Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի

Վրաստան / Ախալցխա / Ախալցխա

Պատմություն
1781 թ․

Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի (1763-1780) գահակալության վերջում Ախալցխայում կառուցվել էր մի եկեղեցի, որի առթիվ 1781 թ. «...զտէր Սահակ քահանայն իւրեանց, որ առ հոգելոյս տէր Սիմէօն հայրապետաւն նորա կոնդակաւն գնացեալ էր ի ժողով` վասն նորակերտ եկեղեցւոյն իւրեանց...»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 254: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 137:

1828 թ․

Հայտնի է, որ Ախալցխայում հաստատված կարնեցի գաղթականները, ի սպաս դնելով իրենց ամենասուղ միջոցները, 1828 թ. (հավանաբար 1829-30 թվականներ) իրականացրել են պատերազմից տուժած եկեղեցու նորոգությունը. «...նշանաւոր է իբրև առաջին ուխտատեղի. Կարնոյ գաղթականները այդ տաճարի շուրջը բոլորուել, բնակութիւն են հաստատել 1828 թ.-ից»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 443: «Արձագանք», 1895, N 78, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 137:

1891 թ․

1891 թ. եկեղեցու ընդհանուր վիճակը բնութագրվել է վթարային, և կարգադրվել է անմիջապես փակել այն: Նույն թվականին նորոգության գործին ձեռնամուխ լինելու նպատակով գործակալի գլխավորությամբ ծխականները մայիսի 24-ին գումարում են ժողով և ընտրում երեք հոգուց բաղկացած հոգաբարձություն (քաղաքագլուխ` Ն. Տեր-Գրիգորյանց, Տ. Տեր-Միքայելյան և Դ. Քուփալյանց):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3333, թ. 1: «Արձագանք», 1891, N 12, էջ 179: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 137:

1892 թ․

1892 թ. հոգևոր իշխանությունները տեղեկանում են եկեղեցին նորոգելու ծխականների մտադրության մասին. «Քանզի բազումք ի ժողովրդականաց մանաւանդ հնոյ մասին քաղաքիս թախանձելով թախանձեցին փութացուցանել զկառուցումն Ս. Ստեփաննոս եկեղեցւոյ...»: Անհրաժեշտ նորոգությունների ծախսը, ըստ նախահաշվի, կազմել է 5398 ռուբ. 60 կոպ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3333, թ. 10: Տե՛ս նաև «Արձագանք», 1892, N 26, էջ 2: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3333, թ. 13-14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 138:

1893 թ․

Տակավին 1893 թ. նյութականի սղության պատճառով գործը տեղից չի շարժվել. «Երկու տարի է, ս. Ստեփաննոս եկեղեցւոյ համար հոգաբարձուներ ենք ընտրել, փող չլինելու պատճառով շինութիւնը դեռ չենք սկսել...»:

«Արձագանք», 1893, N 142, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 138:

1895 թ․

1895 թ. նշվել է, որ եկեղեցին խարխուլ վիճակի պատճառով արդեն 3-4 տարի փակ էր, և հակառակ եկեղեցական 2500 ռուբ. գումարի և նորոգությունը սկսելու թույլտվության առկայության` աշխատանքների սկսվելը ձգձգվում էր:

«Արձագանք», 1895, N 39, էջ 3: Ի դեպ, նույն թվականին տրված լրատվական մեկ այլ հաղորդում վկայում է, որ առկա գումարը 3000 ռուբլի էր, իսկ գործը ձգձգվել է հոգաբարձուների մեղքով («Նոր-Դար», 1895, N 96, էջ 3): Այլ տեղեկագիր նշել է, որ եկեղեցին ուներ միայն 2.000 ռուբլի, նույնքան էլ հոգաբարձուները պետք է հատկացնեին, իսկ մնացածը պետք է լրացնեին ծխականները («Արձագանք», 1893, N 49, էջ 2): Նույն թվականին լրատվական այլ աղբյուր նշել է. «...քաղաքիս Ս. Ստեփաննոս Նախավկայ եկեղեցու վերաշինութեան հրահանգները իշխանութիւնից ստացուած են և միւս ամսի սկզբներում սկսելու է շինութիւնը: Մեզանում այս տարի երկու հին եկեղեցիներ են շինուելու. մինը Ս. Ստեփաննոս եկեղեցին, որ ահա 3-4 տարի է, որ վերաշինութեան համար փակ է մնացել, իսկ միւսը` քաղաքիս մօտակայքում գտնուած հայոց աւերակ վանքը: Այս երկու եկեղեցիներն ևս շատ հին են» («Նոր-Դար», 1895, N 56, էջ 3): Տե՛ս նաև “Новое обозрение”, 1895, N 3802, с. 2. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 138-139:

1897 թ․

Ի վերջո որոշվում է նորոգությունը սկսել 1897 թ. գարնանը: Ինչպես երևում է վավերագրերից, այս վերջին որոշումը հաջողվում է կյանքի կոչել. «...1897 թ. մայիսի 11-ին, ...յաջորդ արժ. Պ. վ. Այվազեանի ձեռքով օրհնուեց նոր շինութեան հիմքը»: Աշխատանքները, սակայն, շարունակվում են մի քանի տարի և ամբողջանում միայն 1900 թ. «...շինութիւն Ս. Ստեփաննոս եկեղեցոյ քաղաքի արդէն աւարտեալ է ամենայն մասամբ»: Ընդ որում, «...բացի կառուցեալ յեկեղեցւոջ և զանգակատան շինեալ է և զերկուս շինութիւնս, զմինն ի հարավային կողմն եկեղեցւոյ ի վերայ գետնոյ գնեալն ի Սամուէլեանցէ վասն գրասենեկի երեցփոխանի և կրպակի մոմավաճառութիւն, իսկ զմիւսն վասն փայտանոցի և կահ կարասեաց և երրորդ` արարեալ է զծախս վասն հարթութեան ճանապարհաց եկեղեցւոյն և օծման նորին...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3333, թ. 22, 27, 31: «Նոր-Դար», 1900, N125, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 139:

1900 թ․

Ինչ վերաբերում է «նորոգ շինութեան» համար առ 8-ը նոյեմբերի 1900 թ. հանգանակված դրամական միջոցներին, ապա այն կազմել է 6766 ռուբ. 12 կոպ. (նույնքան էլ ծախսվել է):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3336, թ. 1-83: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 139-140:

1900 թ․

Վերաշինությունը տևում է մինչև 1900 թ. «Սոյն եկեղեցին գոյութիւն ունէր մինչև 1900 թիւը. սա մի հասարակ կոնաձև տանիքով տուն էր, որի տեղ այժմ շինուած է քարուկրեայ եկեղեցի դարձեալ նոյն անուամբ...»:

«Նոր-Դար», 1903, N 19, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

1900 թ․

1900 թ. ամռանը տեղի է ունենում եկեղեցու օծումը. «Կիրակի, յուլիսի 2-ին թեմիս գեր. առաջնորդ Գէորգ արք. Սուրէնեանի ձեռքով կատարուեց քաղաքիս ս. Ստեփաննոս եկեղեցու նոր շինութեան օծման հանդէսը` մասնակցութեամբ տեղիս յաջորդ Կիւրեղ վ. Կիւրեղեանի և բոլոր հայ հոգևորականութեան...»:

«Նոր-Դար», 1900, N 125, էջ 2: Նաև «...անցեալ տարի յուլիսի 2-ին օծվեց քաղաքիս նորակառոյց ս. Ստեփանոս եկեղեցին...» («Մշակ», 1901, N 191, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

1837 թ․

1837 թ. մարտի 20-ին կազմվել է եկեղեցական 109 իրերի ցուցակը (արծաթեղենը չէր մտնում). դրանց թվում եղել են նաև երկու Խորհրդատետր, երկու Շարական (մեկը` Ձայնքաղ, մյուսը` նոր), մեկ Ատենի ժամագիրք, մեկ Ճաշոց գիրք «յերկու հատորս բաժանեալ», մեկ Հայսմավուրք:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 110: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

Ճարտարապետություն

Հին եկեղեցու տեղում հիմնովին վերակառուցված եկեղեցին ունի միանավ դահլիճի հորինվածք: Երկու մուտքերը բացված են արևմտյան և հարավային ճակատներից: Ուղղանկյուն հատակագծով խորանի երկու կողմերում մեկական ավանդատներն են: Լուսավորությունն իրականացված է ինը լուսամուտների միջոցով (4-ը բացված է հյուսիսային, 3-ը` հարավային, մեկական` արևելյան և արևմտյան ճակատներից): Արևմտյան մուտքին կից է սրածայր վեղարով ավարտվող եռահարկ զանգակատունը: Բացառությամբ եկեղեցու անկյունաքարերի և զանգակատան, որ իրականացված է սրբատաշ քարով, շինության մնացած հատվածներում օգտագործված է անմշակ և կիսամշակ քար: Արտաքին չափերն են` 17,17 x 9,58 մ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

Քահանա
1904 թ․

1904 թ. եկեղեցու քահանա է հիշվում Կարապետ Տեր-Կարապետյան Տեր-Մարտիրոսյանցը (ծնվ. 1849 թ., ձեռն. քհն. 1883 թ. փետրվարի 20-ին):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 29, 66: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

Նկարագրություն
1872 թ․

1872 թ. ականատեսը եկեղեցին նկարագրել է այսպես. «Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին ունի հարթ տանիքով հյուղակի տեսք: Վերևում` տանիքում, կառուցված է հազիվ նկատելի զանգակատուն: ...տանիքին ցցված են չորս ոչ մեծ փայտե սյուներ` ծածկված փոքր հարթ տանիքով, որի ներքո էլ զանգն է: Եկեղեցում 1828 թ. վախճանված ոմն Սիմոնևի գերեզմանն է: Տապանաքարի վերնամասում նախ վրացերեն, ապա հայերեն արձանագրություն է: Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին անմիջականորեն կից է ժայռերին, որոնցից առաջին հայացքից դժվար է զանազանել: Եկեղեցու մոտ ընկած են հավանաբար շատ հին երկու գերեզմանաքարեր, որոնց արձանագրությունները բոլորովին ջնջված են»:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 20 (բնագրում` “Церковь св. Степана имеет вид сакли с плоскою крышею. Наверху, на крыше, устроена едва заметная колокольня... в крышу вбиты четыре небольших деревянных столбика и покрыты маленькою плоскою крышею, под которою и поместился колокол. В церкви гробница какого-то Симоневи, умершаго в 1828 г. На гробнице сверху грузинская надпись, а под нею уже армянская. Церковь св. Степана примыкает непосредственно к скалам, от которых ее трудно отличить с перваго разу. Около церкви лежат два надгробных камня, должно быть очень старинных,- надписи на них совершенно стерты”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 137:

1885 թ․

1885 թ. հիշվում է «...ուխտատեղի, անշուք, փայտաշէն...»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 137:

Վիմագրեր

Սբ. Ստեփանոս եկեղեցում պահպանված վիմագրերը առնչվում են 1897-1900 թվականներին իրականացված հիմնավոր վերակառուցմանը: Մեզ է հասել միայն 2 վիմագիր:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

Հուշարձաններ

Եկեղեցու ներսում` արևմտյան ճակատում (արևելահայաց դիրքով), ագուցված է ԺԷ դարին բնորոշ մի փոքրիկ խաչքար (չափերը` 60 x 41 սմ):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1897 թ․

Հրատ. Բագրատունի Գ., Ախալցխայի մշակութային համալիրները եւ հոգեւոր օջախները, «Տիեզերք երկիր լույս», 1997, N 3, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 140:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1897 թ․

«Արեւելյան պատի` կտուրն ամբողջացնող եռանկյան մեջ, խաչաձեւ անցքերի միջնամասում, սրբատաշ քարին...».
Սուրբ Ստեփանոս Հայոց. 1897 թ.:

Հրատ. Բագրատունի Գ., Ախալցխայի մշակութային համալիրները եւ հոգեւոր օջախները, «Տիեզերք երկիր լույս», 1997, N 3, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 141:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ