Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ Եկեղեցի 1887 — 1895 թթ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Շամխոր / Բարսում

Պատմություն

Մինչև 1886 թ. վերաբերող բազմաթիվ վավերագրերում Բարսումում հիշվում է փայտաշեն (անշուշտ, ծածկը նկատի ունենալով) եկեղեցի (օրինակ՝ 1849, 1852, 1862, 1877, 1882 և 1886 թթ.):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 96-97, գ. 3819, թ. 106, գ. 3836, թ. 58, գ. 3869, թ. 55-56, գ. 3874, թ. 30:
«Արձագանք», 1886, N 21, էջ 307:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 470:

1860 թ․

Ի դեպ, 1860 թ. եկեղեցին հիշվում է Սբ. Աստվածածին անվամբ:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3834, թ. 22-23:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469-470:

1861 թ․

1861 թվականին եկեղեցին հիշվում է Սբ. Գևորգ անվամբ:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 148-149:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:

1887 թ․

1887 թ. քահանա Եփրեմ Մելիք-Առուստամյանցը նախաձեռնել էր նոր՝ քարաշեն եկեղեցու շինարարությունը, որն անավարտ է մնացել նյութական միջոցների սղության պատճառով: Այդ մասին 1893 թ. նշվել է. «...Գիւղն ունի մի փայտաշէն եկեղեցի, որը փլչելու վրայ է: ....քահանան այժմ ձեռնարկել է կառուցանել սրբատաշ քարերից մի հոյակապ եկեղեցի, որը չնայելով ծախսած է արդէն մօտ 3000 րուբլի, դեռ կիսաւարտ է մնացել...»:

«Նոր-Դար», 1893, N 47, էջ 3: Ի դեպ, խնդրո առթիվ 1895 թ. նշվել է նաև. «Մեր եկեղեցին շատ աննախանձելի դրութեան մէջ է, ...մի քանի բարի մարդկանց շնորհիւ սկսվեց նոր եկեղեցու շինութիւնը, պատերը կիսով չափ կանգնեցրին, բայց դժբախտաբար փող չլինելու պատճառով չվերջացաւ...» («Նոր Դար», 1895, N 216, էջ 3):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 471:

1895 թ․

Ըստ եկեղեցու հյուսիսային մուտքի ճակատակալ քարին փորագրված հնգատող արձանագրության՝ եկեղեցու կառուցումը տևել է 8 տարի և ավարտվել 1895-ին՝ օծվելով Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ անվամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 471-472:

1895 թ․

Չնայած վիմագիրը հավաստում է, որ եկեղեցու կառուցումն ավարտվել է 1895 թ., այնուամենայնիվ, 1902 թ. դրությամբ աշխատանքները դեռևս ամբողջացված չէին. «Եկեղեցին, սակայն դեռ չէ աւարտված վերջնականապէս, զուրկ է բարեզարդութիւնից, չունի անհրաժեշտ անօթներ ու իրեր, չունի պատկերներ, չէ սուաղված ու սալայատակված...»:

«Մշակ», 1902, N 130, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

1902 թ․

Նշելի է, որ շինարարության համար մինչև 1902 թ. ծախսվել էր 8000 ռուբլի. ի դեպ, 1902 թ. դրությամբ բարսումեցիները դժվարությամբ շարունակում էին մարել 2000 պարտք մնացած գումարը:

«Մշակ», 1902, N 130, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

Նորոգություն
1911 թ․

1911 թ. ապրիլի 21-ին գյուղի հասարակությունը համախոսականով դիմել է Գանձակի հոգևոր իշխանություններին՝ խնդրելով թույլատրել «...Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցին աղիւսահատակել և պատերը սպիտակեցնել իր ունեցած իր գումարով»: Մայիսի 9-ին ստացվել է նորոգման թույլտվությունը (ընդ որում՝ ծախսը չպետք է գերազանցեր 260 ռուբ., 50 կոպ):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1268, թ. 30, 32:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

Ճարտարապետություն

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ուղղանկյուն հատակագծով եռանավ բազիլիկ կառույց է (արտաքին չափերն` 22 x 11,35 մ), արևելքում՝ կիսաշրջան խորանով, կից՝ ավանդատներով: Աղոթասրահի երեք զույգ սյուների և որմնասյուների վրա հենված թաղակապ ծածկն առնված է երկթեք տանիքի տակ: Մուտքերը երկուսն են` հյուսիսից ու հարավից: Հյուսիսային մուտքը բացվում է նույն կողմից եկեղեցուն կից կրկնահարկ զանգակատան առաջին հարկի մեջ: Զանգակատունը բարձրանում է առաջին հարկում 4, երկրորդ հարկում 6 սյուների վրա: Եկեղեցին կառուցված է անմշակ, կոպտատաշ քարով, կրաշաղախով: Բացառություն են սյուները, որմնասյուները, թաղակիր կամարներն ու անկյունաքարերը, որոնք իրականացված են սրբատաշ քարով: Իր ավանդական տեղում է մկրտարանը, որին կից ագուցվել են գեղաքանդակ մի քանի խաչքարեր և կենցաղային պատկերներով հարդարված տապանաքարեր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 472:

Պատմություն
1579 թ․

Եկեղեցում պահվում էր 1579 թ. ստեղծված մի ձեռագիր ավետարան:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 318:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

1927 թ․

Գործել է մինչև 1927 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2658, թ. 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

Քահանա
1849 թ․

1849 թ. հիշվում է Բարսեղ քահանան, որը նույն թվականին հաստատվել էր իր պաշտոնում:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 96-97:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

1861 թ․

1861 թ. գյուղին հովվում էին Փիբի քահանաները՝ Պետրոս Տեր Վարդանյանցը, Սահակ Տեր Կիրակոսյանցը և Պողոս Մամիկոնյանցը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 148-149:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

Բարսումի ծխատեր քահանաներից արժանահիշատակ է Եփրեմ Գրիգորյան Մելիք-Առուստամյանցը: Ձեռնադրվել է 1882 թ. սեպտեմբերի 11-ին Գանձակի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցում Թադեոս եպս. Տեր-Դանիելյանի ձեռքով. քահանայագործել առնվազն մինչև 1911 թ.: 1885 թ. ապրիլի 12-ին «...որպէս հաւատարմատար ...պաշտպանեալ է զիրաւունս ...կալուածոց և վանօրէից և եկեղեցիս վիճակին Գանձակայ ’ի ժամանակս սահմանաչափումն հողոց առ հասարակ յԵլիսաւետպօլու գաւառի»: 1885 թ. սեպտեմբերին Տփխիսի Առաջնորդարանի վերանորոգության համար Գանձակի վիճակի գյուղերից հանգանակել է 152 ռուբ.: 1884-1890 թթ. «...ըստ արժանւոյն ամենայն հաւատարմութեամբ և հարազատութեամբ» վարել է Գանձակի հաջորդության գյուղերի գործակալի պաշտոնը: Նրա շնորհիվ Բարսումում կառուցվել են Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, Շամքոր գետի կամուրջը, և բարեկարգվել են ճանապարհները: Իր եռանդուն աշխատանքի համար արժանացել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանի պարգևին՝ քահանայական արծաթե ոսկեզօծ լանջախաչի:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 817, թ. 7, գ. 1268, թ. 30:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 74-78:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1887 — 1895 թթ․

Եկեղեցու հյուսիսային մուտքի ճակատակալ քարին.
Արդեամբ եւ ծախիւք | Բարսումայ հասարակութե(ա)ն | կառուցաւ Ս(ուրբ) Գ(րիգոր) Լուսավորիչ | հոյակապ տաճարս, | հիմ. 1887 թ., աւարտ 1895 թ.:
Հրատ. Կարապետյան Ս., Հյուսիսային Արցախի պատմական հուշարձանները,«Լրագիր», 4 մարտի, 1995, էջ 6:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 472:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատված արևմտյան ճակատից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հյուսիսային մուտքին կից երկհարկ զանգակատունը

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հատակագիծը

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Աստվածածին	1860 թ․
Սբ. Գևորգ	1861 թ․