Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 18 դ․

ԼՂՀ / Շուշի / Շուշի

Տեղադրություն

Առաջին ապարանքը գտնվում է քաղաքի հարավ-արևելյան ծայրամասում, ձորի վերին քարափի գրեթե եզրից մոտ 400 մ արևմուտք, հարավահայաց թեքությամբ բլրակի վրա:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 97:

Պատմություն

Քառաբուրգ, պարսպափակ ապարանքի շեշտված ամրոցակերպությունը հուշում է, որ այն ի սկզբանե կառուցվել ու գործել է որպես ինքնուրույն պաշտպանական կառույց, այսինքն՝ գոյություն է ունեցել նախքան քաղաքի բերդապարիսպների վերաշինությունը այստեղ հաստատված Փանահ խանի օրոք (1750-52 թթ.), քանզի, հակառակ դեպքում, պարսպապատվելուց հետո գրեթե անմատչելի դարձած բերդաքաղաքում կառուցված ապարանքում նման պարփակվածության ու բարձրաբերձ բուրգերի կարիքը չէր զգացվի: Մյուս կողմից, ապարանքի կառուցման ժամանակի, հեղինակի ու հանգամանքների մասին ուղղակի վկայություններ կարելի է տեսնել Շուշիի հիմնադրման խնդրին նվիրված աշխատություններում և այդ առնչությամբ վկայաբերվող փաստաթղթերում:

Ըստ խանական պատմագիր Միրզա Ջամալի, Փանահը Շահբուլաղից Շուշի է տեղափոխվել 1756 թ. (տե՛ս Мирза Джамал Джеваншир Карабагский, История Карабага, Баку, 1959, с. 72): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 97:

18 դ․

18-րդ դարի վավերագրերի հիման վրա հայ պատմագրության մեջ վաղուց ի վեր ապացուցված է, որ Շուշին որպես բերդ հիմնադրվել է Ղարաբաղի խանության կենտրոն դառնալուց շատ ավելի վաղ: Մասնավորապես ակադ. Աշ. Հովհաննիսյանը իր իսկ հրապարակած փաստաթղթերի հիման վրա համոզված է, որ «...Փանահ խանի միջնաբերդն ու Ղարաբաղի խանության նստավայրը դարձած տեղում կառուցված բերդապարիսպների հիմնավորումը սկսել է Ավան յուզբաշին, դեռ 1724 թվականին, եթե ոչ ավելի վաղ: Այն մասին, որ Ավանը այստեղ զբաղված է եղել բերդապարիսպ կառուցելով, 1725 թ. մի նամակում հայտնել է նաև գեներալ Մատյուշկինը»: Բերվում է նաև մեկ այլ վկայագիր. «1717 թ. ամրանալով Շոշվա քարում, Ավան յուզբաշին մեծ հռչակի տեր դարձավ»: Ավան (Աւանէս, Հովհաննես) յուզբաշին կամ Ավան Սպարապետը 18-րդ դարի սկզբում ծավալված հակաթուրքական ազգային-ազատագրական պայքարի առաջամարտիկներից մեկն էր, և որպես «Շոշի սղնախի» հրամանատար հիշվում է 1720-ական թվականների բազմաթիվ փաստաթղթերում , որոնցից մեկը հավաստում է. «...գրվեցավ Քարայգլխի նոր շինած ղալումն, 1724 թ.»: «Քարագլուխը» նույն «Շոշի քարն» է կամ պարզապես «Քարը», այսինքն՝ «Շոշի սղնախ»-«Շոշի ղալա»-Շուշի բերդը, մանավանդ որ «Քարագլուխ»- Շուշիի ժայռերի ստորոտում կա նաև «Քարինտակը»: Հաստատելով, որ Շուշիի բերդի վերջին դարերի վերակառուցման առաջնությունը Ավան Սպարապետին է պատկանում, ուսումնասիրողները դժվարանում են մատնանշել, թե հատկապես ինչ և որտեղ է կառուցել Շոշի սղնախի մեծահամբավ զորահրամանատարը, և սա՝ նաև այն պատճառով, որ բերդաքաղաքը բազմիցս վերակառուցման է ենթարկվել: Այս առումով խիստ ուշագրավ է Լեոյի մի հպանցիկ տեղեկությունը, որն այս հարցի պատասխանը անվիճելիորեն կապում է խնդրո առարկա ապարանքի հետ: Ավան Սպարապետի գործունեության առթիվ նա ծանոթագրում է. «Շուշին և սրա շրջակայքն էլ կազմում էին Ավան յուզբաշու կալվածը: Մինչև այժմ էլ Շուշու հարավ-արևելյան ձորի ժայռը կոչվում է «Աւանայ քերծ»: Այդ ժայռի ստորոտում երևում են ավերակներ, որոնք կոչվում են «Ամարաթներ» (ապարանքներ), և ժողովուրդը պատմում է, թե այդտեղ էր բնակվում Ավան յուզբաշին»: Հնավայրը հիշատակում է նաև Մ. Բարխուդարյանցը՝ «Աւանայ կարան»-քարայր, «Աւանայ քերծ» և «Ամարաթներ» անուններով: Հունոտի կիրճի անմատչելի կրծքին այսօր էլ պահպանվում են մասամբ ժայռափոր շինությունների ավերակներ, որոնք, ըստ ավանդության, Ավանի կառուցած առաջին ամրոց-ապարանքից են մնացել:

Армяно-русские отношения, т. II, ч. I, Историческое введение, с. XLI-XLII, XLIII. Հովհաննիսյան Ա. Գ., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, գիրք Բ, Երևան, 1959, էջ 609: Պ. Չոբանյան, Շոշ և Քարագլուխ սղնախների նույնացման հարցի շուրջ, «ՊԲՀ», 1994, 1-2, էջ 184: Աբրահամյան Ա. Գ., Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1953, էջ 147, 148, 157, 162: П Арутюнян П. Т., Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII века, Москва, 1954, с. 207, 233. Армяано-русские отношения, т. II, ч. II, с. 56, 57, 188. Մանրամասն տե՛ս Ուլուբաբյան Բ. Ա., Ոսկե շղթա, Երևան, 1979, էջ 359-362: Մկրտչյան Շ. Մ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985, էջ 210, 212-213: Լեո, Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 140, ծան. 4, հտ. 5, էջ 490: Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 134, 423: Հետագայում, այս «ժայռակերտ ապարանքը» կրկին ամրացվել է Իբրահիմ խանի օրոք և դարձել նրա գանձարան– թաքստոցը (տե՛ս Мирза Джамал Джеваншир Карабагский, История Карабага, Баку, 1959, с. 102): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 97, 99:

18 դ․

Եվ քանի որ ավանդաբար Ավան Սպարապետի առաջին «ամարաթ»-ապարանքների տեղը նշվում է քաղաքի հարավ-արևելյան մասում գտնվող «քերծ»-ժայռի լանջին, իսկ պահպանված ապարանքը նույն՝ հարավ-արևելյան կողմի ժայռի, կամ, որ նույնն է՝ «քերծ»-քարի գլխին է, ուստի կասկած չի մնում, որ հենց դա է 1724 թ. հիշված «Քարագլխի նոր շինած ղալան», ասել է թե՝ բերդը, ամրոցը, ամրոցակերպ ապարանքը: Ակնհայտ է, քանզի ժայռի ստորոտում այդ ժամանակ արդեն կար Ավանի ավելի վաղ՝ ըստ ամենայնի հիշյալ 1717 թ. կառուցած ապարանքը (ուր նա «ամրացել էր սկզբնապես և հռչակի տեր դարձել»), ժամանակագիրը նաև այս պատճառով է շեշտել, թե «նոր շինած»-ը «Քարագլխին» է:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 99:

Հետաքրքրական է նաև, որ ապարանքից մոտ 500 մ դեպի հյուսիս-արևելք, անմիջապես ժայռեզրին, հետագայի պարսպապատերի մեջ պահպանվել են մեկ այլ քառաբուրգ շինության մնացորդները՝ ձորամերձ պարսպով ու երկու բուրգով: Քաղաքի վերոհիշյալ՝ դարասկզբի և 1853 թ. գլխավոր հատակագծերում հստակորեն առանձնացված այս քառաբուրգ-ամրոցը հայտնի է նաև 1857 թ. մանրամասն չափագրությամբ , և, չնայած այս շրջանում ավելացված լայն պատուհաններին ու երկլանջ տանիքներին, իր հատակագծային լուծման նախնականությամբ կասկած չի թողնում, որ ի սկզբանե նույնպես «Քարագլխին նոր շինած ղալայի» մասն է կազմել:

Ռուսական աղբյուրներում շինությունը նշվում է որպես «պարենային խանութ»: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 99:

Իսկ որ պահպանված ամրոց-ապարանքները ժամանակագրի գրչի տակ միանգամայն կարող էին «ղալա» (բերդ, ամրոց) կոչվել, բացատրվում է նաև այն պարզ իրողությամբ, որ հիմնականում հենց նույնատիպ ամրոց-ապարանքներն էին ինչպես դարասկզբի մյուս արցախյան սղնախների հենակետերը (Հոռեկավան, Տող, Ավետարանոց, Քաղաքատեղ), այնպես էլ ազատագրական պայքարի նոր վերելքի օջախները դարավերջում:

Ավան Սպարապետի անվան հետ են կապվում նաև Վարանդայի Շոշ և Ավետարանոց գյուղերի միջև գտնվող, այժմ չպահպանված ամրությունները Սղնախ գյուղի մոտ և նույն գավառի հարավային եզրին գտնվող «Վնեսա ղալան»՝ «Հովհաննեսի բերդը», որն ըստ Մ. Բարխուդարյանցի՝ «... Ունի քարուկիր շրջապարիսպ, ... երկու բարձր և ամուր բուրգ,... իսկ վերնամասում շինուած իբրև միջնաբերդ՝ մի փոքրիկ դղեակ» (տե՛ս Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 83): Թե ինչ դեր են ունեցել սրանք Ավանի և նրա զինակիցների պայքարի ընթացքում, ըստ պատմական աղբյուրների՝ ստույգ ու միանշանակ հայտնի չէ, սակայն ակնհայտ է, որ երկու սղնախ-ամրոցներն էլ դարասկզբի ազատագրական մարտերի տեղական փոքր հենակետերից էին, որպիսիք բազմաթիվ էին Արցախի մյուս մելիքություններում ևս: Սղնախների հետ կապված հարցերի վերջին ուսումնասիրողներից ոմանք, օգտվելով դրանց մասին պահպանված բազմաքանակ փաստաթղթերից, վիճարկում են Լեոյի, Աշ. Հովհաննիսյանի, Ա. Գ. Աբրահամյանի, Պ. Հարությունյանի, Բ. Ուլուբաբյանի և այլոց ընդհանրացած տեսակետը Ավան Սպարապետի գործունեության մասին, կասկածի տակ առնելով «Շոշի սղնախ» և «Քարագլուխ»–«Շուշի»–նույնացումը (Հմմտ. Զ Արզումանյան Զ., «Մեծ» և «Փոքր» սղնախների հարցի շուրջ, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1985, N 4, էջ 87-91: Չոբանյան Պ. Ա., Շոշ և Քարագլուխ սղնախների նույնացման հարցի շուրջ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1994, N 1-2, էջ 183-187): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 99:

Բնական է նաև, որ խանական տիրապետության տակ անցած հետագայի Շուշիում քաղաքի հնագույն կառույցներից մեկի հիմնադրի անունը գրեթե մոռացվել է, կապված մնալով միայն քաղաքից դուրս՝ «Ավանա քերծում» ունեցած նրա առաջին ապարանքի հետ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 99:

Շուշին Վարանդայի մելիքության տիրույթում էր և, ամենայն հավանականությամբ, Ավան Սպարապետի մահից հետո (1736 թ.) ապարանքն անցել է Մելիք-Շահնազարյաններին, ապա, ինչպես կարելի է կռահել դարպասի բարավորի պարսկատառ արձանագրությունից, վերդարպասյա սենյակի որոշ մանրամասերից և 19-րդ դարում արված մի գրչանկարից, 1770–ական թվականներին ապարանքին տիրացել են քաղաքի մահմեդական իշխանավորները և վերակառուցել՝ ավելացնելով բազմաթիվ նոր սենյակներ՝ նախնական հորինվածքին անհարիր ծածկաձևերով ու հարդարանքի տարրերով:

Али-заде А. М., Саркисов А. В., О некоторых архитектурных памятниках Шуши, “Памятники архитектуры Азербайджана”, том II, Баку, 1950, с. 122. Давтян Щ., Мкртчян Ш., Шуши, Ереван, 1997. Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 99:

1768 թ․

Այս առումով տեղին է հիշել, որ հետագայում Ռուսաստանի տիրապետությունը առերես ընդունած Իբրահիմ խանի և նրա ժառանգների միջավայրում սովորական էին դարձել կեղծիքն ու խարդավանքը՝ ոչ հեռու անցյալում բռնությամբ ձեռքբերածը նոր գերիշխանության օրոք պահպանելու նպատակով: Եվ բացառված չէ, որ ապարանքին տիրացած մահմեդականներն իրենց «սեփականության» արժանահավատությունը հաստատելու նպատակով այս շրջանում կեղծել են ապարանքի շինարարական վկայագիրը՝ գլխավոր մուտքի բարավորին ավելացնելով պարսկատառ արձանագրություն՝ հիջրայի 1182 թվականով (մ. թ. 1768 թ.):

Авалов Э. В., Архитектура города Шуши, Баку, 1977, с. 25. Ուշագրավ է, որ այստեղ հեղինակը նկատելով արձանագրության թվականի՝ իր նախորդների վերծանության (հիջրայի 1121 թ.-մ. թ. 1710 թ.) անհեթեթությունը, Լյատիֆ Քերիմովի օգնությամբ ուղղել է: (Հմմտ Али-заде А. М., Саркисов А. В., О некоторых архитектурных памятниках Шуши, “Памятники архитектуры Азербайджана”, том II, Баку, 1950, с. 122.) Ի դեպ, սա այն նույն Լյատիֆ Քերիմովն է, որ հայտարարում է. «Շուշա ղալա շատ ավելի ուշ վերաբնակեցված հայերը գորգագործություն են սովորել տեղի ադրբեջանցիներից» (տե՛ս Азербайджанский ковер, Баку, 1985, с. 15): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 99, 101:

Ճարտարապետություն

Ապարանքն ընդհանուր հատակագծում պարսպապատերով կազմված քառակուսի է՝ չորս անկյունում բոլորաձև, սնամեջ բուրգերով: Միակ մուտքը հյուսիսային կողմի միջին մասում է՝ ամրացված պարսպից առաջացող ուղղանկյուն, թաղածածկ սենյակով, որի արևմտյան պատի պարսպակից եզրում մուտքի լայն, կամարակապ բացվածքն է, իսկ հյուսիսային պատում՝ ավանդական բուխարին՝ զույգ որմնախորշերով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 101:

Ըստ պահպանված հետքերի, ներքուստ պարսպակից շինություններ են եղել հարավային, արևելյան և արևմտյան կողմերում: Ընդ որում, հարավային շարքում պահպանվել են բուրգից-բուրգ ձգված մոտ 3,6 մ լայնությամբ բաժանմունքների պատերի և թաղածածկի հատվածներն ու բակահայաց բացվածքների հետքերը, արևելյան մասում՝ պարսպի գրեթե ողջ երկարությամբ ձգվող թաղածածկի ստորին շարքերը և սրանց տանիքից 1,5 մ բարձրությամբ, պարսպապատում թողնված չորսական լայն դիտանցք-հրակնատներն ու որմնախորշերը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 101:

Պարիսպներն ու բուրգերը պահպանվել են 6-7 մ բարձրությամբ: Բուրգերը դեպի վեր փոքր-ինչ նեղանում են և երկհարկանի են՝ գմբեթաձև ծածկերով, երկու հարկում էլ ունեն բուխարիներ ու որմնախորշեր, երկրորդ հարկերի մուտքերը պարսպակից շինությունների տանիքից են: Հատկապես ուշագրավ է ապարանքի հարավ արևմտյան բուրգը, որն զգալի բարձրություն է ունեցել՝ մոտ 10 մ: Ակնհայտ է, որ պարսպի դիտանցքերը և այս շեշտված բուրգը ուղղված են դեպի այստեղից բացվող ամենահեռահորիզոն տեսադաշտի կողմը: Իսկ սա մեկ անգամ ևս վկայում է, որ ապարանքը կառուցվել և ինքնուրույն պաշտպանական դեր է ունեցել քաղաքի բերդապարիսպների կառուցումից դեռ շատ ավելի վաղ: Այս տեսակետից հատկանշական է, որ ապարանքում պահպանված գծաշար սենյակները խստորեն տարանջատված և հարմարեցված չեն բնակության համար և, ըստ ամենայնի, ծառայել են որպես ամրացված ռազմական հենակետի զորանոցներ: Հստակ է նաև, որ վերդարպասյա սենյակն իր վերձիգ գմբեթաթաղով, ստալակտիտազարդ որմնաքիվով և ցանցկեն փայտազարդով հարդարված լայն պատուհաններով հետագայի հավելման արդյունք է, որին հավանաբար ժամանակակից են նաև ապարանքի մուտքին ներսից հանդիպակաց և երկրորդ հարկ տանող՝ մասամբ քարե աստիճանները: Իսկ բակի արևմտյան կեսում կառուցված երկշարք-երկհարկանի սենյակներն՝ իրենց լայն բացվածքներով ու հարթ փայտածածկով, ակնհայտորեն 19-րդ դարի հավելման արդյունք են:

Բուրգը հիմնովին ավերվել է 1992 թ., հավանաբար ռմբակոծությունից: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 101:

Ապարանքը կառուցված է բաց երանգով կոպտատաշ որձաքարի փոքր-ինչ կանոնավոր շարքերով, 1-1,2 մ հաստությամբ պատերով: Սրբատաշ քարով է շարված միայն արտաքին մուտքն իր եզրամասերով, պարզ տրամատի պահունակներով ու երկաստիճան, կիսաշրջանագծային կամարներով:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր