Սբ. Վարդան Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Վարդան Եկեղեցի

Իրան / Խոյ / Խոյ

Պատմություն
1911 թ․

1911 թ. «Առաջադրուեց Ատրպատականի առաջնորդ Տ. Կարապետ եպիսկոպոսին տեղեկութիւն տալ, թէ Աւարայրի դաշտում կայ եկեղեցի կամ մատուռ, և եթէ կայ, ինչ դրութեաբ մէջ է»:

«Արարատ», 1911, յուլիս, էջ 523:

1468 թ․

Մովսես Արծկեցու (XV դ.) չափածո տարեգրույան մեջ նշված է «Հասան Ալին անդօլվաթն այն, եկեղեցի շինեց զՄակուայն, որոյ անուն սուրբ Վարդան...»:

«Մանր ժամանակագրություններ», XIII-XVIII դդ, հ. Բ, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 219:

1472 թ․

1472 թ. Մովսես Արծկեցին ստեղծել է մի ձեռագիր չափածո «Գանձարան», որի հիշատակարանում նշել է. «... Հասան-Ալին անդօլվաթն այն Եկեղեցի շինեաց զՄակուայն, Որոյ անուն սուրբ Վարդան...»:

«ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Բ, կազմեց` Խաչիկյան Լ. Ս., Երևան, 1958, էջ 334:

1872 թ․

«Խոյուց իբրև կէս ժամու ճանապարհ դէպ հարաւ, Ղօթուր գետի մօտ, կարմիր սարի գագաթին վերայ, տեսանելի էր մի փոքր մատուռ, մի և նոյն սարի կարմիր քարերից շինուած...» կոչվում էր Սբ. Վարդան::

«Մշակ», 1872, N 7, էջ 3:

«...Աւարայրի հերոսին վերաբերեալ շատ մը աւանդութիւններ մինչեւ օրս ալ կենդանի են մեր ժողովուրդին սրտին մէջ, մանաւանդ Մակու, Խոյ եւ շրջակայ գիւղերը բնակող հայերը յատկանշական ջերմեռանդութիւն մը ունին Սուրբին հանդէպ: Մակու քաղաքին Հայոց եկեղեցին կը կոչուի Ս. Վարդան, սակայն հոս պիտի յիշատակենք ուրիշ շատ կարեւոր կէտ մը, այն թէ` մինչև 1913 թուականը Խոյէն քիչ մը հեռու գոյութիւն ունէր մատուռ մը, որ կը համարուէր անմահ հերոսին գերեզմանը: Տակաւին շատեր այս մատուռին մասին յիշատակութիւններ ունին. արդարեւ աւելի հաւանական է, որ Սուրբը հոս թաղուած ըլլայ, որովհետեւ գրեթէ Աւարայրին մօտակայքն է: Հաւանաբար պատերազմէն ետք, երբ հայ բանակը ետ կքաշուէր, Խօյի մօտակայքը թաղած ըլլան մարմինը Աւարայրի հերոսին, որուն վրայ աւելի ուշ շինուած է մատուռ մը...»:

Արթիւր Կարապետեան, Կարմիր Վարդանի շիրիմը, «Հայ ընտանիք», 1-2 յունուար, 1975, էջ 28:

Նկարագրություն
1886 թ․

«Կըզըլ-չայ գետի վրա շինւած կամուրջից անցնելիս, դիմացի սարի գագաթի վրա երևում էր մի մատուռ: Պարսիկ ուղեկիցս պատմեց ինձ, որ դա սրբութիւն է հայերի համար և ուխտատեղի: «Այնտեղ թաղված է մի քաջ մարդ, որը մեր թագաւորի հետ կռւելիս սպանվել է» աւելացրեց պարսիկը: ... Ուղեկցիս առաջնորդութեամբ բարձրացայ սարի վրա, ... մատուռը տեսնելու համար: Մատուռը շինած է հասարակ քարից, ունի 32 ոտ երկարութիւն և 28 ոտ լայնութիւն: Տեղական բնակիչների հին աւանդութիւնը այդ մատուռի գոյութիւնը կապում է Վարդան Մամիկոնեանի անձնաւորութեան հետ...»:

«Մշակ», 1886, N 113, էջ 3:

1914 թ․

«Տղմուտի աջ ափին Կազնաֆար սարի բարձր գագթում, որը իշխում է լեռան այս և այն կողմերը տարածվող Աւարայրի դաշտի վրա, գտնվում է գաճ ու կրով շինված մի քանի հարիւր տարվայ այժմս կիսավեր մատուռ և սրա մէջ կայ մի գերեզման նոյնպէս կիսաքանդ... թուրքերը «Կազնաֆար» են կոչում»:

Շատէլ-Արաբ (Տեր-Աբրահամյան Արտաշես), Երկու Յուշարձաններ, «Մշակ», 1914, N 226, էջ 4:

Րաֆֆին իր ուղեգրություններում նշել է. «Անցնելով կամուրջը, կարմիր սարի վերա երևում էր մի փոքր մատուռ, նույն սարի կարմիր քարերից շինված: Նրա տխուր և տրտում կերպարանքն գրավեց իմ ուշադրությունը: Ես մտածում էի, թե մահմեդականների մզկիթ լինելու էր այն:Բայց տեսնելով, որ իմ ուղեցույց հայը, գդակը առած, սկսավ ջերմեռանդությամբ նայել դեպի մատուռը և խաչակնքել յուր երեսը, հասկացա, որ մատուռը պատկանում էր քրիստոնյաներին: - Ինչ մատուռ է այդ, - հարց արի ես ուղեցույցես, որ դեռ չէր դադրել աղոթքի նման մի բան կարդալուց: - Սուրբ Վարդանն է, աղա սուրբ Վարդանը, ծառա եմ նրա մեծ զորությանը, - պատասխանեց նա ջերմեռանդությամբ: Եվ ուղեցույցս սկսավ պատմել, թե սուրբ Վարդանը, այստեղ պատերազմելով անհավատների հետ, նահատակվել էր, և նրա անունով շինված էր այս մատուռը: Եվ նա շատ զրույցներ ասաց սուրբ Վարդանի մասին: Բայց նա, որպես երևում էր գրագետ մարդ չէր, և նրա խոսքերն չէին նմանում գրքից սերտած պատմության, նրանք կենդանի ավանդություններ էին , որոնցմով մեր կրոնական հերոսի սուրբ հիշատակը դեռ անմոռաց մնացել էր տեղային հայերի սրտերի մեջ»:

Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հ. 9, Ուղեգրություններ, Պատմական երկեր, Երևան, 1987, էջ 59-60:

Էփրիկյանը իր Բնաշխարհիկ բառարանում նշել է. «Խոյի դաշտին մէջ, բլուրի մը վրայ կայ հին մատուռ մը, շինուած քարէ, 32 ոտք երկայն եւ 28` լայն: Տեղական բնակիչներու հին աւանդութիւնը այդ մատուռի գոյութիւնը կը կապէ Ս. Վարդան Մամիկոնեանի անձնաւորութեան հետ: Մատուռը նուիրուած է Ս. Վարդանին, որուն մէջ ամփոփուած է քաջն Վարդանի մարմինը, բայց Աւարայրի հեռաւորութիւնը տարակոյսի տակ կը ձգէ այս աւանդութեան ճշմարտութիւնը»:

Արթիւր Կարապետեան, Կարմիր Վարդանի շիրիմը, «Հայ ընտանիք», 1-2 յունուար, 1975, էջ 28-29:

1913 թ․

Թեոդիկի 1913 թ. «Ամէնուն Տարեցոյ»-ի մեջ նշված է. «Խօյէն մէկ ժամ հեռու, Տղմուտ գետին կամուրջին մօտ, բլուրին գագաթը խաչանչուած հողակոյտը կը ներկայացնէ հայ Աքիլլէսին` Վարդան Մամիկոնեան քաջին գերեզմանը»:

Արթիւր Կարապետեան, Կարմիր Վարդանի շիրիմը, «Հայ ընտանիք», 1-2 յունուար, 1975, էջ 29:

«Հին Խոյեցիներէն հետաքրքրուելով, տեղեկացած ենք թէ մատուռը եղած է ուխտատեղի մը շրջակայ հայութեան»:

Արթիւր Կարապետեան, Կարմիր Վարդանի շիրիմը, «Հայ ընտանիք», 1-2 յունուար, 1975, էջ 27:

1964 թ․

«...Վարդան Ծ. Վ. Տէմիրճեան, որ 1964-ին այցելած է մատուռը, բայց այլեւս ոչ մէկ հետք անկից, անոր տեղ այժմ կը տեսնուի լոկ հողաբլուր մը»:

Արթիւր Կարապետեան, Կարմիր Վարդանի շիրիմը, «Հայ ընտանիք», 1-2 յունուար, 1975, էջ 29:

«Իրանահայ բանասէր Արամ Երեմեանը, իր նամակում յայտնում էր, իր հերթին, որ, «Պատմական տեղեկութիւնները եւ ձեռագրական յիշատակութիւնների վկայութիւնները հիմք ունենալով, ճշդեցի այն վայրը, ուր հայական եւ պարսկական բանակներն իրար հանդիպեցին, իսկ թէ ուր է գտնւում անմահ Սպարապետի շիրիմը, այդ մասին ընդգծեցի թէ բանասիրական լուրջ հետազօտութիւնները մինչեւ օրս էլ դեռ չան կարողացել պարզել այդ կարեւոր հարցը: ... Եղիշէ Պատմիչը բոլորովին լուռ է մնացել եւ չի նշել, թէ Աւարայրի ճակատամարտից յետոյ որտեղ թաղեցին հայրենիքի անձնւէր հերոսին եւ նրա հետ նահատակւող քաջերին: ... Դ ա ժողովրդական աւանդութեան վրայ հիմնւած, այն էլ վերջին շրջանում, մի կարծիք է, որը այնքան ինձ յայտնի է, գիտական բանասիրութեան կողմից վաղուց հերքւած է: Անգամ բլուրի նկարը Գեղունի գեղարվեստական հատորում, մինչեւ օրս էլ չի ճշդւել, որով նւիրական շիրիմի հարցը նորից է մնում մութ եւ լուսաբանութեան կարօտ»:

Վարդան Ծ. Վարդապետ:

1915 թ․

«Ամերիկայի Ֆիլադելֆիա քաղաքի հայրենակից Պրն. Տիգրան Մ. Պոյաճեանը, յայտում էր, որ 1956 թւին, իր բարեկամներից մին, նկարագրել է գերեզմանն, ուր այցելել էր 1915 թւին` մի կամաւոր ընկերի հետ: Այսպես. - «Գրիգորը եւ ես հասանք տեղը, բարձր բլուրի մը վրայ շէնք մըն է, տանիք չունի. փլած է: Միայն չորս քարէ շինւած մէջտեղը հասարակ հայկական ձեւ կապտագոյն մարմարիոն է: Վերի եզերքը չորս կողմը կոտորուած , պատճառը` շատ մը ուխտաւորներ անկիւնէն մը կոտրելով կը տանին իբր արմաղան: Իսկ պատերու ներսի կողմը վարէն վեր կիրով ճերմակուած է եւ բոլորովին ծածկւած անուններով: Ուխտաւորները իրենց անունները արձանագրած են, եւ իրենք ալ կը արձանագրեն -Sic-. իսկ պատերու վերեւի մասերուն, ուր որ ծեփը չկայ, այդ խոռոչներու մէջ վայրի աղաւնիներ բոյն շիներ են»:

Վարդան Ծ. Վարդապետ:

«Երուանդ Ֆրէնկեանն եւս` Կոտուր կամ Ղոթուր չայը համարում է Տղմուտ գետը: Իսկ արձանագրելով Խոյի և հայաբնակ գիւղերի ունեցած եկեղեցիների մասին. յարում է` որ Խոյի Դիզա գիւղից «Մի փոքր հեռու, դիմացի բլրի վրայ երեւում է մի մատուռ: Շատ անպաճոյճ է այդ մատուռը, բայց ժողովրդի մէջ խօսող աւանդութիւնը, որ սերընդէ-սերունդ անցնում է, մեզ ասում է, որ դա Վարդանի, քաջ նահատակի աճիւնի հանգչելու վայրն է: Բոլորը գիտեն այդ եւ ուրիշ անունով երբեք չեն կոչում այդ մատուռը: Շատ յարմար դիրք ունի նա եւ դիտում է առաջը տարածւող շրջակայքի վրայ: Եւ այդ մատուռի տակով ծանր, դանդաղ հոսում է Տղմուտ գետը կամ Ղոթյուր-չայը »:

Վարդան Ծ. Վարդապետ:

1964 թ․

«Ստուգելու համար, ցարդ ուսումնասիրւած աղբիւները , 1964 թւի Մայիսին, ընկերակցութեամբ Ճարտ. Կարօ Էրզեանի, Պրնք. Արշաւիր Աթաբեկեանի եւ Հրանդ Աճէմեանի, այցելեցինք վերոյիշեալ մատուռը: Աւաղ սակայն ոչինչ չէր մնացել գրեթէ իր պատերից: Այժմ միայն գետնից մէկ մէթր բարձր (ձորի կողմից) ու հազիւ նշմարելի դռնով մի բոլորակաձեւ հողակոյտ էր կարծէք, դիտմամբ քանդուած ու չորս պատերի եւ կտուրի քարերն ու հողը լեցւած մատրան ներքին մասի մէջ: Չունէր Տիգրան Պոյաճեան ընկերոջ նկարագրութիւնից եւ ոչ մի հետք, եւ հէնց դրա համար էլ Խոյի դաշտից նա չի պարզում այլեւս` դիտողի վրայ մի մատրան կերպարանք, այլ հողաբլուր: Արժէ որ դատարկւեն աւելորդ հողն ու քարը, հասնելու սալայատակին եւ ստուգելու պատմական որեւէ վաւերական գրութիւն կամ յիշատակներ»:

Վարդան Ծ. Վարդապետ:

1898 թ․

«Խոյի դաշտում մի բլուրի վրայ փոքրիկ մատուռ կայ, տեղացիների աւանդութեամբ ս. Վարդանի մարմինն այստեղ է ամփոփուած, բայց մեզ հաւանական չի թուում, քանի որ Աւարայր դաշտից բաւական հեռի է»:

«Արարատ», 1898, օգոստոս, էջ 357:

1905 թ․

«Ճանապարհը` դեռ քաղաքին չհասած` անցնում է մի բարձր բլուրի ստորոտով, որի բարձրութեան վրայ դեռ շատ հեռուից երևում է մի մատուռ: Հայերի ասելով` դա Վարդան Մամիկոնեանի գերեզմանի տեղն է. իսկ թուրքերը Կազնաֆար անունն են տալիս: Թուրք կառապանը ասում էր, որ շատ հին ժանանակներում ապրել է այդ քաջ մարդը, ազգով հայ է եղել, և մեծ քաջագործութիւններ է կատարել. նրա ամբողջ մարմինը մի տեղ չի թաղուել. գլուխը Էջմիածումն է, իրանը այդ բլրի մատուռում, իսկ սիրտը ուրիշ տեղ: Գարնան սկզբին մի տօն կայ, երբ հայ և թուրք բազմութիւնը ուխտի է գալիս այդ մատուռին»:

«Մուրճ», 1905, N 6, էջ 48:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Կազնաֆար		«Կազնաֆար հոմանիշ է աժդահա և ազնաւուր բառերին, ունի և հերոս բառի նշանակութիւնը»: