Եղիսաբեթյան Օրիորդաց դպրոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Եղիսաբեթյան Օրիորդաց դպրոց 1870 թ․

Վրաստան / Ախալցխա / Ախալցխա

Պատմություն
1870 թ․

Բացվել է 1870 թ. մարտի 2-ին Սուքիաս վարդապետ Պարզյանցի և Կարապետյան դպրոցի հոգաբարձության ջանքերով:

«Մեղու Հայաստանի», 1870, N 6, էջ 42: Ի դեպ, մեկ այլ տեղեկագրում դպրոցի բացման ամսաթիվ է նշված 1870 թ. մարտի 9-ը (Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 442: “Кавказский календарь на 1874 г.”, Тифлис, 1873, с. 111): Այլ տեղեկության համաձայն` դպրոցը բացվել է 1869 թ. ¥ Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 213): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 113:

Դպրոցի հիմնադրման համար հետևյալ նվիրատուները հանգանակել են 1051 ռուբլի. «1. Սուքիաս վարդապետ Պարզեանց 56 ռ., 2. Մկրտիչ Մութաֆեանց 150 ,, 3. Մանուկ Պայպուրտցեանց 55 ,, 4. Մահտեսի Յովհ. Յակոբջանեանց 50 ,, 5. Գրիգոր Մամիկոնեանց 10 ,, 6. Մկրտիչ Յակոբջանեանց 20 ,, 7. Յովհաննէս Պտղեանց 30 ,, 8. Մկրտիչ Մուրատեանց 10 ,, 9. Պետրոս Գիստոստուրեանց 15 ,, 10. Զաքարիա Եայլախանեանց 25 ,, 11. Ներսէս Մարղեանց 10 ,, 12. Գրիգոր Ճարակեանց 25 ,, 13. Ստեփանոս Ձարիճեանց 20 ,, 14. Սարգիս Յարոյեանց 25 ,, 15. Գասպար Մելքոնեանց 15 ,, 16. Մելքոն Չլնկարեանց 25 ,, 17. Յակոբ Ղանթարճեանց 20 ,, 18. Աբրահամ Էնքսինեանց 10 ,, 19. Աղէքսանդր Բորակչեանց 20 ,, 20. Յակոբ Պաչինեանց 10 ,, 21. Իսահակ Հազարապետեանց 10 ,, 22. Նազարէթ Ալպիրեանց 30 ,, 23. Գրիգոր Ղալամքարեանց 10 ,, 24. Մահտեսի Սահակ Պաղջինեանց 15 ,, 25. Կարապետ Բաղոյեանց 20 ,, 26. Յարութիւն Հէկոյեանց 10 ,, 27. Յոհաննէս Ղարայլանեանց 10 ,, 28. Կարապետ Աթամեանց 19 ,, 29. Յակոբ Հայրապետեանց 8 ,, 30. Յակոբ Չաթալպաշեանց 15 ,, 31. Յոհաննէս Դաւրանեանց 15 ,, 32. Յակոբ Սաղաթէլեանց 15 ,, 33. Մահտեսի Կարապետ Մանուկ. 10 ,, 34. Համազասպ Մէնմէմտեանց 13 ,, 35. Կարապետ Գաբոյեանց 10 ,, 36. Կիրակոս Յարութիւնեանց և Յոհաննէս Ճարակեանց խոստանամք վասն շինութեան օրիորդաց ուսումնարանին երկու հարիւր վաթսուն փութ քիրաճ (կիր) հաշուելով մէկ փութն քսանհինգ կ. բոլորի գումարն է 65 ,, 37. Պետրոս Ոսկանեանց 15 ,, 38. Սիմէոն Վարդանեանց 8 ,, 39. Յովհաննէս Մէտէնճեանց 12 ,, 40. Քութաիսաբնակ Գրիգոր Բարամ. 15 ,, 41. Մահտեսի Կարապետ Ազնաւուր. 25 ,, 42. Գրիգոր Բագրատունեանց 40 ,, 43. Մահտեսի Խաչատուր Պաղջին 10 ,, 44. ’Ի կողմանէ Ղազազ Ասնաֆ. 50 ,,»:

«Մեղու Հայաստանի», 1870, N 6, էջ 43: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 113-114:

Նախապես դպրոցի առանձին շենք չունենալու պատճառով դասընթացները տեղի են ունեցել վարձակալված առանձին տանը: Սակայն շուտով «Ըստ խնդրանաց արժանապատիւ յաջորդի Ախալցխոյ Սուքիաս վարդապետի Պարզեանց և ժողովրդեան քաղաքին` Վեհափառ կաթողիկոսը բարեհաճեցաւ շնորհել` նոյն քաղաքի մէջ գտնուած Ս. Էջմիածնի սեպհական գետինը` Օրիորդաց առաւել ընդարձակ ուսումնարան կառուցանելոյ համար, միայն գետնոյն սեպհականութիւնը միշտ Ս. Էջմիածնին պահելով»:

«Մեղու Հայաստանի», 1870, N 6, էջ 43: «Մեղու Հայաստանի», 1870, N 8, էջ 59: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1870 թ․

1870 թ. դպրոցում դասավանդել են հետևյալ անձինք. կրոն և հայոց վայելչագրություն` Մեսրոպ քահանա Կանցյանցը, հայոց լեզու` Հարություն Ազնավուրյանցը, ռուսաց լեզու և ասեղնագործություն` Ադելաիդա Քռասնիկովան, թվաբանություն և ռուսաց վայելչագրություն` Վարդան Աբովյանը (նաև տեսուչն էր), երգեցողություն` դպիր Համբարձում Ջրպետյանցը:

«Մեղու Հայաստանի», 1870, N 8, էջ 59: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1871 թ․

1871 թ. հունվարին վախճանված Հակոբ աղա Չաթալբաշյանցը Եղիսաբեթյան դպրոցին կտակել է 100 արծաթե դրամ, իսկ քաղաքի աղքատանոցին` 25 ռուբլի:

«Մեղու Հայաստանի», 1871, N 5, էջ 37: Ի դեպ, Հակոբ Չաթալբաշյանցը վարել է նաև քաղաքագլխի պաշտոն (պաշտոնավարության տարիները ճշտել չենք կարողացել): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1871 թ․

Հուրախություն սաների և ուսուցչական խմբի` դպրոցի կառուցումն ավարտվում է առանց ձգձգումների` 1871 թ.:

«Մեղու Հայաստանի», 1873, N 5, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1872 թ․

Հայտնի է նաև, որ հիմնադրման տարում դպրոցն ուներ նախապատրաստական դասարան, մեկ տարի անց` առաջին դասարան, իսկ 1872 թ. սեպտեմբերից` նաև երկրորդ դասարան:

«Մեղու Հայաստանի», 1873, N 5, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1873 թ․

1873 թ. դպրոցի խորհրդի նախագահ է հիշվում թեմական փոխանորդ Թադեոս եպիս. Ձյունականը:

“Кавказский календарь на 1874 г.”, Тифлис, 1973, с. 111. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1876 թ․

1876 թ. ախալցխացի մեծահարուստ Հարություն Մութաֆյանն իր Կարապետ և Մկրտիչ որդիներին կտակում է 14000 ռուբլի, որը պետք է ծախսվեր Ախալցխայում ևս մեկ եկեղեցի կառուցելու նպատակով: Նրա որդիները, ընդառաջ գնալով հասարակության խնդրանքին, համաձայնում են գումարը ծախսել դպրոցի նոր շենք կառուցելու նպատակով: Երբ վախճանվում է Կարապետը, կտակի իրականացումը դրվում է վերջինիս որդիների` Վահրամի և Հովհաննեսի վրա: Վախճանվում է նաև Վահրամը, իսկ Հովհաննեսը ձգձգում է գործը:

“Закавказье”, 1910, N 146, էջ 3: Ի դեպ, կտակի կատարման նոր սին խոստումներով Հովհաննեսն ախալցխացիներին հիասթափեցնում է նաև 1914 թ. (տե՛ս «Հորիզոն», 1915, N 32, էջ 4): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1880 թ․

1880 թ. սեպտեմբերին Եղիսաբեթյան դպրոցում բացվում է արհեստագիտական դասարան` 24 աշակերտուհիներով, դասավանդում են ամուսիններ Անյանցները: Մեկ տարի անց այդ ամենի առթիվ նշվել է. «Ուսումնական վարչութիւնը ի դէմս պ. Բարխուդարեանցի (թեմական վերատեսչի) ջերմ համակրութեամբ ընդունելով այս միտքը իւր կողմից ամեն միջոց ի գործ ձգեց և անցեալ տարի սեպտեմբեր ամսից արհեստանոցը բացուեցաւ քսան և չորս աշակերտուհիներով: Ի պատիւ այդ աշակերտուհիներից կարողաւորների ծնողներին, պետք է ասել, որ դոքա ևս իրանց հերթում նիւթական մեծ զոհաբերութիւն արին և այդպէսով լրացաւ 2200 ռուբլի գումարը, որը հոգաբարձութիւնը յատկացրել էր Թիֆլիզից եկած ձեռագործի ուսուցիչ և ուսուցչուհի այր և կին Անեանցներին»:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, N 129, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114:

1881 թ․

1881 թ. փետրվարի 13-ին ախալցխացի գնդապետ Իսահակ Մելիք-Հայկազյանցը դպրոցին նվիրում է 100 ռուբլի` աղքատ որևէ աշակերտուհու հոգսերի և դաստիարակության համար: Նույն թվականին դպրոցի հոգաբարձուներ են հիշվում Մկրտիչ Ազնավուրյանցը, Հ. Գեղամյանցը, Արշակ Հակոբջանյանցը, Գասպար Մելքոնյանցը և Գրիգոր Պուտուզյանցը: Ի դեպ, բարերար Իսահակ Մելիք-Հայկազյանցը 1882 թ. հիշվում է ևս 100 ռուբլի նվիրատվության և մեկ տարի անց չքավոր աշակերտուհիներին աշակերտական հագուստով ապահովելու մտադրության կապակցությամբ:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, N 30, էջ 2: «Արձագանք», 1883, N 13, էջ 191: Ի դեպ, գնդ. Ի. Մելիք-Հայկազյանցի բարեգործություններից հայտնի է նաև, որ 1889 թ. նա ցանկություն է հայտնել սեփական միջոցներով Անիի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու համար խաչկալ կառուցել: Թույլտվությունը ստացվել է 1890 թ. (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8582, թ. 1): Կենսագրական այլ մանրամասներ տե՛ս «Մուրճ», 1899, N 1, էջ 144-145: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 114-115:

1894 թ․

1894 թ. ավագ ուսուցչուհի Եղիսաբեթ Տեր-Մովսիսյանը, դպրոցի 1893/1894 ուստարվա տեղեկագրում անդրադառնալով դպրոցական շենքի հարմարություններին, նշել է. «Դասարանները բազմամարդ են...: Դպրոցի շինութիւնը երկյարկանի է և գաւիթը երկու մասերից բաղկացած, այնպէս որ լաւ հսկել չի կարելի, թէև դպրոցն ունի երկու վերակացու: Դպրոցի շինութիւնը անյարմար է. սենեակները` փոքր, այդքան աշակերտուհի զետեղելու համար: Սենեակների մեծ մասը բաւական լոյս չեն և լոյսը ձախ կողմից չէ ընկնում: Նստարանների ձևը շատ հին և չափերն անհամապատասխան են, ուստի հոգաբարձութիւնը որոշել է շինել տալ այս տարի երեք կամ չորս դասարանի համար նոր ձևի նստարաններ, իսկ մնացեալ դասարանների համար միւս տարի»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 271, թ. 2: Տե՛ս նաև Մելքոնյան Ա., Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոցների պատմությունից, Երևան, 2005, էջ 167: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:

1909 — 1910 թթ․

1909/1910 ուստարում կրթօջախի 460 աշակերտուհիներից 14-ն ավարտում է դպրոցի վեցամյա դասընթացը: Նույն թվականին հիշվում է ավագ ուսուցիչ Հովյանը:

«Նոր Դպրոց», 1910, N 6-7, էջ 170: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:

1914 թ. դեկտեմբերի 30-ին Սոֆյա Ղարայլանյանցը դպրոցի հոգաբարձությանն է փոխանցում հանգուցյալ տիկ. Դշխուհի Օնոփյանի կտակով նախատեսված 25 ռուբլին` կրթօջախի չքավոր աշակերտուհիներին հագուստով ապահովելու նպատակով:

«Մշակ», 1914, N 3, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:

1914 թվականին տփղիսաբնակ Հ. Մութաֆյանը խոստանում է ի վերջո իրականացնել դպրոցական շենք կառուցելու նպատակով իր հանգուցյալ պապի կտակը և դեռ իր կողմից էլ լրացնել պակասող գումարը. «Մութաֆեանների ներկայ ժառանգ Յովհ. Մութաֆեանը իր վրա է վերցրել շինել մեր Եղիսաբէթեան օրիորդաց դպրոցի համար մի հոյակապ շէնք, ժամանակակից բոլոր պահանջներին բաւարարութիւն տուող և այդպիսով նա նախ հանդիսանում է իր պապի և հօր թողած կտակի իրագործողը, որի գումարը, ինչպէս յայտնի է, 14.000 ր. է, և յետոյ ինքն էլ ներկայանում է իբրև նոր նուիրատու, քանի որ ծրագրված շէնքը հազիւ թէ 30.000 րուբլուց պակաս ծախս պահանջէ»:

«Մշակ», 1914, N 73, էջ 2: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11627: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:

Հակառակ վերոնշյալ խոստման` Հ. Մութաֆյանը հերթական անգամ չի հարգում իր խոսքը: Անդրադարձը է լինում 1915 թ. «Ախալցխայի հայոց Սբ. Փրկիչ եկեղեցու հոգաբարձութիւնը մի ռուբլի է դնում տեղական հայկական կոմիտէի տրամադրութեան տակ` ի հիշատակ Եղիսաբէթեան դպրոցի բարերար հանգուցեալ Յովհաննէս Կարապետեան Մութաֆեանի»:

«Հորիզոն», 1915, N 32, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:

1915 թ․

1915 թ. օգոստոսի 5-ին թղթակից Միքայելի (Միքայել Աստվածատրյան) հաղորդման համաձայն` Եղիսաբեթյան դպրոցում բացվելու էր յոթերորդ բաժանմունք. «Այս տարի Եղիսաբէթեան օրիորդաց դպրոցում բացւում է եօթերորդ բաժանմունք: Հոգաբարձութիւնը մտածում է այդ դպրոցը միջնակարգ դարձնել, իսկ հասարակութիւնը պատրաստակամութիւն է յայտնում ընդառաջ գնալու այդ գեղեցիկ նպատակին»:

«Հորիզոն», 1915, N 174, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:

1917 թ․

1917 թ. օգոստոսին տիկին Հայկանուշ Էլբեկյան Թոփչյանցը 50 ռուբլի է նվիրում դպրոցի հոգաբարձությանը:

«Շարժում», 1917, N 7, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:

Ստորև ներկայացնում ենք 1870-1914 թվականների ընթացքում Եղիսաբեթյան դպրոցի գործունեությանն առնչվող տվյալները.

Թվական	Ուսուցիչներ	Աշակերտներ	Նշումներ	Աղբյուր
1870	6	45	Մեկ այլ տվյալով` նույն թվականին դպրոցում ուսանել է 19 աշակերտուհի («Մեղու Հայաստանի», 1870, N 6, էջ 43):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1871	5	55		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 32, թ. 16: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1873	6	65	Դպրոցում դասավանդել են կրոն, հայոց և ռուսաց լեզուներ, թվաբանություն, գծագրություն, ձեռագործություն, վայելչագրություն, աշխարհագրություն, հայոց և բնական պատմություն, գծագրություն: Ուսուցիչներն էին Մ. Ք. Կանցյանցը, Գ. Կ. Ազնավուրյանցը, Պ. Գ. Բարխուդարյանցը, Գ. Ղազազյանցը, Հ. Կ. Գեղամյանցը, Տ. Եսուլյանցը:	Ղազազեանց Գ., Ախալցխայ, «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 5, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1876	9	117		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 51: Տե՛ս նաև ֆ. 56, ց. 3, գ. 62, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1877	10	117		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 99: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1878			Վերածվել է չորսդասյա դպրոցի:	«Մանկավարժական թերթ», 1878, N 2, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1878	11	169		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 177: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1881	16	216	Այլ տեղեկության համաձայն` նույն թվականին դպրոցն ուներ 226 աշակերտուհի («Մեղու Հայաստանի», 1881, N 15, էջ 3):	Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 507: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1885			Փակվել է	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 115:
1886	11	424	Վերաբացվել է որպես երկդասյա	Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 507: Иванов В., Город Ахалцих, Тифлисской губернии, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. V, Тифлис, 1886; вып. VII, Тифлис, 1889, էջ 213: Սամվել Կարապետ
1887	7	455		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 3-4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1888	8	423		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 46-47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1889	5	391		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1891	8	223	Ուսուցիչներն էին` Ե. Տեր-Մովսիսյանը (ավագ ուսուցիչ), Աբրահամ քահանա Ղազազյանցը (կրոն), Շուշանիկ Հարությունյանցը (հայոց լեզու), Նատալյա Տեր-Ղևոնդյանցը (հայոց լեզու և վայելչագրություն), Պեղեգյա Մարտիրոսյանցը (ձեռագործություն), Եպրաքսյա Սողոմոնյանցը (գծագրություն), Սահակ Սահակյանցը (ռուսաց լեզու, պատմություն և վայելչագրություն) և Պողոս Տեր-Կարապետյանցը (երգեցողություն):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 131, թ. 12-15: Տե՛ս նաև Մելքոնյան Ա., Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոցների պատմությունից, Երևան, 2005, էջ 144-150: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1892	9	291		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 11, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1893	10	297		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8595, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1894	8	326		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1896			Փակվել է	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1905			Վերաբացվել է	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 571, թ. 12: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1907			Երկդասյա	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 571, թ. 12: Տե՛ս նաև «Նոր Դպրոց», 1908, N 1, էջ 67: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1908	9	464		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 40-41: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1909		460	Վեցդասյա	«Նոր Դպրոց», 1909, N 8-9, էջ 140 և 1910, N 6-7, էջ 170: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1910	16	400		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 35-36: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1911	16	421	Վեցդասյա	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 682, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116:
1914		380		Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 507: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 116: