Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 18 դ․

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Գյուլաթաղ

Տեղադրություն

Ապարանքի մնացորդները գտնվում են ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Գյուլաթաղ գյուղում, ժայռոտ ու լերկ լանջերով բլրի գագաթին և հատվածաբար պահպանվել են մեր դարի կեսերին կառուցված դպրոցական շենքի պատերի մեջ:

Հուշարձանը չափագրել ենք 1984 թ.: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 86:

Պատմություն

Անցյալ դարավերջին ավերակները ավելի բարվոք վիճակում տեսել ու նկարագրել են Րաֆֆին և Մ. Բարխուդարյանցը, վերջինս արտագրել է նաև ապարանքի շինարարական արձանագրությունը, որը գտնվել է «դրան հիւսիսային սեմի վերայ»:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 215 (տե՛ս նաև՝ «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 95), Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 283-284: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 86:

Րաֆֆին և Մ. Բարխուդարյանցը ապարանքը վերագրում են Գյուլաթաղի Մելիք-Ալահվերդուն, չնայած մեկ այլ առիթով Մ. Բարխուդարյանցը վկայում է նաև, որ ապարանքը կառուցող Մելիք-Առուշանը գյուլաթաղցի Ալահվերդի յուզբաշու որդին էր, իսկ սա՝ Ջրաբերդի դրածո մելիքը և գավառի տոհմական իշխող Մելիք-Մեժլումի (Մելիք-Ադամի որդին և հաջորդը) յուզբաշի-հարյուրապետը՝ վերջինիս բացակայության ժամանակ մելիք նշանակված Շուշվա Իբրահիմ խանի կողմից:

Մ. Բարխուտարեանց, Պատմութիւն Աղուանից, հատոր Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 120 (Այս Մելիք-Ալահվերդուն չպետք է շփոթել ոչ Խաչեն գավառի Հասան-Ջալալյան նշանավոր տոհմի Մելիք-Ալահվերդու հետ, ոչ էլ՝ նույն Խաչենի Խնձրիստան գյուղում Իբրահիմ խանի մյուս դրածո Մելիք-Միրզախանյան Մելիք-Ալահվերդու հետ): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 86:

Ամեն պարագայում, այնքան աննշան է եղել այս մելիքների դերը Արցախ-Ղարաբաղի վերջին շրջանի պատմության մեջ, որ պահպանված բազմաթիվ փաստաթղթերում գեթ մի վկայություն չկա նրանց մասին: Անբարեհամբավ այս անուններից մնացած միակ հիշատակը նրանց ապարանք-ամրոցի հիմնամնացորդներն են՝ չպահպանված արձանագրությամբ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 86:

Ճարտարապետություն

Իսկ ապարանքը, ինչպես վկայում են պահպանված մասերն ու չպահպանված մասերի հիշյալ նկարագրությունները, բրգավոր պարիսպներով շրջափակված ոչ մեծ կառույց է եղել՝ երկշար-պարսպակից սենյակներով: Կառուցված է բլրագագաթի դարավանդաձև հարթության վրա, որի եզրերով էլ դրված են հատակագծում արևելքից-արևմուտք ձգված ուղղանկյուն կազմող (արտաքուստ՝ 19,15 x 28,15 մ) պարսպապատերը: Սրանց 1-2 մ բարձրությամբ հատվածները պահպանվել են նույն պարագծով ավելացված դպրոցի շենքի պատերի ստորին մասերում, իսկ վերակառուցումից զերծ մնացած անկյունների շեշտված ու բոլորաձև-սնամեջ բուրգերից համեմատաբար ամբողջական վիճակում (մինչև 3 մ բարձրությամբ) մեզ են հասել հարավային կողմի երկուսը, որոնցից արևմտյանը՝ ներքին բոլորաձևությունը ծածկող կիսավեր գմբեթաթաղով: Հյուսիսային կողմում բուրգերի հիմնաքարերն են մնացել, իսկ պարսպի արևմտյան կեսը քանդվել է՝ դպրոցի համար մուտք բացելու նպատակով: Հենց այստեղ՝ միակ մատչելի կողմում է եղել ապարանքի դարպասը, քանզի մյուս կողմերում պահպանված պարսպապատերը խուլ են:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 86:

Ապարանքի ներքին հորինվածքից հետքեր չեն պահպանվել: Ըստ Մ. Բարխուդարյանցի՝ այն բաղկացած է եղել հինգ սենյակից, որոնցից իր այցելության ժամանակ երկուսը կանգուն են եղել, երեքը՝ կիսավեր: Իսկ Րաֆֆու վկայությամբ՝ ողջ մնացած մի քանի թաղածածկ (իր խոսքով՝ «կամարակերպ») սենյակներում անցյալ դարավերջին բնակվում էին Մելիք-Ալահվերդյան տոհմի ներկայացուցիչները:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 215: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 283-284: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 86-87:

Այս տեղեկությունները համադրելով հուշարձանի առկա հատակաձևի հետ և ելնելով մելիքական ապարանքների հորինվածքային ընդհանրություններից՝ կարելի է ենթադրել, որ այստեղ ևս սենյակները հպված են եղել պարսպապատերին և երկու շարքով (մեկում՝ երկու, մյուսում՝ երեք սենյակով) ընդգրկել են ներքին բակը: Ընդ որում, ապարանքի հատակաձևի համաչափությունից ակնհայտ է, որ 2-3 սենյակները կարող էին զբաղեցնել միայն բակի արևելյան և արևմտյան կարճ պարսպակողմերը, այն էլ՝ միջանկյալ նախասրահի կամ երեսբաց սրահի առկայությամբ, մանավանդ որ, ինչպես տեսանք, նախորդ բոլոր ապարանքներում սենյակների մուտքերը բացառապես այդպիսի սրահներից են: Անկասկած, այս սենյակները ընդհանուր առմամբ չեն տարբերվել ժամանակակից մյուս ապարանքների նման շինություններից և պատերում ունեցել են պահարանախորշեր ու բուխարիներ, իսկ պատուհանները եղել են բակահայաց ճակատում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 87:

Չնայած վատ պահպանվածությանը՝ նկատելի է, որ այս ապարանքը ևս շեշտված պաշտպանական բնույթ է ունեցել. պատերը 1,2 մ հաստություն ունեն, իսկ տեղանքի մատչելիության պատճառով, ողջ կառույցի չափերի համեմատ բուրգերը խոշոր են ու ընդգծված (արտաքին տրամագիծը՝ 4,8 մ): (Պատահական չէ, որ ապարանքը առավելապես հայտնի է որպես Մելիք-Ալահվերդյանների ամրոց): Հատկանշական է նաև, որ գյուղամիջի բարձունքին կառուցված ապարանքն իր ընդհանուր ծավալով ազատ է կանգնած՝ ամրոցների միջնաբերդ-ապարանքների նման, ինչի հետևանքով պարսպակից սենյակաշարքերից և ոչ մեկը լանջամերձ-կիսագետնափոր չի եղել՝ ինչպես նույն շրջանի գրեթե բոլոր մելիքական տան համակառույցներում է:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 87:

Նկարագրություն
18 դ․

Գյուլաթաղի ապարանքը 18-րդ դարի վերջի ճարտարապետական մտածողությամբ ստեղծված ևս մեկ մելիքական բնակարան-ամրոցի օրինակ է, և իր խիստ խաթարված վիճակով հանդերձ, լրացնում-հարստացնում է այդ բնագավառի պատմությունը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 87:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1799 թ․

Գտնվել է «դրան հիւսիսային սեմի վերայ».
«ԱՅՍ Է ՄԷԼԻՔ ԱՌՈՒՇԱՆ ԹՎ ՌՄԽԸ» (1799) :

Հրատ. Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 215 (տե՛ս նաև՝ «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 95), Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 283-284: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 86:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր