Սբ. Փրկիչ Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Փրկիչ Եկեղեցի 1835 — 1837 թթ․

Վրաստան / Ախալցխա / Ախալցխա

Պատմություն
1835 թ․

Եկեղեցու շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1835 թ. «Ս. Փրկիչ` որ քաղաքիս Հայոց Մայր եկեղեցին կը համարուի, շինուեցաւ 1835-37 թուականներուն, և մէջը զետեղուեցան օսմանեան երկրէն բերուած վանքերու և եկեղեցիներու անօթները, զարդերը, սրբոց մասունքները...»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143:

1836 թ․

1836 թ. մայիս 20-ին Կարապետ արքեպիսկոպոսին հղված մի գրությունից երևում է, որ ընտրված տեղում հողային աշխատանքները և քարահատության գործը սկսած լինելով հանդերձ` տակավին անորոշ կացության մեջ էր կառուցելիք եկեղեցու չափերի հարցը. «Երեք աւուրբ յառաջ քան զգրութիւնս բերեալ զերկրաչափն խնդրեցաք նշանակել զտեղի եկեղեցւոյն, որ ’ի նոր քաղաքիս և նա նշանակեաց զնոյն հարեալ զցիցս ’ի շրջակայս որմոցն, բայց ըստ մերումս դիտման փոքր է նշանակեալն տեղի քան զոր խնդրեալ էր Ձերդ բարձր սրբազնութիւն, համաձայնութեամբ երևելեաց և ամենայն հասարակութեան ժողովրդականաց մերոց, զորմէ իրազեկ արարին զմեզ երևելի անձինք, թէ ըստ մերս խնդրանաց պարտ է լինել երկայնութիւն տասն և եօթն սաժն և լայնութիւն ըստ նորին համեմատութեան, բայց այժմեանս ձև սուղ ինչ տարբեր է յառաջնոյն զոր առաքեալ էին, քանզի այժմ ըստ ճիշտ համարոյ վարպետաց հարիւր ութն ոտնաչափ է, երկայնութիւն արտաքին կողմանէ որմոյ խորանի մինչև յառաջին կողմն զանկակատանն, յորմէ ’ի բաց հանեալ զտեղի խորանի բեմի և դասու մնայ միայն վաթսուն ոտնաչափ տեղի կալոյ ժողովրդականաց: Նոյնպէս և լայնութիւն է վաթսուն և չորս ոտնաչափ, յորմէ ութն ոտնաչափ հանեալ ’ի մասն լայնութեան որմոցն, մնայ յիսուն և վեց ոտնաչափ ’ի լայնութիւն: Մեք կասկածեալ ’ի փոքրութենէ սորայ ոչ կամեցաք պեղել զտեղի հիմոցն սպասեալ հրամանաց տեառնդ: Քարահատ վարպետքն համեմատեալ զհանեալ քարինս փոքրութեան եկեղեցւոյն ասացին` եթէ բաւական է զոր հանելա եմք, վասնորոյ յետ երկուց աւուրց քարակոփքն գալոց են յողորկել զքարինս, իսկ քարահատք հատանելոց են տակաւին: Բայց աստէն յոյժ սակաւ են քարակոփ վարպետք առ համեմատութեամբ շինուածոյ, ուստի եթէ բարեհաճեսցի Ձերդ բարձր սրբազնութիւն յորդորեսջիք զվարպետսն, որ ’ի գիւղօրայս են գալ գործել ի քաղաքիս»:

Մատենադարան, թղթ. 163դ, վավ. 1524: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143:

1836 թ․

1836 թ. նշվել է. «...զմնացեալ քարինքն յետ պատերազմի խանքարեալ կամ աւերեալ տանց ’ի հին քաղաքի Ախլցխայի, որք են ’ի աւերակքս չեն կարեր լինիլ տուեալ ’ի գործածութիւն շինութեան հայոց եկեղեցւոյ, այնու պատճառաւ զի այնոքիկ քարինք նախասահմանեալ են առ ի գործածել ’ի շինութիւն զքարեայ ամրոցական պատուարս Ախալցխայու ամրոցի...»:

Մատենադարան, թղթ. 163ե, վավ. 163: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143:

1837 թ․

Օծումը տեղի է ունենում 1837 թ. թվականի սեպտեմբերի 26-ին. «Շինութիւն նորակառոյց եկեղեցւոյ նորաշէն քաղաքին Ախլցխոյ հիմնարկեալ յանուն Ամենափրկչին Յիսուսի կատարեալ աւարտեցաւ վայելուչ շինուածով արտաքուստ սրբատաշ քար և կիր որմովք, կիսակամար փայտեայ ձեղունիւ անսիւն ամենևին գործ ճարտարուեստ, զոր քսանվեցերորդում աւուր սեպտեմբերի օրհնեցաք և օծաք շքեղաշուք հանդիսիւ...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 208, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143:

1837 թ․

Համաձայն Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու վկայության` նորակառույց եկեղեցու օծումը, սակայն, ինքը կատարել է 1837 թ. նոյեմբերի 2-ին. «...յ2 նոյեմբերի օրհնեցի և օծի զնոր եկեղեցին կառուցեալ ’ի Նոր քաղաքի` արտաքուստ սրբատաշ քար և կիր որմովք կիսակամար փայտեայ ձեղուամբք անսիւն ամենևին – գործ ճարտար արուեստի, որ և եղև այլ իմն մեծգոյն մխիթար սրտից նորեկ ժողովրդոց...»:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Բ, Թիֆլիզ, 1895, էջ 433: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143:

1840 թ․

1840 թ. մարտի 4-ին Հովհաննես կաթողիկոսը կոնդակով «...վարձատրում է ականակուռ խաչով Տայոց առաջնորդ Յարութիւն վարդապետին ըստ միջնորդութեան Վիրահայոց առաջնորդ և վիճակաւոր կառավարիչ Կարապետ արքեպիսկոպոսի, նրա այն եռանդուն գործունէութեան համար, որ ցոյց էր տուել Ախալցխայի եկեղեցին շինելու, և 1838-1839-ի ժանտախտի ժամանակ...»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 11: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143:

Իբրև ճարտարապետական կառույց` Սբ. Փրկիչ եկեղեցին հիրավի քաղաքի առավել աչքի ընկնող շինություններից էր. «ս. Փրկիչ` որ և աւագ եկեղեցին, սրբատաշ քարով և հոյակապ...»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143:

1856 թ․

Հազիվ 20 տարի անց (1856 թ.) եկեղեցու խարխլված փայտածածկն արդեն կարոտ էր լուրջ նորոգության. «Առաքին ի ի կոնսիստօրն զայս բազմաստորագիր վկայութիւն ժողովրդեան Հայոց Ախալցխոյ քաղաքի վասն խախտուեց տանեաց սբ. Փրկիչ եկեղեցւոյն իւրեանց ոյր աղագաւ խնդրեն զտնօրէնութիւն վասն նորոգելոյ զհնութիւն գերանացն և կարկատելոյ զամենայն բեկեալսն...»: Եկեղեցու առկա վնասները երեքն էին. «Նախ ծածկք եկեղեցւոյն գոլով փայտաշէն ծածկեալ կղմնտրիւ ի տեղիս տեղիս խոնարհեալ պատճառէ զկաթլ, իսկ յարևմտեան կողմն ի պատճառս շինութեան զանգակատան կոխոտեալ ընդ ոտիւք կոտորեալ է բոլորովին առ ի կարկատել զայնոսիկ հարկաւոր է ի կիր առնուլ զեօթն հարիւր ռուբլի արծ.: Երկրորդ յատակ եկեղեցւոյն ըստ կիսոյն ծածկեալ է տախտակաւ և ըստ կիսոյն է հողայատակ տախտակքն փտեալ են և գետինն փոսոտեալ առ ի միանգամ ազատել ի ծախուց և առնել զեկեղեցին վայելուչ բնակութեան աստուծոյ, պարտէ առնել սալայատակ, որոյ ծախքն հասանեն ցհազար չորս հարիւր մանէթ արծ.»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3436, թ. 12: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 143-144:

1866 թ․

1866 թ. մարտի 7-ին եկեղեցին կողոպտվում է չբացահայտված գողերի կողմից:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4806, թ. 1:Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

Մայր եկեղեցու շրջափակի մեջ են գտնվել նաև թեմի վարչական շինությունները. «Ս. Փրկչի գաւթում գտնւում են հայոց յաջորդարանն և հոգ. կառավարութիւնը...»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1889 թ․

1889 թ. հոգևոր իշխանություններին իրազեկվել է եկեղեցու առաստաղը նորոգելու անհրաժեշտության մասին. «Ս. Փրկիչ եկեղեցւոյ առաստաղը խարխուլ վիճակի մէջ գտնուելով սպառնում էր վտանգ եկեղեցում աղոթողներին, ինչպէս որ պատահեց ներկայ տարուայ ծաղկազարդի երեկոյեան ժամերգութեան ատեն, բայց անվնաս»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8535, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1893 թ․

Ախալցխա քաղաքի և մասնավորապես Սբ. Փրկիչ եկեղեցու պատմության մեջ հիշարժան էր 1895 թ. Վեհափառ հայրապետի այցը եկեղեցի («Վեհափառը երէկ այցելեց Ս. Փրկիչ և Լուսաւորիչ եկեղեցիները»): Ի դեպ, 1893 թ. հունիսի 14-ին նույն եկեղեցում պատարագ է մատուցվել ի նշանավորումն Խրիմյան Հայրիկի` հայրապետական աթոռը ստանձնելուն:

«Արձագանք», 1895, N 78, էջ 1: «Նոր-Դար», 1893, N 104, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1898 թ․

1898 թ. նախատեսվել է եկեղեցու շենքը քամուց և անձրևից պաշտպանելու նպատակով 2 մուտքերի առջև կառուցել մեկական նախասրահ: Նյութական միջոցները պետք է վերցնեին եկեղեցուց. «...Ս. Փրկիչ եկեղեցու դռները և նոցա առաջ գմբէթներ, ծախսելով Ս. Փրկիչ եկեղեցու կալուածների կոնսիստորիայում ի պահեստ դրուած կապալադրամներից 2516 րուբլի 29 կոպ.»: Արդեն 1899 թ. հարկ է եղել գրագրությամբ հստակեցնել այն մտահոգությունը, թե իբր նորոգությունները միտում ունեին շենքն առավել ընդարձակելու. «...չիք խնդիր ընդարձակելոյ զեկեղեցին, այլ անկ է կառուցանել առաջի դրանց եկեղեցոյն զհովանոցս կամ գմբէթիկս (портики) ի պաշտպանութիւն ընդդէմ հողմոց և անձրևաց, ի ցրտոց և ի բքոց...»: Տարաձայնությունների առիթ է դարձել նաև նախասրահների շինության համար ընտրելիք քարատեսակը. «...բազմութեան ցանկութեամբ հարկ եղաւ նախահաշւով որոշուած Ծուղրուտի քարերի տեղ շինել Քօպլեանի հանքերի սպիտակ քարերից, որ 40 վերստ հեռու է քաղաքիցս և այդ քարերով է շինուած Ապասթումանի եկեղեցին այնպէս, որ նոցա վերա ծախս եղաւ 3986 ռ. 63 կ.»:

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 1112, թ. 7: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3369, թ. 1, 13, 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1903 թ․

Հայտնի է, որ 1903 թ. ընթացքի մեջ էին բակի բարեկարգման աշխատանքները:

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 1319, թ. 1-13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1903 թ․

1903 թ. հիշվում է երեցփոխ Խաչատուր Չիլինգարյանցը` եկեղեցու շարժական ու անշարժ ունեցվածքը և կարևոր փաստաթղթերը պետական հանձնաժողովի կողմից բռնագրավելու առնչությամբ:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Է, էջ 1747, վավ. 151: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

Վրաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո փակված հարյուրավոր եկեղեցիների թվում է հայտնվում նաև Սբ. Փրկիչը (1923 թ. մարտի 20, այլ տեղեկության համաձայն` ապրիլի 1-ին). «...քաղաքական իշխանութիւնը գրաւեց տեղիս ս. Փրկիչ մայր եկեղեցին, նրա գաւթում գտնուած երկյարկանի շինութիւնը, որտեղ զետեղուած են հոգևոր կառավարութիւնը, փոխանորդական տունը, երեսփոխանի գրասենեակը իրանց գոյքերի և գործերի հետ միասին, նոյնպէս և գործակալութեան գործերը: Եկեղեցու ամբողջ գոյքը սկսած վարագոյրից մինչև վերջին շապիկը և բոլոր արծաթեղէնը գրաւուած են», սակայն շատ չանցած` մի կարճ ժամանակահատվածի համար եկեղեցին վերաբացվում է (1925 թ. հունիսի 16): Նույն թվականի հուլիսի 19-ին նորաբաց եկեղեցին օծում է Էջմիածնից ժամանած Մեսրովբ արքեպիսկոպոսը: Ընդ որում, նախքան օծումը իրականացվում են մի շարք նորոգություններ (գմբեթին վերստին տեղադրվում է ցած բերված խաչը, կանգնեցվում է փայտաշեն նոր խաչկալ, վերականգնվում են դռներն ու լուսամուտները. աշխատանքներն անվարձահատույց կատարել է ճարտ. Մկրտիչ Հովհաննիսյանը):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3145, թ. 32: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3146, թ. 5: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 3, գ. 463, թ. 36: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 3, գ. 463, թ. 21: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3145, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144-145:

1940 թ․

1940 թ. Ախալցխայի զինվորական օկրուգի որոշմամբ` նախատեսվում է կառուցել Սպայի տուն: Որոշումը կյանքի է կոչվում առանց հապաղման: Եկեղեցու շենքը ձևափոխվում է և 1953 թ. վերածվում Սպայի տան: Նման կարգավիճակը պահպանվում է ցայսօր:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 62: Մաթևոսյան Լ., Ախալցխայի հայկական դպրոցը, Երևան, 2007, էջ 22, ծնթ. 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 145:

Որքան էլ որ տարօրինակ է, եկեղեցում պահված իրապես թանգարանային հավաքածուով հայ հետազոտողները ցավալիորեն երբևէ չեն հետաքրքրվել, ուստի ստիպված ենք բավարարվել սոսկ ԺԹ դարավերջին հրապարակված հպանցիկ այն տեղեկագրով, համաձայն որի, ի թիվս բազմաթիվ եկեղեցական իրերի (խաչեր, անոթներ), եղել է նաև հայերեն ձեռագրերի հարուստ հավաքածու (Ավետարաններից երկու թվագրվածները վերաբերում էին 1652 և 1670 թթ.):

“Материалы по археологии Кавказа”, выпуск 4, Москва, 1894, с. 76. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 146:

1837 թ․

1837 թ. մարտի 20-ին կազմվել է Սբ. Փրկիչ եկեղեցու 206 իրերի ցուցակը (այդ թվում նաև արծաթյա շապիկով մեծ և փոքր 15 Ավետարան և 14 հատ էլ խաչազարդ կազմով Ավետարաններ): Ի դեպ, նույն ժամանակ հաշվառվել են նաև գաղթականների` Կարինից բերած իրերը, դրանց թվում եղել են ձեռագիր երկու փոքր Ավետարան, արծաթյա խաչերով մեկ մեծ Ավետարան, արծաթյա շապիկով մեկ փոքր Ավետարան, արծաթյա երեսով մագաղաթե Աստվածաշունչ: Կարինի Մուտուրկու Սբ. Լուսավորիչ եկեղեցուց բերել են մեծ և փոքր խաչեր, 93 իր, այդ թվում նաև արծաթապատ շապիկով ձեռագիր մեկ մեծ Ավետարան և «ևս մի արծաթեայ և ձեռագիր», Կարմիր վանքից ևս մեծ և փոքր խաչեր, փոքր աշտանակ, ինչպես նաև 172 հատ տարբեր իրեր, այդ թվում 9 հատ հին ձեռագիր Ավետարան, արծաթակազմ մեկ Ավետարան, իսկ Խաչկավանքից` 72 եկեղեցական իր, այդ թվում` 4-ական Խորհրդատետր ու Ավետարան:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 108, 110-111: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 146:

1875 թ․

1875 թ. կազմվել է եկեղեցական 486 իրերի ցուցակը. դրանց թվում «...արծաթէ շինուած էին 111 խաչ և սրբոց մասունքներ, 7 սկիհ, 17 սաղաւարտ, 6 բուրվառ, 3 զոյգ քշոցներ, 9 զոյգ մեծ մեծ և փոքր աշտանակներ, 2 կանթեղ, 10 գօտի, 7 մասնատուփ և մեռօնատուփ, 13 վակաս, 5 գաւազան, 62 արծաթապատ աւետարան, 13 եպիսկոպոսական թագ` երկուքը բաւական թանկագին, մէկ կոնք և ջրաման, 25 հոխայ 203 դրամ (4 փութ 5 ֆ.) ջարդուած արծաթեղէնք»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 146:

Քահանա
1843 թ․

Հայտնի է, որ 1843 թ. փետրվարին Սբ. Փրկիչ եկեղեցու համար քահանա է ձեռնադրվում Մկրտիչ Տեր-Սարգսյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1158, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 148:

1904 թ․

1904 թ. քաղաքի մայր եկեղեցին սպասարկում է 4 հոգևորական` Կարապետ վարդապետ Տեր-Կարապետյան Տեր-Գրիգորյանց (ծնվ. 1847 թ., ձեռն. 1869 թ. դեկտեմբերի 22-ին), Աբրահամ քահանա Տեր-Աբրահամյան Ղազազյանց (ծնվ. 1847 թ., ձեռն. 1878 թ. նոյեմբերի 19-ին), Մկրտիչ Սահակյան Գայֆեճյանց (ծնվ. 1842 թ., ձեռն. 1879 թ. օգոստոսի 12-ին) և Ներսես Տեր-Եղիայան Համբարձումյանց (ծնվ. 1860 թ., ձեռն. 1887 թ. հոկտեմբերի 8-ին):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 29, 66: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 148:

1910 թ․

Հայտնի է, որ 1910 թ. Սբ. Վարդանանց եկեղեցու քահանա Գևորգ Սիսակյանցը տեղափոխվում և սկսում է քահանայագործել Սբ. Փրկիչ եկեղեցում:

«Հովիտ», 1910, N 9, էջ 144: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 148:

1915 թ․

1915 թ. հիշվում է արդեն 10 տարի քահանայագործած Հարություն քահանա Գրիկյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1199, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 148:

Կալվածքներ
1834 թ․

Տակավին 1834 թ. Սբ. Փրկիչ եկեղեցու համար բավականին ընդարձակ կալվածքներ է գնել Կարապետ արքեպիսկոպոսը. «Գիւղօրայք իմ Գարծախ, երկու Տատէշներ, Խաւէտ, Խօզաբին, Կարաւ և Վերանայ Կարծախ, և ընդ նոցին եղեալ լերինք և խոտնոցք, սանճաղին Չլտրոյ, որ անկանի ի կողմն ռուսաց, զորս 1834 ամի գնեալ եմ ի սեփհական արդեանց իմոց...»: Գործարքը կնքվել է 1841 թ. հայր և որդի Հաջի Նաղի և Թայեր բեկերի հետ և կազմել 44000 ղուռուշ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 1233, թ. 17: Կարապետյան Ս., Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 146:

1843 թ․

1843 թ. կազմված եկեղեցապատկան կալվածքների ցուցակի համաձայն` Սբ. Փրկիչ եկեղեցուն պատկանել է 20 տուն և ավերակ 7 կրպակ, սակայն դրանք ոչ մի եկամուտ չեն բերել, քանի որ «...20 տունքն շինեալ են վասն աղքատաց, յորս և բնակին, իսկ կրպակքն են աւերակք, վասն զի ո՛չ կարին բերել զարդիւնս, թէև շինեսցին ընդ սակաւամարդ գոլոյ քաղաքին», իսկ 1846 թ.` արդեն 26 տուն, 17 կրպակ (որից 7-ը` ավերակ), 6 անբնակ և 2 բնակեցված գյուղ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 4, գ. 787, թ. 146: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 4, գ. 1100, թ. 36: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 146:

Ախալցխայի առաջնորդ Գևորգ եպիսկոպոս Տեր-Դավթյանը մահից առաջ (վախճանվել է 1847 թ.) Սբ. Փրկիչ եկեղեցուն է կտակել «...իւր գնած Սուլդա մեծ գիւղի երկու մասն և մի քանի նշանաւոր աւերակ գիւղատեղեր»:

Երիցեանց Աղ., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի Հայք, մասն Բ, Թիֆլիզ, 1895, էջ 474: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 146:

1857 թ․

1857 թ. «...արդեամբք ս. Փրկիչ եկեղեցւոյ Ախալցխոյ...» Ջավախքի Դադեշ գյուղում կառուցվել է աղբյուր:

«Նոր-Դար», 1895, N 161, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 147:

1860 թ․

1860 թ. եկեղեցուն էին պատկանում հետևյալ հասութաբեր կալվածքները. «Եկեղեցական մի գիւղ, որ է Ցուլտայ և մի ձմերանոց անուն Ապլաղ և Պօզալ ի սահմանին Ախալքալաքայ, գնեալ ի Գէորգ եպիսկոպոսէ Տէր Դաւթեան յանուն սուրբ Փրկիչ եկեղեցւոյ: Եկեղեցական գիւղօրայք, այն է Կարծախ, Տատէշ, Խաւէթ, Խօզափին և Կարա... ի սահմանին Ախալքալակայ ընդ բոլոր պատկանեալ նոցին վարելայ հողոց, մարգաց, արօտաց, դաշտաց, առուաց, լճից այլոց պատկանելեաց, նոյնպէս ընդ ամենայն եղեալ յայնոսիկ կալուածոց, ամբարանոցաց, փարախաց, հորոց և այլնց շինուածոց` գնեալ ի Կարապետ արքեպիսկոպոսէ յանուն սբ. Փրկիչ եկեղեցւոյ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 147:

1860 թ․

1860 թվականին եկեղեցուն էին պատկանում նաև «Ի հին քաղաքի գտանին եկեղեցական քսան և եօթն տուն, յորոց ութն են ի վարձու, իսկ տասն և ինն բնակին աղքատք անվարձ, յորոց տասն և չորսն բաղկանայ երկուց-երկուց սենեկաց, տասն և երեքն մին-մին սենեկաց: Մի կազարմայ ի հին քաղաքի` երից սենեկաց: Չորս կրպակք ի վարձու: Ի նոր քաղաքի եղեալքն` Երեք տունք, յորոց մինն բաղկանայ ի վեց սենեկաց, մինն երկուց սենեկաց, մինն երից սենեկաց: Տասն և վեց կրպակք, յորոց տասն և երեքն են ի վարձու և երեքն վաւերացուցեալ: Ընծայեալ մի տուն ջուլֆակ Յակոբայ Էսմերեանց, որ բաղկանայ երկուց սենեկաց»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 94-95: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 147:

1862 թ․

1862 թ. վեճ է ծագել եկեղեցապատկան Դիլիվ և Սովուղ-բուլաղ գյուղերի խնդրով:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2644, թ. 98: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 147:

Հայտնի է, որ եկեղեցապատկան հինգ գյուղերից ստացվող եկամտի նշանակալի մասով պահվում էր Կարապետյան ուսումնարանը «...գեղերը այժմ տարին երեք հազար մանէթից աւելի արդիւնք են բերում, որով պահպանուում է Ախլցխոյ ազգային ուսումնարանը»:

Հազարապետեանց Ի., Ախալցխայու սուրբ Վարդանայ եկեղեցու օծման հանդէսը, «Մեղու Հայաստանի» 1864, N 18, էջ 148: Ի դեպ, 1875 թ. հոկտեմբերի 30-ին հերքվել էր այն լուրը, թե եկեղեցապատկան Կարծախ և Խավեթ գյուղերը կապալով տրվել են Թայիրյանցին և Օհանջանյանցին («Մշակ», 1875, N 43, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 147:

Հայոց եկեղեցական-ծխական դպրոցները ցարական իշխանությունների կարգադրությամբ փակելուց (1895 թ.) հետո` 1898 թ. մարտի 26-ին, խնդրո առարկա կալվածքները, որոնք այդ ժամանակ գնահատվում էին շուրջ 400000 ռուբլի, գրավում է Կովկասյան ուսումնարանական շրջանի վարչությունը: Գործը ստանում է դատական ընթացք և հակառակ Թիֆլիսի նահանգային դատարանի որոշման, համաձայն որի ճանաչվել էր Հայոց եկեղեցու սեփականության իրավունքը, ցարական պաշտոնյաները խնդրի արդարացի լուծումը հնարավորինս և բացահայտորեն ձգձգում են: Ի վերջո, կառավարությունը ստիպված է լինում տեղի տալ և վերադարձնել Սբ. Փրկիչ եկեղեցու կալվածքները:

«Մուրճ», 1903, N 3, էջ 202: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 147:

1848 թ․

1848 թ. հիշվում է. «...մահտեսի Գրիգոր Քէշիշեանցն և Ագոլար մահտեսի Ղազարն, նուաճեալ են զերկոտասան գիւղորայս. զորս գնեալ է նա ինքն Բարելուսեանցն ի Մէհտան բէգէ և յեղբօրէ նորա յԷմին բէգէ առանց իմիք կալուածագրոց: Այլ որովհետև ի դիւանի գործոց դատարանիս տեսանի, թէ զգիւղորայսն Շէլովան, Օրչաշան, Չօրչան, Սաիրմայ, Կլօբլէ, Դժվար, Յխչէ, Մեծ Չանաւ, Փոքր Չանաւ, Սրէ և Չապալէն յիշեալ բէգին վաճառեալ են պօտպորուչիք Տիգրանեանց, իսկ զգիւղորայսն Շէնմէյդան, Արալ և Բօրատջուր հայոց եկեղեցւոյն, որոց վասն և ելեալ է հրաման ի տէր գլխաւոր կառավարչէն յայս կոյս Կովկասեան սահմանաց հաստատել զկալուածագիրս, որք չեն հաստատեալ տակաւին, վասնզի վաճառօղքն գտանին յարտաքս սահմանի...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2644, թ. 52: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 147-148:

Նկարագրություն

Սբ. Փրկիչ եկեղեցու արևմտյան կողմում գտնվում էր Կարապետ արքեպիսկոպոսի սեփական տունը, որի տարեկան հասույթը, համաձայն սրբազանի կտակի, պետք է հավասարապես տնօրինեին Սբ. Էջմիածինն ու Երուսաղեմի հայոց վանքը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 1233, թ. 17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1848 թ․

Եկեղեցու շրջափակի մեջ էր գտնվում նաև 1848 թ. Նունուտցյան եղբայրների կառուցած երեք սենյակից (միջանցքով) բաղկացած միահարկ, հողածածկ տունը, որը պարիսպների հետ մեկտեղ 1899 թ. քանդում են տեղում երկհարկ շենք կառուցելու նպատակով: 1900 թ. դրությամբ նախահաշվի համաձայն 18000 ռուբլի ծախս ենթադրող հիշյալ տան շինարական աշխատանքներն ընթացքի մեջ էին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3377, թ. 1, 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1901 թ․

1901 թ. տիրող կացության վերաբերյալ ականատեսը նշել է. «...այս րօպէիս գտնվում է շատ ողորմելի եւ անշուք վիճակի մէջ, պարիսպը քանդված, քայքայված, միջի շինութիւնները կիսաւէր եւ կիսաշէն, ամբողջ գաւիթը` քարերի, փայտերի, փլվածքների, հողերի, կիրի ու աւազի մէջ կորել է, իսկ եկեղեցու մէջն էլ պատերը սեւացած ու մրոտած...»:

«Մշակ», 1901, N 181, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

1902 — 1903 թթ․

1902-1903 թվականներին կազմված նախագծերը և առկա գրագրությունը ցույց են տալիս, որ նույն կողմում` եկեղեցու շրջափակի արևմտյան դարպասից հարավ, նախատեսվում էր կառուցել տնտեսական նշանակության միմյանց կից մի քանի սենյակներ:

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 1319, թ. 1-8: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 144:

Հուշարձաններ
1955 թ․

Հայտնի է, որ 1955 թ. հողային աշխատանքների ժամանակ Սբ. Փրկիչ եկեղեցու մոտ հայտնաբերվել է 23,5 x 26,5 սմ մակերեսով և 12 կգ քաշով բավական կարևոր արձանագրությամբ արճճե մի սալիկ` երեսներից մեկին նոր քաղաքի, մյուսին` Սբ. Փրկիչ եկեղեցու հիմնադրմանը նվիրված հիշատակագրություններով (ներկայումս պահվում է Ախալցխայի թանգարանում):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 145:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Ալեքսանդր Իգիթխանյան
Աղբյուրը Գծագիր

Չափագրությունը` Ալեքսանդր Իգիթխանյանի, հրատարակության պատրաստող` Աշոտ Հակոբյան:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Սբ. Փրկիչ եկեղեցու կառուցման ժամանակ հիմքում զետեղված արճիճե սալիկի արձանագիր մեկ երեսը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին ձևափոխված և հարմարեցված «Սպայի տան»:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին ձևափոխված և հարմարեցված «Սպայի տան»:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հատված եկեղեցու պահպանված սրբատաշ շարվածքից:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Ամենափրկիչ