Զարեհնու Սբ. Նշան Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Զարեհնու Սբ. Նշան Եկեղեցի

Վրաստան / Ախալցխա / Ախալցխա

Պատմություն

Շուրջ երկուսուկես դար անց Զարեհնու Սբ. Նշան հնամենի եկեղեցին այն աստիճան էր քայքայվել և անվերականգնելիորեն ավերակ դարձել, որ հերթական վերաշինության հեղինակները ճիշտ են համարում հնի տեղում բոլորովին նոր եկեղեցի կառուցել: Հատկանշական է, որ ԺԹ դարում եկեղեցուց փոխանցված Սբ. Նշան անունով արդեն առավելապես հայտնի էր այն բլուրը, որտեղ նշմարվել են եկեղեցու հետքերը. «Օծեալ եկեղեցւոյ կոչեալ է ի Սուրբ Նշան, [Հ]ընումն կոչեալ էր ի լեառն Սուրբ Նշան...» կամ «Ախլցխա քաղաքին մէջ Սուրբ Նշան անուանեալ տեղւոյն վերայ` սկսուած է կառուցուիլ նոր եկեղեցի յանուն Սրբոյն Վարդանանց զօրավարաց...»:

Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց մասնավոր անձանց, «Բանբեր Մատենադարանի», հ. 13, Երևան, 1980, էջ 331: «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 27, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 129:

1861 թ․

Կառուցվելիք եկեղեցու թույտվությունը, նախագծի հաստատմամբ հանդերձ, տրվում է 1861 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6228, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 129:

Շինարարության ողջ ծախսը ստանձնում է Ախալցխայի պատվավոր քաղաքացի Վարդան Վարդանյանցը. «...արդեամբք և ծախիւք ազգասէր և բարեպաշտ աստիճանաւոր իշխանին` Մահտեսի Վարդանայ Վարդանեանց, որի խորհրդովն ևս նոյն քաղաքի Առաջնորդական Փոխանորդ արժանապատիւ Գրիգոր վարդապետ Սագինեանց` խնդրեց և ստացաւ Սրբոյն Էջմիածնի Սրբազան սինոդի բարեհաճութիւնը առ այն` զի նորակառոյց եկեղեցւոյ եկամուտը տրուի տեղային Ուսումնարանին` աղքատ տղայոց պակասութիւնները լցուցանելու համար»:

«Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 27, էջ 3: Նույնի մասին վկայվել է նաև. «Տարէց տարի աւելի զգալի եղաւ յիշեալ արուարձանումը նոր եկեղեցւոյ պէտքը, եւ հոգեւոր իշխանութեան այս մասին հնարած զանազան նախագիծներից ո՛չ մինը չյաջողեցաւ, նիւթական միջոցներ չունենալու պատճառաւ: Այս վիճակի մէջ ամէնքը մնում էին մի ընծայաբերի, որ ոգևորեալ բարեպաշտութեամբ կատարէր այդ մեծ գործը: Այսպիսի նախանձաւոր քրիստոնէական բարեպաշտութեան ըստ հրաւիրանաց սրբազան յաջորդի գտնուեցաւ բարեպաշտօն Ախլցխայ քաղաքացի Արզրումի գաղթականներից պրապօրշչիկ Վարդան Վարդանեանցը, որ իւր սեպհական ծախքովը կառոյց սրբատաշ քարով մի հոյակապ եւ գեղեցիկ եկեղեցի սուրբ Նշան անուանեալ ուխտատեղւոյ վրայ, որոյ շինութիւնը երկու տարիից աւելի քաշեց. նրա բարձրութիւնը է 5, երկարութիւնը 7 ու կէս, լայնութիւնը 5 ու կէս կանգուն եւ պատերի հաստութիւնը 5 թզաչափ: Այդ եկեղեցւոյ շինողի, բոլոր հայ հասարակութեան ցանկութեամբ եւ յաջորդ Գրիգոր եպիսկոպոսի միջնորդութեամբ` Էջմիածնի Սիւնհոդոսը վճռեց, որ նորա բոլոր արդիւնքը պէտք ածուի Ախլցխոյ Հայոց ուսումնարանի աղքատ աշակերտաց համար» (Հազարապետեանց Ի., Ախալցխայու սուրբ Վարդանայ եկեղեցու օծման հանդէսը, «Մեղու Հայաստանի» 1864, N 18, էջ 148): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 129:

1862 թ․

Թեմական առաջնորդի գլխավորությամբ և առաքելադավան հոգևորականության մասնակցությամբ կատարված հիմնարկեքի հանդեսին ներկա են եղել նաև հայ կաթողիկե, վրացի և ռուս հոգևորականներ, հասարակության հայտնի դեմքեր: Աշխատանքները բուռն թափով սկսվում են 1862 թ. գարնան սկզբին. «...նորոգ կառուցանելի Սուրբ Նշան անուանեալ տեղւոյն յանուն Սրբոց Վարդանանց զօրավարաց եկեղեցւոյ շինութիւնը, որ սկզբնաւորուեցաւ ի 5-ն մարտի սույն 1862 ամի արդեամբ և ծախիւք ազգասէր և բարեպաշտ աստիճանաւոր իշխանին մահտեսի Վարդանայ Վարդանեանց ի խնդրոյ սրբազան առաջնորդական փոխանորդի քաղաքիս տեառն Գրիգոր վարդապետի Սագինեան այս հետևեալ գովելի պատճառներուն համար: ...սրբազան առաջնորդը կամեցաւ այն աւերակ տեղին վրա տաճար մը կառուցանել (ինչպէս աւանդութեամբ կըսեն, թէ ատենօք հոն տեղ եկեղեցի կայ եղեր...»:

«Մեղու Հայաստանի», 1862, N 27, էջ 107: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 129-130:

1864 թ․

Շինարարական աշխատանքները տևում են երկու տարուց քիչ ավելի և ավարտվում 1864 թ.: Հանդիսավոր բացումը տեղի է ունենում 1864 թ. փետրվարի 27-ին. «Նոր եկեղեցւոյ նաւակատեաց հանդէսը նշանակած էր կատարել փետրվարի 27-ին, այսինքն` բարեկենդանի հինգշաբթի օրը, երբ Հայոց եկեղեցին սրբոց Վարդանանց տօնն է կատարում. եկեղեցւոյ նաւակատեաց երեկոյին, Ախլցխոյ յաջորդ Գրիգոր եպիսկոպոսը զգեստաւորեալ եկեղեցւոյ բոլոր ուխտի հետ` թափօրական հանդիսիւ դուրս գալով սուրբ Փրկիչ եկեղեցիից, դիմեց դէպի նորակառոյց եկեղեցին: Հոգևորականաց դասակարգութեան ետևից գնում էին Ախլցխոյ բոլոր բնակիչքը եւ դրսից այդ հանդէսի պատճառաւ եկողները. արհեստաւորքը` իրանց դրօշակներով ողջ ճանապարհի երկու կողմը կանգնած հիանալի տեսարան էին կազմում, արեգական ճաճանչները` այս տեսարանը աւելի շքեղացնելու համար կարմրագոյն ամպերից փայլում էին ոսկեղէն եւ արծաթեղէն սրբազան անօթների վրայ. զանգակների հնչիւնները խառնուում էին բազմաթիւ դպրաց ներդաշնակ երգերի հետ. թափօրի անցանելու ճանապարհի երկու կողմի տանիքները եւ պատուհանները լցուած էին բազմութեամբ կանանց ու մանկանց, որոնք զարդարուած էին ըստ իւրեանց կարողութեան: Հասանելով նոր եկեղեցին, հոգևորականաց դասը կատարեց երեկոյան ժամերգութիւնը եւ նախատօնակ յառաջիկայ հանդէսին: Իսկ փետրվարի 27-ին առաւօտեան ժամը տասին, ի ներկայութեան բոլոր քաղաքական եւ զինուորական աստիճանաւորաց, որոնց հրաւիրել էր եկեղեցւոյ շինող պն. Վարդանեանցը, սրբազան Գրիգոր եպիսկոպոսը հոգևորականց դասու հետ կատարեց եկեղեցւոյ օրհնութեան եւ օծութեան հանդէսը եւ դրոշմեց զայն յանուն սրբոյ զօրավարին եւ մեծի նահատակին Վարդանայ...: Հոգևորական հանդէսը կատարելից յետոյ Արզերումու գաղթականներից Ախլցխոյ քաղաքի պրիստաւ պօտպօրուչիկ Իսահակ Հազարապետեանցը ռուս եւ հայոց լեզուաւ ասաց յետագայ ճառը: «Ողորմած տեա՛րք. Այս տաճարս, որ սրբազնացեալ նուիրեցաւ յանուն Աստուծոյ, հիմնեալ ի վերայ լերին, որ ի բազմաց հետէ իւրովք կրօնական աւանդութեամբ էր հասարակաց ուխտատեղի... Յետ արժանայիշատակ պատերազմին ի 1829 ամի, ի թուոյ 90 հազար հայազգեաց, գաղթելոյ ի Կարնոյ, բազումք բնակեցան յԱխլցխայ եւ ընդ հովանեաւ հզօր տէրութեան Ռուսաց գտին զանդորրութիւն եւ բարօրրութիւն, զազատութիւն կատարելոյ զամենայն կրօնական ծէսս, զընդարձակ ասպարէզ ծաղկեցուցանելոյ զվաճառականութիւն եւ զարհեստս, եւ յայնմ իսկ ժամանակի բերին ընդ ինքեանս զկրօնական աւանդ յայս նուիրական լեառն: Ոչ հեռի յայսմ տեղւոջէ, ուր կամք մեք այժմ, ի 1853 ամի զինուորութիւն Ռուսաց կանգնեաց զփառաւոր յաղթանակ մերձ ի գիւղն Ապ ի վերայ Տաճկաց, որք բազմութեամբ զօրաց բանակեալ էին սկսեալ յԱպ գեղջէ ցՍուխլիս: Յայնմ իսկ ժամանակի Հայք Ախլցխոյ ըստ սեպուհ հայկական հաւատարմութեան իւրեանց առ գահն կայսեր ամենայն Ռուսաց կազմեցին աստէն զզօրաւոր զինուորութիւն: Այժմ այս տեղի կերպարանափոխ եղեւ, վայելչացաւ եւ գերազանցեալ գտաւ յաչս մեր, կառուցմամբ այսր գեղեցիկ տաճարի եւ եղև մեզ վայր սրբութեան եւ յիշատակի. սերունդք մեր յայսմ տեղւոջ անկեալ ի ծունկս ասելոց են, աստէն նոքա լիուլի հաւատարմութեամբ ի յարատևութիւն եւ ի սեպհականութիւն վաստակոց իւրեանց ընդ պաշտպանութեամբ արդարադատ կայսերն Ռուսաց հիմնեցին զնոր քաղաք, սկիզբն արարին տնտեսական պիտոյից, ձեռն ետուն յերկրագործութիւն, յայգեգործութիւն, ի վաճառականութիւն եւ յամենայն տեսակ արհեստս, եւ վասն ամենայն սեպհականութեանց իւրեանց, զոր շահեալ էին արդար վաստակօք, նոքա յայսմ տեղւոջ մատուցեալ են...: ...տաճարս սրբոյն Վարդանայ, լինելով յիշատակարան նախկին վիճակի Ախլցխոյ եւ ի նմա բնակեալ հայազգի գաղթականաց Կարնոյ, վկայելոց է զապագայ յառաջադիմութեննէ այսր քաղաքի, եւ զզարգացմանէ քաղաքական կենաց նորա...»:

Հազարապետեանց Ի., Ախալցխայու սուրբ Վարդանայ եկեղեցու օծման հանդէսը, «Մեղու Հայաստանի» 1864, N 18, էջ 149: Նաև «Ախլցխայ, 27 փետրվարի 1864 ամի: Հայոց եկեղեցւոյ հանդիսաւոր ծէսէրի մէջ առաջին տեղն ունի նորակառոյց եկեղեցւոյ օծումը...» (Հազարապետեանց Ի., Ախալցխայու սուրբ Վարդանայ եկեղեցու օծման հանդէսը, «Մեղու Հայաստանի» 1864, N 18, էջ 147): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 130-134:

1957 թ․

1957 թ. մարտին ԽՍՀՄ նախարարների խորհրդին առընթեր կրոնական գործերի խորհրդի նախագահ Վ. Ի. Գոստևին հղած զեկուցագրում Վրաստանում գործող նույն խորհրդի լիազորված անձ Շալուտաշվիլին նշել է, որ Ախալցխայի «Հայկական Սբ. Նշան եկեղեցին կառուցվել է 1840 թ.: Եկեղեցական շինությունը զբաղեցնում է 107 քառակուսի մետր տարածք: Եկեղեցին փակելու պահից մինչև այսօր օգտագործվում է որպես շրջանային դիվան: 1956 թ. Շրջանային գործկոմը եկեղեցու շենքի ներսում դիվանական գործերի համար տեղադրել է հատուկ երկհարկանի փայտե դարակներ, ինչպես նաև շրջանային դիվանի աշխատակիցների համար կառուցել է աշխատանքային սենյակ: Այդ ամբողջի համար ծախսվել է 15 հազար ռուբլի»:

«ԲՀԱ», 2001, N 1, էջ 91 (բնագրում` “Армянская церковь “Сурб Нишан” построена в 1840 году. Площадь церковного здания составляет 107 квадратных метров. С момента закрытия церкви, здание по настоящее время используется под районный архив. В 1956 году Райисполкомом внутри церковного здания устроены специальные двухэтажные деревянные полки для хранения архивных дел, а также построена рабочая комната для сотрудников райархива. На ве это израсходовано 15 тысяч рублей”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 134:

Խորհրդային տարիներին եկեղեցին օգտագործվել է տարբեր նպատակներով: Նախ այն ծառայել է որպես աղի պահեստ, ապա դիվան, իսկ 1980-ական թվականներին` Ժողովուրդների բարեկամության թանգարան:

Карапетян С., Марутян А., Наатакян Р., Церковь Сурб Вардананц (Сурб Ншан) города Ахалцха (документы), «ԼԳՀ», 1990, N 5, էջ 85: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 134-135:

Հակառակ պատմական բազում անվիճելի փաստերի առկայության` վերջին տարիներին որոշ վրացի հեղինակներ, առաջ բերելով նորաթուխ «փաստարկներ», փորձում են կասկածի տակ առնել Սբ. Նշան եկեղեցու ազգային պատկանելության հարցը: Սկսելով նրանից, որ եկեղեցուն տրվել է ստահոդ, այն է` Իովանե Նաթլիսմցեմելի (Հովհաննես Մկրտիչ) նոր անվանում, ապա նաև իբր միայն նորօրյա փորագրվածք, ըստ այդմ կեղծիք համարելով եկեղեցու արևելյան ճակատի ընդարձակ արձանագրությունը (անկարող ընկալելու վիմագրի առավել քան պարզ շարադրանքը)` առանց որևէ փաստարկի եկեղեցին հայտարարվել է վրացական: Սակայն կան նաև վրացի այնպիսի հեղինակներ, որոնք ի զորու են հաշվի նստել պատմական ճշմարտության հետ: Այսպես, օրինակ, Վրաստանի խորհրդարանում երկրի հանրային պաշտպան (օմբուդսմեն) Սոզար Սուբարին, լինելով Ախալցխայում, նշել է. «...տեսա Սբ. Նշան եկեղեցին, որեւէ կասկած չունեմ, որ դա հայկական եկեղեցի է ե՛ւ ճարտարապետությամբ, ե՛ւ միջավայրով: Գիտեմ նաև, որ կան պատմական տվյալներ այդ եկեղեցու մասին: Ամեն դեպքում, թող հանձնաժողովը աշխատի, իսկ թե ում է պատկանել Սբ. Նշան եկեղեցին, կարելի է պարզել մեկ շաբաթում»:

“ალია”, 2003, # 4, էջ 14: Յուրացման նկրտումներն իրենց պատասխանն են ստացել հայ լրատվության էջերում (Казинян Арис, Реставрация, или надпись Вардананц, “Голос Армении”, 22.02.2003, էջ 3: Կարապետյան Ս., Ձեր դոկտոր-պրոֆեսոր ասողի..., «Հայոց աշխարհ», 8.02.2006, N 8): «Ազգ», 02.03.2006, N 38: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136:

Ճարտարապետություն
19 դ․

Եկեղեցու ճարտարապետական նկարագրին անդրադարձած այցելուն ԺԹ դարավերջին նշել է. «...վերևում` բլրի վրա, բերդի հանդեպ Էջմիածնի տաճարի ոճով հայկական նոր եկեղեցին է` ճակտոնների առանցքներին զանգակատներով...»:

“Материалы по археологии Кавказа”, выпуск IV, с. 75 (բնագրում` “...наверху на холму, над крепостью, новая армянская церковь в стиле Эчмиадзинскаго храма с пролетными боковыми колоколенками...”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 135:

Եկեղեցին ունի դեռևս զարգացած միջնադարում հայ եկեղեցական ճարտարապետության մեջ լայն տարածում գտած արտաքուստ ուղղանկյուն հատակագծով եռանավ կենտրոնագմբեթ հորինվածք: Մուտքերը երեքն են` բացված մեկական` հյուսիսային, հարավային և արևմտյան ճակատներից: Սրածայր վեղարով ավարտվող վեցանիստ թմբուկը ներքուստ պահում են երկու զույգ բոլորաձև կտրվածքով սյուների վրա հենված թաղակիր կամարները: Արտաքուստ կառուցված է համակ սրբատաշ քարերով, ներքուստ սվաղված է: Արևմտյան ճակատին կից է առաջին և երկրորդ հարկերում քառասյուն, իսկ երրորդում` վեց սյուների վրա կանգնած զանգակատունը: Արտաքին չափերն են` 15,35 x 10,83 մ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 135:

Նորոգություն
1575 թ․

Հայոց միջնադարյան եկեղեցիներից էր: Հիմնադրման ժամանակը հայտնի չէ: Առաջին հիշատակություններից մեկը վերաբերում է 1575 թ. «...ՌԻԴ (1575) թուականին ոմն մահտեսի Մկրտիչ ուխտի է գալիս Ախլցխայի Ս. Նշանի դուռը, վերականգնում է նորա խորանը եւ այդ առթիւ թողնում արձանագրութիւն` աղերսելով պատարագի մէջ յիշել իրեն»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 51: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 129:

1619 թ․

Եկեղեցու հերթական նորոգությունը տեղի է ունեցել 1619 թ., քանի որ «էր աւերեալ ի անօրինաց շատ ժամանակաւ»: Այս տեղեկությունը գտնում ենք 1445 թ. ստեղծված ձեռագրի` 1619 թ. հավելած հիշատակարանում. «Եւ նորոգեաց ժամատուն Ս. Նշանիս, որ էր աւերեալ ի անօրինաց շատ ժամանակաւ...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1976, էջ 687: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 129:

1970 թ․

1970-ական թվականներին շենքը մասնակի վերանորոգվել է, որի արդյունքում անհետացել է հյուսիսային մուտքի ճակտոնապատի (տիմպանի) արձանագրությունը:

Карапетян С., Марутян А., Наатакян Р., Церковь Сурб Вардананц (Сурб Ншан) города Ахалцха (документы), «ԼԳՀ», 1990, N 5, էջ 85: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 134:

Քահանա
1864 թ․

1864 թ. Սբ. Վարդան եկեղեցու քահանա է հիշվում Հովհաննես Առվանյանցը:

Մատենադարան, թղթ. 157, վավ. 276, թ. 52: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136:

1879 թ․

1879 թ. հունվարի 13-ին Սբ. Վարդանանց եկեղեցու համար քահանա է ձեռնադրվել սարկավագ Տիգրան Սիսակյանցը, որը «...զարդ կը լինի յիշեալ եկեղեցւոյն և մխիթարութիւն Մարտայ թաղի ժողովրդեան, ինչպէս եղել է 10 տարի Վարդանեան դպրոցին, որի պահպանութեան իւր կարողութեան չափ միշտ նպաստել է»:

«Մեղու Հայաստանի», 1879, N 7, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136:

1904 թ․

1904 թ. եկեղեցու քահանաներ են հիշվում Գևորգ Տեր-Կարապետյան Սիսակյանցը (ծնվ. 1847 թ., ձեռն. քհն. 1879 թ.) և Մինաս Հարությունյան Ազնավուրյանցը (ծնվ. 1858 թ., ձեռն. քհն. 1897 թ. հոկտեմբերի 11-ին):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 29, 66: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136:

Կալվածքներ
1866 թ․

1866 թ. մայիսի 23-ին և 1875 թ. փետրվարի 15-ին կազմված ուշագրավ կալվածացուցակներից երևում է, որ Սբ. Նշան եկեղեցու սեփականություն դարձած մի շարք հողամասեր և կառույցներ ազատված էին տնահարկ վճարելու պարտավորությունից: Դրանք էին. «Երկու կրպակներ. պատկանում են Հայոց եկեղեցւոյն յանուն սրբոց Զօրավարաց Վարդանանց: Ընծայած է պրապօրշչիկ Վարդան Վարդանեանցը: Եկեղեցւոյ տեղ. պատկանում է եկեղեցւոյն յանուն ս. Վարդանանց. տարածութիւնն է երկարութեամբ 30 սաժէն, իսկ լայնութեամբ 35 սաժէն. նորա վերայ սրբատաշ քարից կառուցած է սուրբ եկեղեցին և ուսումնարանը 1864 թուականին: Քարաշէն մի յարկանի տուն. պատկանում է նոյն եկեղեցւոյն. ունի երկու բաժանմունքներ և ծածկած գաջով. տարածութիւնն է երկայնութեամբ 7 սաժէն իսկ լայնութեամբ 4 սաժէն: Այս տան առաջը կայ դատարկ տեղ տարածութեամբ երկայնութիւնը 7 սաժէն, իսկ լայնութեամբ 5 սաժէն: Դատարկ տեղ. պատկանում է նոյն եկեղեցւոյն երկայնութիւնն է 30 սաժէն, իսկ լայնութիւնը 15 սաժէն: Պարտեզ պտղատու ծառներով և երկու բանճարանոցներով. պատկանում է Առաքել Սագինեանցին, որը գնած է մասնաւոր կերպով կազմած թղթով: Տարածութիւնն է երկայնութեամբ 60 սաժէն, իսկ լայնութեամբ 130 սաժ.: Այս պարտեզի կէս մասը նոյնպէս և բանճարանոցների կէս մասը նա ընծայած է ս. Վարդանեանց եկեղեցւոյն, կէս մասին համար որոշուում է տարեկան եկամուտ ութն րուբլի: Քարից շինուած մի յարկանի տուն. ծածկուած ժեստով. կառուցուած է յանուն սրբոց Վարդանանց եկեղեցւոյ մօտ գտնուած ծխական դպրոցի առաջին յարկին վերայ. պատկանում է պրապօրշչիկ Վարդան Վարդանօվին և նշանակուած է իգական սեռի դպրոցի համար: Ունի եօթը բաժանմունք սպիտակ գաջով ծածկած: Տարածութիւնն է երկայնութեամբ հինգ, իսկ լայնութեամբ ինն սաժէն: Շինուած է 1872 թուականին: Այս տան մէջ այժմ ոչ ոք չէ բնակում, բայց եթէ վարձով տրուի կարող է բերել տարեկան եկամուտ մի հարիւր րուբլի: Դատարկ տեղ. շրջապատած է ցախերից հուսած պարիսպով. պատկանում է եկեղեցւոյն յանուն սրբոց Վարդանանց: Տարածութիւնն է երկայնութեամբ 81 և լայնութեամբ 35 սաժէն: Նորանում կան հինգ հատ տնկուած հին թթենիներ: Տարեկան եկամուտը որոշուում է տասն և հինգ րուբ.: Քարից շինուած մակազին հացահատիկ լցնելու համար. պատկանում է նոյն եկեղեցւոյն. ճակատի տարածութիւնն է 2 սաժէն, իսկ շինութեան խորութիւնը 4 սաժէն. շինուած է 1869 թուականին: Տարեկան եկամուտը որոշուում է տասն և ութն րուբլի: Կրպակ. պատկանում է նոյն եկեղեցւոյն. ճակատն է 2/2 սաժէն, իսկ խորութիւնը 3 սաժէն 2 արշին: Տարեկան եկամուտը որոշուում է երեսուն րուբլի: Պարտէզ պտղատու ծառերով. թափիով պատկանում է Գրիգոր եպիսկոպոս Սագինեանցին. ճակատն է 60 սաժէն, իսկ խորութիւնը 50 սաժէն: Այս պարտիզին կից կան երկու կտոր վարելի հող տարածութեամբ մի չէթվէրթ սերմ ցանելու չափ: Այս կալուածքները գնած էր յիշեալ եպիսկոպոսը 1868 թուականին սեպտեմբերի 2-ին և ընծայած է Վարդանանց եկեղեցւոյ մօտ կառուցած ուսումնարանին յօգուտ նորանում վարժուող աղքատ աշակերտներին...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 125, թ. 40ա-40գ: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136-137:

Վիմագրեր

Տեղում Սբ. Նշան նախնական եկեղեցուն պատկանող վիմագրեր գոյություն չունեն: Պահպանվածները վերաբերում են նոր եկեղեցուն և տեղեկացնում են եկեղեցու կառուցման մանրամասները:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 135:

Նվիրատվություններ
1619 թ․

Ի դեպ, նույն` 1619 թ., եկեղեցուն նվիրաբերվել են «...Բ (2) խաչ, Ա (1) անձն, լաւ, ոսկէգործ շուրջառ իւր զգեստով, Ա (1) ձնձղէք, Ա (1) բեմի ծածկոց, Ա (1) բուրվառ»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1976, էջ 687: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 129:

Երեցփոխներ
1888 թ․

1888 թ. եկեղեցու երեցփոխն էր Ալեքսանդր Բորակչյանցը:

«Արարատ», 1888, էջ 510: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1861 — 1868 թթ․

Արևելյան ճակատին` 9 տող.
Տաճարս տէրունեան պանծասցի յանուն սըրբոց Վարդանանց, | զոր կանգնեաց իւրով սեփհական ծախիւք Վարդանն Վարդանեանց | անմահ յիշատաք վասըն իւր հոգւոյն եւ իւր սիրելեաց. | հօրն` Աղապապայ, մօրըն` Թագուհւոյ, ազնիւ ծընողաց, | կնոջըն` Մարեամայ, եղբօրն` Ստեփանայ, քեռըն` Փեփրոնեայ, | տոհմական ազատ որդւոյն` Համազասպայ, դստեր` Գայիեանեայ, | հարսին` Էրանհւոյն եւ հօրեղբօրն իւր` մահտեսի Յակոբայ, | թոռանցն նորաբույս մեծին` Հմայեկայ, փոքրին` Վարդանայ: | 1861 յամէ սկսեալ եւ օծեալ 1863 եւ աւարտեալ 1868 թ.:

Հրատ. Карапетян С., Марутян А., Наатакян Р., Церковь Сурб Вардананц (Сурб Ншан) города Ахалцха (документы), «ԼՀԳ», 1990, N 5, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136: Ծանոթ. վիմագիրն ավելի հեշտ ընթեռնելի դարձնելու նպատակով 2002 թ. տեղի հայերը սև ներկով շեշտել են տառերի փորվածքները: Սույն փաստին անդրադարձած պատմական գիտությունների դր-պրոֆ. ոմն Թինա Իվելաշվիլին, սակայն, հնչեցրել է ահազանգ այն մասին, թե իբր Մարդա թաղամասում գտնվող ուղղափառ եկեղեցու արևելյան ճակատին 2002 թ. հանկարծ հայտնվել է ներկով սևացրած 9 տողանոց հայերեն արձանագրություն: Հեղինակը նշել է նաև, որ «Գաղտնի աղբյուրներից մեզ հայտնի դարձավ, որ այդ գրությունը փորագրել են «Ջավախք» ոչ պաշտոնական կազմակերպության անդամները` անմիջականորեն Երևանից տրված ցուցումներով» (մանրամասն տե՛ս “ლიტერატურა და ხელოვნება”, 2004, N 2): Ինչպես ասում են, մեկնաբանություններն ավելորդ են:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Սբ. Վարդան զորավար (Սբ. Վարդանանց) եկեղեցու արևելյան ճակատի շինարարական արձանագրությունը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն, 9 տող.
Բարձրագոյն տեսչու(թեամ)բ տ(եա)ռն զորութե(ա)նց | կանգնեցաւ այս տաճար սրբ(ո)ց Վարդանանց | յիշ(ա)տ(ա)կ պատուանուն տոհմին Վարդանեանց | քրտնաջան վաստակօք նոյն իսկ Վարդանեանց, | որոց կայ հուպ հանգչիլ յուսով գերազանց | ընդ ս(ուր)բ եկեղեցաւս այս Հայաստանեայց | ի հայրապետու(թ)ե(ան) տ(եա)ռն Մատթէի առաջնոյ ընտիր կ(ա)թուղիկոսի | եւ փոխանորդն տէր Գրիգորիս եպիսկոպոսի Սագինեան տոհմի:

Հրատ. Карапетян С., Марутян А., Наатакян Р., Церковь Сурб Вардананц (Сурб Ншан) города Ахалцха (документы), «ԼՀԳ», 1990, N 5, էջ 85: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1960 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Նախագիծ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Վարդանանց եկեղեցու հատակագիծը, հարավային ճակատը և լայնական կտրվածքը(նախագծի բնօրինակը պահվում է Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 125, թ. 55):

Տեսակը Նախագիծ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Վարդանանց եկեղեցու հարավային ճակատը (նախագծի բնօրինակը պահվում է Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 125, թ. 55):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Վարդանանց եկեղեցու հատակագիծը (նախագծի բնօրինակը պահվում է Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 125, թ. 55):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1861 թ․

Սբ. Վարդանանց եկեղեցու հատակագիծն ըստ նախագծի (1861 թ.):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Վարդանանց եկեղեցու հատակագիծն ըստ իրական կառույցի (չափ.` Ա. Հակոբյանի):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Սբ. Վարդանանց եկեղեցու թմբուկը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Եկեղեցու հարավային ճակատից բացված մուտքը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Եկեղեցու հյուսիսային ճակատից բացված մուտքը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Հյուսիսային ճակատից բացված մուտքի արձանագրությունը ոչնչացվել է 1970-ական թվականներին կատարված մասնակի նորոգման ժամանակ:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Հարավային մուտքի արձանագրությունը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Վարդանանց