Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 17 դ․

ՀՀ / Սյունիք / Խնածախ

Տեղադրություն

Ապարանքի ավերակները գտնվում են ՀՀ Սյունիքի մարզի Խնածախ գյուղում, ձորամիջյան ճանապարհի եզրին՝ երեք կողմից առնված բնակելի կառուցապատման մեջ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 23:

Պատմություն

Ապարանքը պատմամատենագրական աղբյուրներում չի հիշվում: Մերօրյա ուսումնասիրողներից Ն. Պապուխյանը, վկայակոչելով Խնածախ գյուղի 17-րդ դարի հուշարձանները, ապարանքը ևս համարում է 17-րդ դարի կառույց և վերագրում Մելիք-Հայկազ Բ-ին: Այս տեսակետին է նաև Վ. Հարությունյանը: Հուշարձանի կառուցման հանգամանքներին առավել հիմնավոր անդրադարձել է Մորուս Հասրաթյանը: Քաշաթաղ-Խնածախի պատմությանը նվիրված քննական ակնարկում հիշատակելով Քաշաթաղ ավանում 15-րդ դարի վերջերին կառուցված Մելիք-Հայկազ Ա-ի ապարանքը՝ նա մասնավորապես գրում է. «16-րդ դարի սկզբից գավառի վարչական կենտրոնը Քաշաթաղ ավանից փոխադրվում է 10-12 կմ դեպի հարավ ... Խոնածախ գյուղը: Փոխադրվողը լինում է Մելիք Հայկազի (Ա-ի - Ա. Ղ.) որդին՝ Հախնազարը: Սա (ունեցել է) գուցե նույն վարպետների ձեռքով կառուցված, դարձյալ հարակից շենքով (ապարանք) Խոնածախ-Խնածախում, (որը) պահպանվել և հասել է մեզ»:

Ն. Պապուխյան, Սիսիանի, Գորիսի ու Ղափանի ժողովրդական ճարտարապետության կառուցվածքները, «Տեղեկագիր հաս. գիտ.», 1963, 11, էջ 58-59, նույնի՝ Չայրվող ծածկերով բնակարանների դերը և տեղը Հայաստանի հին և միջնադարյան ճարտարապետության մեջ, «Հայ արվեստին նվիրված միջազգային երկրորդ սիմպոզիում», զեկուցումների ժողովածու, հատոր 2, Երևան, 1978, էջ 333, նույնի՝ Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 71-73: Հարությունյան Վ. Մ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, 1992, էջ 437: Մ. Ս. Հասրաթյան, «Քաշաթաղ-Խնածախ», էջ 158, 162: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 23:

Ապարանքը հետագայում ժառանգել է Մելիք-Հախնազարի մեծահամբավ ու երկարակյաց որդին՝ պատմական աղբյուրներից հայտնի «Մելիք Հայկազն ի Քշտաղս երկրէն՝ ի Խանածախ գեղջէ»: Մելիք-Հայկազ Բ-ը (1551-1623 թթ.), 17-րդ դարի սկզբում գործուն մասնակցություն ունենալով Օսմանյան Թուրքիայի դեմ Պարսից բանակի մղած պատերազմում, վայելում էր Շահ-Աբբաս Ա-ի բարյացակամությունը, և, ըստ ավանդության, ի վկայություն հավատարմության ու քաջության, նրանից ստացել էր «Ծեր առյուծ» («Գոջա ասլան») մտերմիկ մականունը: Մելիք-Հայկազ Բ-ը հայտնի է եղել նաև շինարարական ու մշակութանպաստ գործունեությամբ, համարվել է ժամանակի մեծահարուստ ու ազդեցիկ մելիքներից մեկը, և այս պատճառով է, որ Խնածախի ապարանքի կառուցումը ավանդաբար կապվել է նրա անվան հետ: Սակայն նշենք, որ այս դեպքում ևս մելիքական տան շինարարության ժամանակը պետք է փնտրել 16-րդ դարի կեսերին՝ Հայկազի իշխանության առաջին տասնամյակներին, քանզի հայտնի է նաև, որ դարավերջին՝ թուրքական տիրապետության շրջանում նա հեռացել է Պարսկաստան, ապա շահական բանակի օգնությամբ ազատագրել հայրենի տիրույթները:

Ա. Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 63: «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», ԺԷ դար, հտ. Ա., Երևան, 1974, էջ 206: Մ. Ս. Հասրաթյան, «Քաշաթաղ-Խնածախ», էջ 157, 163: «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 193, 196: Հովհաննիսյան Ա. Գ., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, գիրք Բ, Երևան, 1959, էջ 252: Լեո, Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 21, նույնի՝ Խոջայական կապիտալ, Երևան, 1934, էջ 159: Մ. Ս. Հասրաթյան, «Քաշաթաղ-Խնածախ», էջ 165: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 23-25:

Ճարտարապետություն

Ապարանքի երբեմնի համակառույցից պահպանվել է երկու ամբողջական շինություն՝ երկհարկանի դահլիճը և դրա ետնամասից 7 մ հեռու գտնվող գլխատունը՝ երկուսն էլ գլխավոր ճակատներով ուղղված դեպի հարավ-արևելք: Երկհարկանի դահլիճը դրված է հենապատով ամրացված ձորեզրից մոտ 6 մ ետ, ունի կիսագլանաձև թաղով ծածկված կրկնահարկ հորինվածք և առնված է ճակտոնավոր երկլանջ տանիքի տակ: Դարավանդալանջի մեջ խորացող առաջին հարկը հատակագծում ուղղանկյուն է (ներքուստ՝ 3,9 x 6,2 x 3,9 մ), երկայնական պատերում համաչափ դասավորված երեքական կամարակապ որմնախորշերով, որոնցից հյուսիս-արևելյան շարքի մեջտեղինը օջախ-բուխարին է: Ճակատային պատի ձախ եզրում կամարակապ շքամուտքն է, իսկ կենտրոնում՝ միակ պատուհանը: Երկրորդ հարկը նույնպես հիմքում ուղղանկյուն է (ներքուստ՝ 3,9 x 6,6 x 3,65 մ), մուտքը հարավ-արևմտյան պատի վերջնամասից բացվում է դեպի փոքր-ինչ բարձրադիր ետնաբակը, իսկ ճակատը լուծված է եզրային որմնաելուստների վրա հենվող և ծածկաթաղի թռիչքն ընդգրկող կամարային բացվածքով (վերջինս հետագայում փակվել է երկու պատուհան ունեցող պատով):

Չափագրությունը՝ ըստ Ն. Պապուխյանի: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 25:

Կրկնահարկ դահլիճի երկրորդ հարկից մի փոքր ցածր ընկած դարավանդաձև ետնաբակի խորքում կառուցված գլխատունն ավելի ընդարձակ մի դահլիճ է (ներքուստ՝ 6,0 x 7,0 մ) և ունի անկյունամերձ չորս փայտե սյուների վրա բարձրացող երդիկավոր «հազարաշեն» գերանածածկ: Երեք պատերում (բացի հարավ-արևմտյանից) կան մեկական առանցքային դիրքով պահարանախորշեր, որոնցից ճակատապատինը հետագայում վեր է ածվել պատուհանի: Գլխատան ճակատը, ի տարբերություն փայտածածկ ներքին հորինվածքի, լուծված է երկհարկանի դահլիճի ճարտարապետությանը հարազատ շքամուտքով ու երկու կամարակապ որմնախորշերով: Վերջիններիս առկայությունը, ինչպես նաև գլխատանը երկու կողմից կից կառույցների հետքերը վկայում են երբեմնի կամարասրահի գոյության մասին: Ասվածի վկայությունն է նաև ապարանքի ճարտարապետական մտահղացման բացահայտ ընդհանրությունը Քաշաթաղի և Խնձորեսկի մելիքական տների համակառույցների հետ, որոնց հատկանշական կառուցամասերից մեկը սյունազարդ կամարասրահն է:

Ն. Պապուխյան, Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 73: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 25:

Ապարանքի նախնական համակառույցը, անկասկած, եղել է պարսպապատ և ունեցել է այլ շինություններ, սակայն գտնվելով գյուղի կենտրոնական ու բանուկ մասում, դրանք կամ հիմնովին քանդվել են, կամ՝ մնացել շրջակա կառուցապատման տակ: Ակնհայտ է միայն, որ համակառույցի հարավ-արևելյան կողմը եզրափակված է եղել ձորակի շուրթով մինչև այժմ պահպանված բարձր հենապարսպով: Ուշագրավ է, որ այսպիսով ապահովվել է և՛ ճակատակողմի պաշտպանվածությունը, և՛ տեսանելիությունը հեռվից:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 25:

Ապարանքի պատերն ունեն 1,2 մ հաստություն և կառուցված են հիմնականում կոպտատաշ քարից. սրբատաշ է միայն պատերի, բացվածքների, որմնախորշերի ու կամարների եզրաշարվածքը, ինչպես նաև երեսբաց վերնասրահի ամբողջ ճակատը: Մեծ խնամքով են իրականացված կրկնահարկ դահլիճի շքամուտքը, որմնախորշերը, վերնասրահի երկաստիճան, լայնաթռիչք կամարը: Երկու հարկն էլ ներքուստ սվաղված են կրաշաղախով, վերնասրահի թաղի հիմքը ընդգծված է նուրբ որմնագոտիով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 25:

Այստեղ ևս, ինչպես Քաշաթաղում, կրկնահարկ դահլիճն ապարանքի գլխավոր կառույցն է, որի առաջին հարկը եղել է մելիքի բնակարանը, իսկ երեսբաց վերնասրահը՝ ամառային ընդունարան-գահասրահը: Այս առումով ուշագրավ է, որ ըստ Ն. Պապուխյանի, մինչև այսօր էլ «երկհարկանի շենքը տեղի բնակիչները կոչում են «բալախանա», որը պարսկերեն վերնատուն է նշանակում»:

Ն. Պապուխյան, Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972 էջ 71, նույնի՝ Սիսիանի, Գորիսի ու Ղափանի շրջանների ժողովրդական ճարտարապետության կառուցվածքները, «Տեղեկագիր» (հաս. գիտ.), 1963, N 11, էջ 58: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 25:

Խնածախի մելիքական ապարանքը 16-րդ դարից մեզ հասած պալատական ճարտարապետության հազվագյուտ հուշարձան է՝ դարաշրջանին հատուկ հստակ հորինվածքով ու անպաճույճ նկարագրով և Քաշաթաղի ապարանքի հետ ներկայացնում է ուրույն տիպ ուշ միջնադարյան մելիքական ապարանքների ձևաստեղծման շղթայում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 25:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր