան ներսի պատին: Հետաքրքիրն այն է, որ տունը նորոգելիս այդ ակոսը պահպանեցինք որպես Վանքի գոյության տխուր ապացույց: Բայց չէ՞ որ դրա հետ մեկտեղ ավերվեց նաև Վանքի բակում ամփոփված մեր երևելի մեծերի սրբազան գերեզմանները: Այսօրվա նման աչքիս առջև են գերեզմանները քանդելու ցնցող պատկերները: Այսպես, աշխարհահռչակ նկարիչ Հ. Այվազովսկու եղբոր՝ արքեպիսկոպոս Գաբրիել Այվազյանի աճյունը հարազատները հարկադրված եղան տեղափոխել Մեյդանի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակ: Նույն տեղը տեղափոխվեց նաև ռուսական բանակի նշանավոր գեներալ Մ. Տ. Լորիս-Մելիքովի աճյունը: Դրա հետ կապված նշենք մեկ մանրամասն: Ինձ վրա շատ ազդեց այն, որ երբ հրեշտակներով զարդարված ցինկե դագաղի կափարիչը բացեցին, այդ փառահեղ անձնավորության դիակը վայրկենապես սևացավ: Գերեզման պղծողները առիթը օգտագործեցին և գողացան ոսկե մեդալն ու դաշույնը: Կարծում ենք, որ հետաքրքրական էր նաև մեծ թատերագիր և տոհմիկ թիֆլիսեցի Գաբրիել Սունդուկյանի աճյունի տեղափոխելը Խոջիվանք: Դիակը տեղափոխելիս այն վնասվեց, իսկ իր այնքան սիրած ճտքակոշիկը դուրս ընկավ: Սրբապիղծ ոճրագործները լկտիաբար հափշտակեցին մեծ գրողի սիրած ոսկե մատանին: Որպեսզի այդ ամբողջ բարբարոսությունները աննկատ կատարվեին, մեզ՝ մանուկներիս, փորձում էին քշել այդ տեղից: Բայց մանկական հետաքրքրասիրությունը մեզ գամում էր տեղում: Այս առնչությամբ պարզ չէր, թե ինչու Սունդուկյանի կնոջ աճյունը թողնվեց տեղում: Ժողովուրդը այդ փաստի հետ կապված հյուսեց իր պատմությունը. «Մարդ ու կին ջահել ժամանակ մի գլուխ կռվում էին ու վիճում, բայց միասին էին մնում: Ապրի սովետական իշխանությունը, որ մարդուն կնոջից բաժանեց»: Երկար ժամանակ է անցել այդ դաժան օրվանից, բայց ես երբեք չեմ կարող մոռանալ Վանքի Մայր Տաճարի՝ այդ խաչված Քրիստոսի անզուգական պատկերը»:

Կիմա Կարապետի Հակոբյան, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 76-77:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Փաշավանք