Ներքին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ներքին Եկեղեցի

Վրաստան / Ջավախք / Ախալքալաք / Գանձա

Նկարագրություն

Ներքին եկեղեցին, որ գտնվում է Սբ. Կարապետ եկեղեցուց քիչ հարավ, իր չափերով (9,86 x 6,22 մ) փոքր-ինչ զիջում է Վերինին, սակայն ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային ճակատներից: Այս եկեղեցին ևս ունի վրաց մեսրոպատառ արձանագրություններ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 140:

Արձանագրություն, Վրաց Մեսրոպատառ, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու հարավային մուտքի բարավորին պահպանվել է քառատող արձանագրություն.
†. ღ(მრ)თივ გჳგჳნო|სანი მეფობაჲ გი(ორგი)სი, | ლაშქარნი დ(ა) ს(ა)მეფო დ(ა)ჲფ(ა)რენ | დედ(ა)ო ყ(ოელ)თა მჴსნელისაო. Թարգմ. Աստուծով պսակված Գիորգիի թագավորությունը, [նրա] զորականներին և արքայությունը հովանու[դ] ներքո պահիր, ո՜վ Մայր՝ բոլորի արձակիչ:

Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 48։ ცისკარიშვილი ვ., განძანის წარწერების შესახებ, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. ხვ, N 6, 1954, էջ 468-469: ცისკარიშვილი ვ., ჯავახეთის ეპიგრაფიკა როგორც საისტორიო წყარო, თბილისი, 1959, էջ 101: ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 85: შოშიაშვილი ნ., თორელთა ფეოდალური სახლის ისტორია და შოთა რუსთაველი, էջ 35-41: ოთხმეზური გ., XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ქართული ლაპიდარული წარწერები როგორც საისტორიო წყარო, էջ 104-105: “ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი”, էջ 20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 140-141: Ծանոթ. արձանագրության թվագրման հարցում առկա են հակասական կարծիքներ: Մ. Բրոսսե՝ ԺԳ դ. վերջ - ԺԴ դ. սկիզբ: Ի. Ռոստոմաշվիլի՝ 1014-1027 թթ.: Է. Թաղայշվիլի՝ 1299-1346 թթ.: Վ. Ցիսկարիշվիլի՝ 1334-1346 թթ.: Ն. Բերձենիշվիլի՝ 1334-1346 թթ.: Ն. Շոշիաշվիլի՝ 1208-1222 թթ.: Գ. Օթխմեզուրի՝ 1202/3-12015 թթ.:

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Ներքին եկեղեցու հր մուտքի բարավորի վրաց մեսրոպատառ արձանագրությունը

Արձանագրություն, Վրաց Մեսրոպատառ, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու հարավային պատին, 7 տող.
ქ(რისტ)ე ღ(მერთ)ო. ად(ი)დე ორთავე ცხორებათა მანდატ(ო)ჳრთ (ო)ჳხ|(ო)ჳცესი შალვა, ძითა და ძმითა მათგან ცოცხალთა. | ვაშენეთ მეორე წ(მიდა)ჲ ესე საყდარი ჩ(უე)ნ ნიკოლას ძეთა. Þ| შალვას მონასა მანგლაფას მეოხ ექმენ ღ(მერთ)ო ყ(ოე)ლთ(ა)ო. | საყდარი დედისა ღ(მრ)თ(ი)საჲ. Թարգմ. Ո՜վ Քրիստոս Աստված: Փառավորիր երկու կյանքում մանդատուրթուխուցես Շալվային նրա կենդանի որդու և եղբոր հետ: Կառուցեցինք այս երկրորդ եկեղեցին մենք՝ Նիկոլասի որդիներս: Շալվայի ծառա Մանգլափին բարեխոս եղիր, ո՜վ բոլորի Աստված: Աստվածածնի եկեղեցի [է]...

Brosset M., Mélanges asiatiques. t. II, 2e et 3e1, St. Pétersburg, 1854, էջ 173։ Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 49-50։ ცისკარიშვილი ვ., განძანის წარწერების...., էջ 467-468։ ცისკარიშვილი ვ., ჯავახეთის ეპიგრაფიკა როგორც საისტორიო წყარო, էջ 99-100։ ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 85: შოშიაშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 35-41։ ოთხმეზური გ., XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ქართული ლაპიდარული წარწერები როგორც საისტორიო წყარო, էջ 102-104։ “ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი”, էջ 20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 141: Ծանոթ. Ի. Ռոստոմաշվիլին այս արձանագրությունը բաժանում է չորս մասի և յուրաքանչյուրն առանձին հրատարակում (տես՝ Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 49): Է. Թաղայշվիլին Ի. Ռոստոմաշվիլու գրքի սույն էջը ծանոթագրելիս գրում է. «У Броссе читаем: შალვა, სიმონა, სამან, ლაფას, т. е. Шалва, Симон, Саман, Лафа. Мне кажется, что последния два слова надо читать სამანგზაფას «Самангзаф» էջ 49»: Արձանագրության թվագրման հարցում առկա են հակասական կարծիքներ: Մ. Բրոսսե՝ ԺԳ դ. վերջ - ԺԴ դ. սկիզբ: Ի. Ռոստոմաշվիլի՝ 1014-1027 թթ.: Է. Թաղայշվիլի՝ 1299-1346թթ.: Վ. Ցիսկարիշվիլի՝ 1334-1346 թթ.: Ն. Բերձենիշվիլի՝ 1334-1346 թթ.: Ն. Շոշիաշվիլի՝ 1208-1222 թթ.: Գ. Օթխմեզուրի՝ 1202/3-1215 թթ.: Ընդհանուր ծանոթ. Վերին և Ներքին եկեղեցիների շինարարական արձանագրություններում հիշատակված են միևնույն շինարարի` Նիկոլասի որդիները: Վերին եկեղեցու արձանագրության մեջ հիշված Քեբայի (՞) որդիները Ներքին եկեղեցում արձանագրված չեն (Վ. Ցիսկ., էջ 100): Սակայն Ի. Ռոստոմաշվիլին ,Քեբայի որդիներե ընթերցման փոխարեն առաջարկում է ,ի գովեստե տարբերակը՝ նախընտրելով այն մեկնաբանել սոսկ որպես հասարակ անուն: Այս վարկածով, երկու դեպքում էլ Նիկոլասի որդիները հանդես են գալիս որպես զույգ եկեղեցիների կառուցողներ: Գանձայի արձանագրություններն անթվակիր են, ուստի ստիպված ենք թվագրել ըստ հիշատակված անձանց ինքնության և գրչության: Ուշագրավ է, որ մեճուրճլեթուխուցեսի պաշտոն ունեցող Վերին եկեղեցու արձանագրության մեջ հիշված Շալվան Ներքին եկեղեցում հանդես է գալիս որպես մանդատուրթուխուցես: Հետևում է, որ վերջինս սկզբում առաջին, ապա երկրորդ պաշտոնն է վարել: Մ. Բրոսեն առանց որևէ փաստարկի Շալվային համարում է Բեքա Ա-ի որդին (†. 1306-1308 թթ., տես՝ Brosset M., Rapport sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie éxecuté en 1847-1848 par M. Brosset; livre 2, St. Pétersburg, 1850, էջ 173), իսկ արձանագրության մեջ հիշատակված թագավորին՝ Գիորգի Ե-ն (1299-1301 թթ. և 1314-1346 թթ.) (Brosset M., Rapport sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie éxecuté en 1847-1848 par M. Brosset; livre 2, St. Pétersburg, 1850, էջ էջ 173-174): Ի. Ռոստոմաշվիլին մեջբերելով Բրոսեի կարծիքը, Գիորգիին համարում է Գիորգի Ա (1014-1027): Է. Թաղայշվիլին գտնում է, որ խոսքը Գիորգի Ե-ի մասին է (տե՛ս И. Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 48, ծանոթ. N 1): Շալվա մեճուրճլեթուխուցես-մանդատուրթուխուցեսն ապրել է ԺԴ դ., Գիորգի Ե-ի օրոք, որը հայտնի էր «Պայծառ» («ბრწყინვალე») մականունով: Այդ ժամանակ մանդատուրթուխուցեսության պաշտոնը պատկանում էր Ջաղեցիների գերդաստանին: Այս տոհմի ներկայացուցիչները հաճախ վարել են նաև մեճուրճլեթուխուցեսության պաշտոնը՝ մասնավորապես ԺԳ դարում: Դարի 60-ական թթ. այդ պաշտոնն էր վարում Սարգիս Ջաղեցին: ԺԴ դարի սկզբին Ջաղեցիներից Շալվա անունով հայտնի է Բեքա Ա-ի կրտսեր որդին (ჟამთააღმწერელი, მარიამისული ქართლის ცხოვრება, ე. თაყაიშვილის გამ., 1906, էջ 783): Ըստ Ի Ջավախիշվիլու՝ մեճուրճլեթուխուցեսության պաշտոնը Շալվան կարող էր ստացած լինել առնվազն 20-25 տարեկանում, որից կարելի է եզրակացնել Վերին եկեղեցու կառուցման վաղագույն տարեթիվը՝ 1310 թ.: Ինչ վերաբերում է եկեղեցու կառուցման հնարավոր ամենաուշ տարեթվին, ապա դա չէր կարող տեղի ունենալ 1346 թ-ից հետո, երբ Գիորգի Ե-ն վախճանվել էր: Այն հանգամանքը, որ Ջաղեցիների իշխանությունը վրաց արքունիքին կրկին հպատակվել էր 1334 թ., հնարավոր է դարձնում եկեղեցու կառուցման ժամանակահատվածը կրճատել՝ ստանալով 1334-1346 թթ. (ჯავახიშვილი ვ., ქართული ერის ისტორია, წ. III, էջ 72, ծանոթ. N. 8): Այսպիսով, Գանձայի արձանագրությունները, նշված հեղինակների կարծիքով, պետք է թվագրվեն 1310 (1334)-1346 թթ.: Հարկ է նշել, որ ի տարբերություն մյուս հետազոտողների՝ Ն. Շոշիաշվիլին Գանձայի եկեղեցիների արձանագրությունները բոլորովին այլ կերպ է թվագրում: Այսպես, Գանձայի վերին եկեղեցու արձանագրությունները, նրա կարծիքով, պետք է թվագրել 1191-1207 թթ., իսկ Ներքին եկեղեցու զույգ արձանագրությունները՝ 1208-1222 թթ. (տես՝ შოშიაშვილი ნ., თორელთა ფეოდალური სახლის ისტორია და შოთა რუსთაველი, კრ. შოთა რუსთაველი, ისტორიულ-ფილოლოგიური ძიებანი, 1966): Ն. Շոշիաշվիլու կարծիքին համամիտ է նաև Գ. Օթխմեզուրին, որը, վկայակոչելով Պ. Ինգորողվայի ուսումնասիրությունները (ინგოროყვა პ., რუსთაველიანა, თხზულებათა კრებული, I, თბილისი, 1963, էջ 576-579), Վերին եկեղեցու արձանագրությունները թվագրում է 1190-1202/3 թթ., իսկ Ներքինի՝ 1120/3-1215 թթ. (տե՛ս ოთხმეზური გ., XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ქართული ლაპიდარული წარწერები როგორც საისტორიო წყარო, ეპიგრაფიკული ძეგლები და ხელნაწერთა მინაწერები ვი, თბილისი, 1981, էջ 104-105)՝ դրանք կապելով Շալվա Թորել-Ախալցիխելու գործունեության շրջանին: Գ. Օթխմեզուրու կազմած ժամանակագրության համաձայն` Շալվա Թորեցի-Ախալցխացին (თორელ-ახალცხელი) մանդատուրթուխուցեսության պաշտոնը վարել է 1202/3-1215 թթ., իսկ մեճուճլեթուխուցեսության պաշտոնը՝ 1188-1202/3 թթ.:

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Ներքին եկեղեցու հր որմի վրաց մեսրոպատառ արձանագրությունը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Հարավային ճակատից բացված լուսամուտը:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ