Թմոք Բերդ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Թմոք Բերդ

Վրաստան / Ջավախք / Ախալքալաք / Թմոք

Տեղադրություն

Ախալքալաքից ուղիղ գծով 14 կմ արևմուտք, պաշտոնապես Թմոգվի վերանվանված նախկին Մարգաստան և պատմական Թմոք գյուղից 1,5 կմ հարավ-արևմուտք, Կուր գետի ձախ ափին վեր խոյացող լեռան գագաթին պահպանվում են համանուն բերդի ավերակները:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 192:

Պատմություն
9 դ․

Մատենագրական աղբյուրներում Թմոք բերդի առաջին հիշատակություններից մեկը վերաբերում է Թ դարում՝ արաբական արշավանքների ժամանակ բերդի գրավմանը. «...զԹմօք և զԽուիլա...»:

«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմըչի», Վենետիկ, 1884, էջ 107: Պատմական նույն դեպքերի վերաբերյալ ԺԱ դարի վրաց Անանուն պատմիչը նշել է. «...այնտեղից մտավ Սամցխե, և ավերեց Սամցխեն ու Ջավախքը (Ջավախեթը), ապա մոտեցավ Թմոգվիի բերդին. տեսնելով վերջինիս անառիկ և ամուր դիրքը, այնտեղից քաշվեց...» (Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Ա, էջ 202): Տե՛ս նաև նույնի` նշվ. աշխ., հ. Գ, էջ 39: “Летопись Картли”, перевод, введение и примечания Цулая Г., Памятники грузинской исторической литературы, т. IV, Тбилиси, 1982, էջ 52: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 192:

1410 թ․

Տևական ընդմիջումից հետո Թմոք բերդի մասին նոր վկայությունների հանդիպում ենք ԺԵ դարի ձեռագիր հիշատակարաններում: Դրանցից առաջինը (1410 թ.) վերաբերում է հայտնի ազգային և եկեղեցական գործիչ «Երանելի եռամեծ Սբ. Գրիգոր Տաթևացի անյաղթ փիլիսոփայի և Հայոց մեծ տիեզերալոյս վարդապետի» ծննդյան վայրին («Ծնեալ յաշխարհին Վրաց, ի յամուրն Թմոք...»), ապա` 1426 թ. («Թվ. ՊՀԵ (1426), ի Մալխաս և յանառիկ դղեակս Թմոք, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի, ձեռամբ մեղապարտ գրչի Անւոյ եպիսկոպոսին տէր Յովհաննիսի...»), 1442 թ. («Եւ ես ... սուտանուն Ոհաննէս միայնակեաց, ի գաւառէն Վրացտանայ, ի յամուրին դղեակէն Թմոքոյ, ըստ իմում անարժանութեանս գծագրեցի զսայ...») և 1448 թ. («...և Թմոքայ քահանայիցս՝ Մկրտիչ իրիցոյ և Առաքել իրիցոյ...») հիշատակությունները:

ԺԵԱ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Ա, կազմ.` Խաչիկյան Լ., Երևան, 1955, էջ 103, 354, 535, 618: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 192-193:

Շահ-Աբասի անվան հետ առնչվող` բերդի անկման դեպքերի արձագանքները ավանդապատումների ձևով պահպանվել են հայ և վրաց գրականության մեջ:

Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, Երևան, 1983, էջ 403։ Նաև` Ղանալանյան Ա., Ավանդապատում, Երևան, 1969, էջ 292։ ”ივერია”, 1893, N 40, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 193:

Երկրաշարժ
1089 — 1319 թթ․

Հայտնի է, որ բերդը խիստ տուժել է 1089, 1283 և 1319 թվականներին տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժերից:

Закарая П., Памятники Восточной Грузии, Москва, 1982, էջ 198: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 192:

Անվան ծագում

Անունը ծագում է «մոգ» բառից (Թ-մոգվ-ի):

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Ա, Երևան, 1934, էջ 197: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 192:

Նկարագրություն

Թմոք բերդը կառուցված էր հայ միջնադարյան բերդաշինությանը հարազատ ու լայն տարածում գտած կառուցողական սկզբունքներով և ռազմավարական հնարքներով: Ժայռապատ լեռնագագաթի խոցելի հատվածները ամրացված էին կիսաբոլորակ աշտարակներով հզորացված պարսպապատերով: Բերդի ներսում պահպանվում են սրբատաշ քարից կառուցված իշխանական ապարանքի մնացորդներ, պարսպապատերին կից օժանդակ շինություններ և ժայռակերտ աստիճաններով մինչև Կուր գետի ափը ձգվող գետնուղին: Առաջիններից մեկը, որ տվել է Թմկաբերդի նկարագրությունը, ազգագրագետ Ե. Լալայանն է. «Պարիսպը, որի լայնությունը 1,5 արշին է, կրով և տեղ տեղ սրբատաշ քարերով շինված, բոլորում է այս երեք լեռների շուրջը, յուրաքանչյուրի վրա մի մի աշտարակ բարձրացնելով ու ձգվում գնում կողքի լեռները, ուր միանում է յուրաքանչյուրի վրա շինված մի մի աշտարակի: Բուն ամրոցի հանդեպ, արևելյան կողմը բարձրանում է այս երեք լեռներին կպած մի տափարակ բլուր, որ նույնպես պարսպապատ է: Ամբողջ բերդն ունի երեք դուռ՝ հարավից, հյուսիսից և արևելքից, որ տանում է դեպի բլուրը...: Հարավային դռան մոտ մի ստորերկրյա անցք ժայռի միջով իջնում է մինչև Կուրը, ջուր բերելու համար»:

Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, Երևան, 1983, էջ 71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 193-197:

Ուսումնասիրություններ
1953 թ․

1953 թ. ՎԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի պատմության ինստիտուտի կողմից իրականացվել է գիտարշավ Թմկաբերդի ուսումնասիրության համար: Գիտարշավը ղեկավարում էին Շ. Խանթաձեն, Գ. Ջամբուրիան և Ն. Շոշիաշվիլին: Այս խումբը հայտնաբերել է մինչ այդ անհայտ մնացած վրաց մեսրոպատառ հինգ տողով արձանագրություն:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 204:

Հուշարձաններ

Ի դեպ, անտեսելով հայկական այն բոլոր պատմական հուշարձանները, որոնք պահպանվել են Թմկաբերդում, և միայն վերջերս հնավայրի հայերեն վիմագրերին անդրադառնալով` Վրաստանի մշակութային ժառանգության գերատեսչության տնօրեն Պ. Գափրինդաշվիլին նշել է. «Ողջ Ջավախքում հայերեն արձանագրություններ կարելի է նկատել միայն Թմոգվիի ամրոցի մոտ, որոնք էլ շիրմաքարեր են և գլխավորը` 19-րդ դարի»: Մեկնաբանություններն ավելորդ են...

“კვირის პალიტრა”, N 30, 25-31.07.2005: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 204:

Արձանագրություն, Վրաց Մեսրոպատառ, Փորագիր, Շինարարական 1350 թ․

[†. შწვ]ნითა და ძლ(ი)ერ(ე)ბ(ი)თა ვარძი(ი)სა ღ|(მრთი)ს მშ(ო)ბლ(ი)ს(აჲ)თა ქ(რონი)კ(ონ)ს ლჱ (38) დ(ა)ვ(ი)წყე | [ზ]ღო(ჳ)დე ესე მე, მეფე(თა) მეფი[ს] | დ(ავი)თ(ი)ს ვ(ა)რძ(ელ)მ(ა)ნ ს(ა)წოლის მწიგნ(ო)ბ(ა)რმ(ა)[ნ] | თმ(ო)გ(უ)ს, მ(უ)რვ(ა)ნ კჳთხისძ(ე)მ(ა)ნ. თ(ევდორ)ე დ(ად)გა. Թարգմ. Օգնականությամբ եւ զորությամբ Վարձունիքի սուրբ Աստվածածնի, քրոնիկոնի 38 թ. (1350 թ.) սկսեցի [շինել] Թմոքում այս պարիսպը, ես՝ արքայից արքա Դավթի` Վարձունիքի անկողնո դպիր՝ Կվիթխի որդի Մուրվանը (Մուրվան Կվիթխիսձեն): Թևդորեն կանգնեցրեց:

ცისკარიშვილი ვ., նշվ. աշխ., էջ 107: სილოგავა ვ., სამცხე-ჯავახეთის ისტორიული მუზეუმის ქართული ეპიგრაფიკული ძეგლები, էջ 49, 119, 135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 204: Ծանոթ. արձանագրությունը փորագրվել է 1350 թ. և վերաբերում է Դավիթ Թ-ի թագավորության ժամանակաշրջանին (1346-1360 թթ.):

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1985 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1985 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Բերդապարիսպ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Բերդապարիսպ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Դարպաս

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Բերդամիջի շինությունների մնացորդներ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Բերդամիջից մինչև Կուրի ափը իջնող ժայռափոր գաղտնուղին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Դեպի Կուր գետն իջնող ժայռակերտ աստիճաններ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1985 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հատված բերդապարիսպներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Բերդամիջի շինությունների մնացորդները

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Թմկաբերդ
Թմոգվիի