Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի 1308 թ․

Վրաստան / Ջավախք / Ախալքալաք / Էխթիլա

Պատմություն
1308 թ․

Համաձայն եկեղեցու որմերին պահպանված վրաց մեսրոպատառ արձանագրությունների՝ Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին կառուցվել է 1308 թ., ակնհայտորեն քաղկեդոնականացած, սակայն դրանով հանդերձ հնավանդ սովորույթները պահպանած բնակիչների կողմից: Այդ են փաստում Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու ծիսակարգին հարազատ հատկանիշները՝ բարձր բեմ, եկեղեցու ներսում թաղումների բացակայություն և, ընդհակառակը, շուրջը խիտ առ խիտ ամփոփված հանգուցյալներ: Հարկ է նշել, որ ԺԴ դարի սկզբում կառուցված, ի սկզբանե բյուզանդածես եկեղեցին առնվազն արդեն ԺԶ դարում գործել է որպես հայ-առաքելական: Այդ է վկայում եկեղեցու բակի ԺԵ-ԺԸ դարերի շիրմաքարերով հարուստ հայոց գերեզմանատունը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 180:

1830 թ․

Հայոց ծեսով հերթական անգամ Սբ. Ստեփանոսի անվամբ եկեղեցին օծվել է 1830-ականին հայաթափ գյուղատեղիում հաստատված կարնեցի հայերի կողմից:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, թ. 13։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 180:

1898 թ․

Արդեն 1898 թ. (1899 թ. դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժի նախօրեին) եկեղեցին այնքան էր քայքայվել, որ «...կառավարութիւնը փակեց գաւառիս՝ Էխտիլա գիւղի հայոց եկեղեցին՝ նրա համար, որ փուլ գալու մօտ էր և շատ մարդիկ տակովն անելու էր»: Պակասն էլ լրացրել է երկրաշարժը, և շենքը դարձել է վթարային: 1900 թ. կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ «...այլևս մեր հին եկեղեցին նորոգութիւն չէ կարելի էնել, որովհետև երկրաշարժից բոլորովին հիմքից խախտուած է: Արևելեան և արևմտեան կողմերս էլ քանդուած են բոլորովին, բայց եթէ նոր եկեղեցի շինելու էլ լինենք կարողութիւն չգոյ, որովհետև ժողովուրդը հազիւ հազ կարող է իւրեանց երկրաշարժից քանդուած և փլատակ եղած տներն շինել և մենք բոլոր հասարակութիւնս սպասում ենք կոմիտետի օգնութեան, թէ եկեղեցւոյ և թէ տների շինութեան մասին»:

«Նոր-Դար», 1898, N18, էջ 2։ Мушкетов И., Материалы по ахалкалакскому землетрясению 19-ого декабря 1899 г., “Труды Геологоческаго комитета”, Новая серия, вып 1, СПБ, 1903, էջ 27-28։ Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3356, թ. 6։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 180-181:

Ճարտարապետություն

Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին հատակագծում խաչաձև է (Ջավախքում սակավ հանդիպող հորինվածք), սակայն ոչ գմբեթավոր, ինչպիսիք են համանման հատակագծային լուծում ունեցող միջնադարյան Հայաստանի Ե-Է դարերի բազմաթիվ եկեղեցիները: Կառուցված է համակ սրբատաշ քարով (արտաքին չափերն են՝ 12,12 x 9,72 մ):

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 182:

Նորոգություն

Ի վերջո, տարիների ընթացքում գյուղացիները դժվարությամբ կարողանում են վերանորոգել եկեղեցին, որը շարունակում է գործել իբրեւ ծխական շենք:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 181-182:

Արձանագրություն, Վրաց Մեսրոպատառ, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1308 թ․

Եկեղեցու հարավային ճակատի քիվագոտու վրա երկտող արձանագրություն.
†. გათავდა ქვეშელისა ლ(ი)პ(ა)რ(იტ)ის ცოლისა და თმოგოჳელთა ქა|ლისა რო(ჳ)სო(ჳ)დანისაგან, შ(ეუნდუე)ნ ღ(მერთმა)ნ. ქ(რონი)კ(ო)ნი იყო ფკჱ (528 թ.). ჭო(ჳ)რვანის ძესა ი(ოვა)ნეს შ(ეუნდუე)ნ ღ(მერთმა)ნ. Թարգմ. Ավարտվեց Լիպարիտ Քվեշցու տիկնոջ՝ թմոգվեցիների դուստր Ռուսուդանի կողմից, ողորմի Աստված: Քրոնիկոնի 528 թ. (1308 թ.): Ճուրվանի որդի Իովանեին Աստված ողորմի: