Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 1783 թ․

ՀՀ / Սյունիք / Տեղ

Տեղադրություն

Ապարանքը գտնվում է ՀՀ Սյունիքի մարզի Տեղ գյուղի կենտրոնական մասում, Սբ. Գևորգ եկեղեցու հյուսիս-արևելյան կողմով անցնող ճանապարհների միջև, հարավահայաց լանջի վրա:

Նկարագրությունը և չափագրությունը՝ ըստ 1982 թ. վիճակի: Այժմ հուշարձանը ամբողջովին նորոգված-վերակառուցված է: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 109:

Պատմություն

Ապարանքի կառուցման մասին շինարարական արձանագրություն կա զույգ գլխատներից արևմտյանի առջևից կցված սենյակի մուտքի հարթ ու երկարավուն բարավորասալի վրա: Երկտող արձանագրության առաջին տողի «պէկս» բառի կիսված-անավարտ «Ս»-ն, երկրորդ տողի «ժամանակօվն»-ից հետո երևացող երկատված-անորոշ տառի մասնիկը, ինչպես նաև տողերը շրջանակող հորիզոնական գծերի ընդհատումն այդ մասում վկայում են, որ վիմագրի քարը շարունակություն է ունեցել, իսկ շրջանակագծերն ավարտվել են սկզբի ձևը կրկնող սրածայր աղեղներով: Բարավորասալի այլ տաշվածքներից ևս ակնհայտ է, որ այն իր նախնական տեղում չէ և կտրվել, տաշվել ու հարմարեցվել է այստեղ, ապարանքի հետագա վերակառուցման ժամանակ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 109:

Ուշագրավ է նաև այս սենյակի կողքի գլխատանը կից երկրորդի շքամուտքի բարավորաքարի թերի արձանագրությունը: Ինչպես երևում է, նախապես փորված շրջանակի մեջ խիտ կցագրերով սկսելով շինարարական արձանագրությունը, գրիչն զգացել է, որ այն չի տեղավորվի շրջանակի մեջ և, անավարտ թողնելով գիրը, նույն բառերով սկսել ու ավարտել է նորը: Իսկ սա դարձյալ նշանակում է, որ Մելիք-Բարխուդարի որդի Դավիթ-Բեկի «ամարաթ»-ապարանքի 1783 թ. շինարարական վկայագիրը վերաբերում է համակառույցի ամբողջովին քարաշեն գլխատնավոր մասին և ժամանակագրական որևէ առնչություն չունի այն հարթածածկ շինության հետ, որում գտնվում է:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 109:

1748 — 1783 թթ․

Դավիթ-Բեկ Մելիք-Բարխուդարյանը 1748 թ. մելիքական աթոռին հաջորդել է հորը, 1783 թ. կառուցել իր նստոց-ապարանքը Տեղ գյուղում և այնտեղ իշխել մինչև հաջորդ դարի սկզբները: Երևելի այս մելիքի երկարամյա կենսագրության ամենաակնառու վկան նրա ապարանքն է՝ կառուցված դարաշրջանի պալատաշինության լավագույն ավանդույթներով:

Հուշարձանին բազմիցս անդրադարձել է Ն. Պապուխյանը: Տե՛ս նրա՝ Սիսիանի, Գորիսի ու Ղափանի շրջանների ժողովրդական ճարտարապետության կառուցվածքները, «Տեղեկագիր» (հաս. գիտ.), 1963, N 11, էջ 57, Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 69-70, Չայրվող ծածկերով բնակարանների դերը և տեղը Հայաստանի հին և միջնադարյան ճարտարապետության մեջ, «Հայ արվեստին նվիրված միջազգային երկրորդ սիմպոզիում», զեկուցումների ժողովածու, հատոր 2, Երևան, 1978, էջ 332 և պատկ. 102: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 110:

Ապարանքն իր թվակիր արձանագրությամբ գյուղի վերջին դարերի պատմության կարևոր հուշարձաններից է:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 109:

Ճարտարապետություն

Ապարանքը բաղկացած է արևելք-արևմուտք ուղղությամբ մի շարքով դասավորված երկու կից գլխատնից, դրանց երկու կողմի մեկական դահլիճից և շարքի հարավային, բակահայաց ճակատը բռնող միասնական սրահից, որը լայնական պատերով մասնատված ու մասամբ փակված է հետագա վերակառուցումների հետևանքով: Ընդհանուր հատակագծում մեկ ուղղանկյան մեջ ամփոփված (արտաքուստ՝ 13,0 x 26,5 մ) այս շինությունները ետնամասով խորացած են լանջի մեջ և, ըստ պահպանված մնացորդների, բակի հետ միասնական, պարսպապատ համակառույց են կազմել: Անորոշ է միայն վերջինիս արևմտյան վերջավորության տեղը, որտեղ էլ՝ եկեղեցու ուղղությամբ, հավանաբար եղել է դարպասը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 110:

Գլխատները միաչափ են ու միանման, քառակուսուց փոքր-ինչ շեղված հատակագծով (ներքուստ՝ 6,55 x 6,85 մ) և միջնապատի եզրերով կողք-կողքի բացվող մեկական մուտք ունեն սրահից: Ծածկերն իրականացված են քառանիստ-բրգաձև գոցվող թաղերով, որոնցից արևմտյան կողմինը ամբողջովին կանգուն է և ավարտվում է բոլորաձև երդիկանցքով, իսկ արևելյանը մեծ մասամբ փլված է: Գլխատների պատերում միայն երկու հանդիպակաց, փոքր ու հարթածածկ խորշեր կան՝ լայնական առանցքի ուղղությամբ, իսկ կողքերից՝ ճակատապատի ներսի երեսով բացվող մուտքերով կապվում են երկու եզրային դահլիճի հետ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 110:

Սրանք ուղղանկյուն հատակագծով ու թաղակապ ծածկով պարզ շինություններ են (արևելյանը ներքուստ՝ 3,7 x 6,8 մ, արևմտյանը՝ 4,1 x 6,9 մ), որոնց խորքի պատում ավանդական բուխարին է՝ զույգ փոքրիկ ու հարթածածկ խորշերի միջև, որպիսիք երկուական կան նաև երկայնական պատերում: Ուշագրավ է, որ դահլիճներից արևելյանը սրահի կողմից միայն նեղլիկ պատուհան ունի, իսկ արևմտյանի լայն պատուհանն ու մուտքը, ինչպես նաև դրանց առջևի կամարակապ նախամուտքը ակնհայտորեն հետագա վերակառուցման արդյունք են և, ըստ ոճական ընդհանրության, ժամանակակից են նախամուտքին կից և 19-րդ դարին բնորոշ կրկնահարկ-հարթածածկ հորինվածքով սենյակին: Ն. Պապուխյանի չափագրության ժամանակ (1960-ական թթ.) նման մի սենյակ էլ եղել է վերջինիս արևելյան արձանագիր մուտքի դիմաց՝ գլխատների մուտքերի մյուս կողմում, իսկ դրանց միմյանց կապող կամարաթաղով կազմվել է գլխատների նախամուտքը, որն իր հերթին հետագայում մեջտեղից պատով կիսվել է և մասամբ վերածվել սենյակի : Չնայած Ն. Պապուխյանը ևս նկատել է ապարանքի վերակառուցումները, սակայն նրա կարծիքով՝ համակառույցի «հնագույն մասը երկու քարակերտ գլխատուն, մի թաղակապ սենյակ և մի թաղակապ նախամուտք է, (որից) աջ և ձախ շենքի ճակատն են բռնել այժմ ձևափոխված, ըստ երևույթին նույնպես թաղակապ բաժանմունքներ, որոնց դռները բացվել են նախամուտքի մեջ: Ձախակողմյան բարավորի վրա գտնվում է շինարարական արձանագրությունը: Համակառույցի մյուս մասերը հետագա հավելումներ են, որոնցից... է արևմտյան թաղակապ սենյակը»: Դժվար է համաձայնել այս շերտագրությանը, քանզի պահպանված հետքերը, որոնք մասամբ միայն այժմ են բացվել և տեսանելի չեն եղել հեղինակին, հակառակն են ապացուցում:

Ն. Պապուխյան, Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 69-70: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 110:

Մասնավորապես չի նկատվել, որ արևմտյան կողմի դահլիճը արևելյանի ձևերը կրկնող մուտք ունի գլխատնից (որն, ի դեպ, այժմ էլ կիսով չափ փակված է), ուստի պատկանում է ապարանքի նախնական հորինվածքին, մանավանդ որ, ինչպես տեսանք, այդպիսի դահլիճները գլխատնավոր մելիքական տներում լայնորեն տարածված են և կանոնիկ ձև ու տեղադիրք ունեն: Ըստ հետքերի՝ ակնհայտ է նաև ապարանքի ճակատային մասի սկզբնական լուծումն ու վերակառուցման հետագա ընթացքը: Այսպես. արևմտյան դահլիճի նախամուտքի արտաքին եզրապատի զույգ խորշերով խոշոր բուխարին, դրանցից վեր պահպանված երկայնական թաղի մնացորդը և գլխատների ճակատամասում գտնվող խորշերը (որոնցից մեկը մնացել է կրկնահարկ կցակառույցի առաջին հարկի առաստաղի մոտ, իսկ երկրորդը փակված է եղել մյուս կցակառույցի պատով) վկայում են, որ համակառույցի նախնական հորինվածքն ունեցել է բակահայաց սյունազարդ ու կամարակապ սրահ՝ ծածկված մեկ միասնական թաղով: Հավանաբար վերջինիս փլուզման հետևանքով հետագայում, 19-րդ դարի ընթացքում, քառասյուն սրահի սյուների քայլին համապատասխան երկարությամբ և սրահի լայնության չափով երկու կրկնահարկ ու գերանածածկ սենյակներ են կառուցվել, իսկ գլխատների շքամուտքերի և եզրային դահլիճների առջևում այդպիսով առաջացած նախամուտքերը ծածկվել են ճակատաբաց կամարաթաղերով: Սակայն, քանի որ դահլիճները այդ նախասրահներից մուտքեր չունեին, դրանցից արևմտյանի ճակատապատում մուտք է բացվել և պատուհանը լայնացվել, իսկ արևելյան կողմի նախասրահը դարձյալ վեր է ածվել սենյակի: (Այս ժամանակաշրջանին են վերաբերում նաև ապարանքի արևելյան կողմից կցված սենյակներն ու պատշգամբները:)

Այստեղ 19-րդ դարին խիստ բնորոշ են հատկապես արևմտյան կցակառույցի երկրորդ հարկի մուտքն ու պատուհանը՝ շեղ մետաղական ցանցով պատված շրջանակներով, ինչպես նաև դրանց առջևի փայտաշեն պատշգամբը, որի բարձակային գերանների խոռոչները պատի մեջ հստակ երևում են: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 112:

Հուշարձանն այժմ ամբողջովին վերանորոգված է այս վերակառուցումներից պահպանված հետքերի հիման վրա, մերօրյա անհիմն հավելումներով ու աղավաղումներով, որի հետևանքով չնայած պահպանվում ու օգտագործվում է, սակայն խիստ խաթարված է նրա նախնական հորինվածքն ու արտաքին տեսքը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 112:

Ապարանքը կառուցված է հիմնականում կոպտատաշ ու ճեղքված քարից, սրբատաշ են միայն մուտքերի և խորշերի եզրաքարերը: Պատերը հնագույն մասում 1,1-1,2 մ հաստություն ունեն, հավելված սենյակում՝ 0,7-0,8 մ: Կանգուն գլխատան ներսում պատերը սվաղված են, իսկ ծածկը խիստ սևացած է հետագայում ավելացված թոնրի ծխից: Կառուցման խնամքով ու միանման, կամարակապ, պարզ հորինվածքով առանձնանում են գլխատների շքամուտքերը, որոնց ողջ ճակատամասը՝ մինչև սյունասրահի թաղածածկի հիմքը, սրբատաշ է: Մեծ վարպետությամբ է մշակված հատկապես արևմտյան կողմի դահլիճի բուխարու ճակատը. կիսաբոլորաձև օջախախորշի բարձր ու գծազարդ եզրաքարերն ավարտվում են երկաղեղ-սրագագաթ կամարաքարով, որի հետ մի կտոր քարից կերտված է նաև ոճավորված-սաղավարտաձև ծխանցքածածկ քարը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 114:

Տեղի մելիքական ապարանքն իր նախաստեղծ ճարտարապետական հորինվածքի զույգ քարակերտ-գմբեթավոր գլխատներով, թաղածածկ դահլիճներով, սյունազարդ կամարասրահով ու պարսպափակ ամբողջականությամբ 18-րդ դարի վերջի պալատաշինության մեծարժեք հուշարձան է և այդ շրջանից մեզ հասած միակը լինելով Սյունիքում՝ կարևոր տեղ ունի բնագավառի պատմության մեջ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 114:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1783 թ․

Ապարանքի կառուցման մասին շինարարական արձանագրություն կա զույգ գլխատներից արևմտյանի առջևից կցված սենյակի մուտքի հարթ ու երկարավուն բարավորասալի վրա.
«ԹՎ ՌՄԼԲ (1783) Ի ՎԱԵԼՈՒՍՆ ՄԷԼԻՔ ԲԱՐԽՈՒԴԱՐԻ ՈՐԹԻ ԴԱՎԻԹ ՊԷԿՍ ՇԻՆԵՑԻ ԱՅՍ ԱՄԱՐԱԹՍ ԻԲՐԱՅԻՄ ԽԱՆԻ ԺԱՄԱՆԱԿՕՎՆ» :

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 2, Երևան, 1960, էջ 70, Պապուխյան Ն. Ծ., Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 70, ծան. 30: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 109:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական

Քարի կիսաշրջանաձև ճակատին փորված ուղղանկյուն շրջանակի վերին եզրի երկայնքով փորագրված է.
«Ի ՎԱԵԼՈՒՄՆ ՇԻՆԵՑԻ»:

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 2, Երևան, 1960, էջ 70: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 109:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Վերակազմություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր