«Նոր արշալույս» Օրիորդաց դպրոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

«Նոր արշալույս» Օրիորդաց դպրոց 1863 թ․

Վրաստան / Ախալցխա / Ախալցխա

Պատմություն
1867 թ․

Դպրոցի սկզբնական քայլերի մասին ուշագրավ վկայություն է թողել 1867 թ. օգոստոսին կրթօջախ այցելած Գարեգին Ղազազյանցը. «...ահա՛ եօթը ամիս է, որ պ. Ռափայէլ մահտեսի Մնացականեանը յանձնառու է եղել զանազան խոչընդոտների ընդդիմանալ և հիմնել է առաջին անգամը աղջկանց դպրոց Ախլցխոյ մէջ...: Ուսանելու առարկաները են. ուղիղ ընթերցանութիւն և քերականութիւն, վայելչագրութիւն, գեղագրութիւն և թուաբանութիւն. ուսումն քրիստոնէական հաւատոյ և Հայոց պատմութիւն, ուղիղ ընթերցանութիւն հանդերձ թարգմանութեամբ և վայելչագրութիւն Ռուսերէն. քաղաքաւարութիւն և առակախօսութիւն. արհեստ տնտեսական և երգեցողութիւն, ասեղնագործութիւն և պարերգութիւն: Երկու ուսուցիչք սովրեցնում են ասեղնագործութիւն և պարել, իսկ մնացեալ առարկաների սովրեցնողը և դպրոցի կառավարիչը է պ. Ռափայել Սաղաթելյանցը: Թէև ունի շատ պակասութիւններ, համեմատելով այժմեան պահանջմունքներին, բայց ներելի է, որովհետև դպրոցը չունի այնքան դրամական կարողութիւն, որ կարողանայ առանձին առանձին ուսուցիչներ վարձել, առարկաները շատացնել և այլ պակասութիւնները հոգալ»:

«Մեղու Հայաստանի», 1868, N 33, էջ 252-253: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1872 — 1880 թթ․

1872 թ. դեկտեմբերին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի կոնդակով դպրոցի հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ է նշանակվում Եղիշե Մեծատունյանցը, որն այդ պաշտոնը վարում է առնվազն մինչև 1880 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1873 թ․

Հիմնադրի գլխավորությամբ դպրոցի գործունեությունը վկայված է նաև 1873 թ.:

“Кавказский календарь на 1874 г.”, Тифлис, 1873, с. 112. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1875 թ․

1875 թ. նոյեմբերից դպրոցը գտնվում էր Սբ. Էջմիածնի իրավասության ներքո, որի համար ստանում է հոգևոր կրթօջախի կարգավիճակ, և Գևորգ Դ կաթողիկոսի կոնդակով Ախալցխայի Սբ. Փրկիչ եկեղեցու կալվածքներից հատկացվում է տարեկան 540 ռուբլի:

«Մշակ», 1879, N 165, էջ 1: Տե՛ս նաև Մելքոնյան Ա., Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոցների պատմությունից, Երևան, 2005, էջ 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1877 թ․

Ըստ ամենայնի` կրթօջախի հիմնադիրն ամեն կերպ ջանում էր դպրոցի համար ապահովել կանոնավոր ընթացք և անձնապես սատարում էր չքավոր սաներին: Հայտնի է, օրինակ, որ 1877 թ. Ռ. Սաղաթելյանցը ստեղծել էր 7 տեսակ ասեղնագործ հայերեն և ռուսերեն տառեր, որոնցից 3 տեսակով էլ կազմել է 3 տեսակ այցեքարտեր. դրանց վաճառքից ստացված գումարից 2 ռուբլին պետք է հատկացվեր դպրոցի աղքատ աշակերտուհիներին:

«Մշակ», 1877, N 10, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1879 թ․

1879 թ. հոգաբարձուների խորհրդի անդամներ են հիշվում Հովհաննես ավագ քահանա Առվանյանցը (1879 սեպտեմբերին հիշվում է որպես հանգուցյալ), մահտեսի Վարդան աղա Վարդանյանցը, կապիտան Մկրտիչ Վարդապետյանցը և Հովակիմ աղա Ղույումչիպաշյանցը:

«Մշակ», 1879, N 165, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1880 թ․

1880 թ. նկատի ունենալով դպրոցի հոգաբարձության նյութական չարաշահումները` Վրաց-իմերեթյան կոնսիստորիան Սբ. Էջմիածնի սինոդին առաջարկում է կրթօջախը դնել Կարապետյան և Եղիսաբեթյան դպրոցների հոգաբարձության ենթակայության ներքո: Սակայն նույն թվականի օգոստոսի 27-ին մի խումբ ախալցխացիներ դիմում են Ամենայն Հայոց Գևորգ Դ կաթողիկոսին դպրոցի հոգաբարձությունը պահելու խնդրանքով. «...Սաղաթէլեանցին հրաժարուելէն յետքը վաղ թէ անապահ նոյն դպրոցի գոյութիւնը կոչնչանայ, նայելով այժմեան հանգամանքներուն և ահա այս իսկ է նաև ոմանց ցանկութիւնը, նամանաւանդ և հոգաբարձութեան վերտողեալ «Կարապետեան» և «Եղիսաբէթեան» ուսումնարանաց և այժմեան թէմական վերատեսչի...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6910, թ. 7-8: Տե՛ս նաև Մելքոնյան Ա., Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոցների պատմությունից, Երևան, 2005, էջ 108-110, 115: Դպրոցի հոգաբարձուներն էին Ռաֆայել Սաղաթելյանը, Եղիշե Մեծատունյանցը և Հովակիմ Ղույումչիպաշյանցը: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6228, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110-111:

Հիմնադրում
1863 թ․

Հիմնել է Ռաֆայել Մնացականյան Սաղաթելյանցը 1863 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6910, թ. 16: Այլ տեղեկության համաձայն` դպրոցը բացվել էր տակավին 1852 թ. (Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 506): Տե՛ս նաև Մելքոնյան Ա., Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոցների պատմությունից, Երևան, 2005, էջ 113: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1867 թ․

Այլ տեղեկագրի համաձայն` դպրոցը հիմնվել է 1867 թ. գավառապետ Օռլովսկու և թեմի առաջնորդ Գրիգոր արքեպիսկոպոս Սագինյանցի թույլտվությամբ:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 442: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1877, էջ 279: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 110:

1860-1880-ական թվականներին դպրոցի ուսուցիչների և աշակերտության թվաքանակի մասին տվյալներ պարունակող վավերագրերի համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Ուսուցիչներ	Աշակերտներ	Նշումներ	Աղբյուր
1868	3	20		«Մեղու Հայաստանի», 1868, N 33, էջ 253: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 111:
1873	4	56		Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 506: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 111:
1876	4	56		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 51: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 111:
1878	5	94		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 177: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 111:
1881	6	85	Այլ տեղեկության համաձայն` նույն թվականին դպրոցն ուներ 94 աշակերտուհի («Մեղու Հայաստանի», 1881, N 15, էջ 3):	Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 506: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 111: