Երևման Սբ. Խաչ Հայ կաթոլիկ եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Երևման Սբ. Խաչ Հայ կաթոլիկ եկեղեցի 7 դ․

Վրաստան / Ախալցխա / Ախալցխա

Տեղադրություն

Գտնվում է քաղաքի հին` Ռաբաթ կոչված թաղամասի ամենաբարձր մասում. «Հին քաղաքի մէջ եղած Հայ կաթոլիկաց եկեղեցիներէն Ս. Նշան կամ Երեւման Ս. Խաչ, կառուցուած է բարձր բլրան վրայ, Հայոց միջին դարու եկեղեցեաց ձևով, ոչ այնչափ սրածայր կաթողիկէիւ, որ բաւական հնութեան նշան է...: Զանազան ժամանակաց մէջ նորոգուած է եկեղեցիս...»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 60: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

Պատմություն
7 դ․

Ավանդաբար վկայվում է, որ հիմնադրվել է Է դարում. «Սուրբ Խաչ, Ներսէս Շինող կաթողիկոսից հիմնարկած»:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 443: Ցավոք, սույն ավանդությունը ո՛չ հերքելու և ո՛չ էլ հաստատելու հիմքեր չունենք: Անկասկած, ավանդապատում կամ նույնիսկ մտացածին է նաև սույն վկայությունը. «...բոլորը գտնվում են միմյանցից ոչ հեռու: Ամենից բարձր տեղը զբաղեցնում է Սբ. Խաչ եկեղեցին: Ակադ. Բրոսեն վկայում է, թե այս եկեղեցին կոչվում էր նաև ,,Կոկոլա,, այսինքն Նիկոլայի եկեղեցի, որն իր անունը ստացել էր հիմնադրի` վրացի Նիկոլայ Շալիկովի անունից: Կառույցի արձանագրությունները ներկայումս եկեղեցին Շալիկովին վերագրելու հիմք չեն տալիս: Հին արձանագրությունները հայերեն են» (Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 18 (բնագրում` “...все они находятся в весьма близком разстоянии друг от друга. Самое высшее место занимает церковь св. Креста. Акад. Броссе утверждает, что эта церковь иначе называлась “Кокола”, т. е. церковью Николая, по имени своего оснавателья грузина Николая Шаликова. По надписи о сооружении этой церкви Шаликовым в настоящее время не оказывается,- старинныя-же надписи-армянския”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

18 դ․

ԺԸ դարի առաջին կեսից տիրել են հայ կաթողիկեները: Շնորհիվ տարբեր դարերում պարբերաբար իրականացված մի շարք նորոգությունների, որոնց հետքերը որմերի` տակավին կանգուն հատվածների վրա ցարդ հայտնի են, միանգամայն կանգուն և անվնաս է եղել մինչև ռուսների` Ախալցխան գրավելը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

1828 թ․

1828 թ. օգոստոսի 15-ին քաղաքն ընդհանուր գրոհով վերցնելու որոշմամբ ռուսական զորամասերից մեկը հազարապետ Բորոդինի գլխավորությամբ թեժ մարտեր է ծավալել եկեղեցում և նրա շուրջ ամրացած թվով 500 թուրքերի դեմ: Ի վերջո ռուսները ստիպված էին օգնության հասցված թնդանոթով ռմբակոծել եկեղեցին, որից և կործանվում է գմբեթը:

Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 104: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

1903 թ․

1903 թ. հին եկեղեցին ընդարձակելու նպատակով կառույցին արևմուտքից կցվել է մի ընդարձակ շինություն:

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 1338, թ. 1-23: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 151:

1903 թ․

1903 թվականին մահմեդականների կողմից «Սիվրի քիլիսե» կոչված եկեղեցու մասին նշվել է. «...այսինքն սրածայր եկեղեցի, որովհետև ունի միջին դարերի հայկական եկեղեցիների ձևակերպութիւնը իւր կաթուղիկէով: Այժմ կէս մասը նորոգուած է, բայց կաթուղիկէն կայ կանգուն»:

«Նոր-Դար», 1903, N 19, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 151-152:

Ճարտարապետություն

Եկեղեցին ունեցել է արտաքուստ ուղղանկյուն հատակագծով կենտրոնագմբեթ հորինվածք: Ներկայումս գոյություն չունեցող գմբեթը բաղկացած էր սրածայր վեղարով ավարտվող ութանիստ թմբուկից: Կառուցված էր սրբատաշ և կոփածո քարով, կրաշաղախով:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 154:

19 դ․

Հայ միջնադարյան ճարտարապետությանը հարազատ ընդհանուր համաչափությունները տակավին ԺԹ դարավերջի այցելուին հիշեցրել են Վաղարշապատում գտնվող Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցին. «...կաթոլիկականը` հին քաղաքում, ավելի հին իր տեսքով և չափերով հիշեցնում է Էջմիածնի մոտ գտնվող Սբ. Հռիփսիմեն»:

“Материалы по археологии Кавказа”, выпуск IV, Москва, 1894, с. 75 (բնագրում` “...другая католическая в старом городе, более древная, напоминающая по виду и размерам Рипсиме, около Эчмиадзина”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 156:

20 դ․

Ի դարի սկզբին հին եկեղեցուն արևմտյան կողմից կցվում է արտաքուստ համակ սրբատաշ, ներքուստ կոփածո և անմշակ քարով, արևմտյան և հարավային ճակատներում մեկական մուտքերով կառուցված ընդարձակ սրահ: Վերջինիս հարավային մուտքի առջև կանգնեցվում է նաև կրկնահարկ զանգակատուն, որի առաջին հարկը քառասյուն է, իսկ երկրորդը կազմված է սրածայր վեղարի տակ առնված ութ սյուներից: Որպես շինաքար` նորակառույցի որմերում, գործածվել են ԺԹ դարին վերաբերող վրացագիր մի քանի տապանաքարերի բեկորներ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 156:

Նորոգություն
19 դ․

ԺԹ դարի երկրորդ կեսին եկեղեցին ևս ենթարկվել է մի քանի հիմնավոր նորոգությունների. «...Ս. Խաչի վերջին նորոգութիւնն եղած է 1866-ին, Ազնաւուրեան եղբարց արդեամբք», նաև «...ժողովրդապետական քարաշէն հին եկեղեցի, յանուն Վերացման ս. Խաչին, վերանորոգ. յամի 1886, ծախիւք ծխականաց և Ազնաուրեան եղբարց»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 61: Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1916, էջ 77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 150:

Քահանա

Սբ. Խաչ եկեղեցուն սպասավորած հոգևորականներից հայտնի է Պողոս Թաթենովը. «որ և կրօնուսոյց է քաղաքական դպրատան մէջ»:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 152:

Վիմագրեր

Հետազոտողներից Մ. Բրոսեն նշել է. «Մեծ էր իմ զարմանքը, երբ հայկական կաթոլիկ Խաչի եկեղեցում (նաև կոչվում է «Կոկոլայի»), որը լեռան գագաթին է, տեսա հիշատակի քարեր` խաչքարեր (այսպես են կոչվում քարե սալերի վրա քանդակված խաչերը` հայերեն գրություններով, որոնք հավերժացնում են հիմնողի հիշատակը. արձանագրությունը սովորաբար սկսվում է այս բառերով՝ Օ, խաչ, հիշիր ինձ)` ամրացված պատերին, և 1454, 1475, 1491 թվականների տապանաքարեր: Եկեղեցին, ինչպես վկայում է արևելյան ճակատին գտնվող մարմարե մի սալ, որը դժբախտաբար ջարդված է և այլ քարով նորոգված, կառուցվել է 1451 թ.»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 139 (բնագրում` “A mon grand étonnement je trouvai encastrées dans les murs de l’église catholique arménienne de la Croix, dite aussi “de Cocola”, située au sommet de la montagne, des croix de Souvenir (On donne ce nom à des croix sculptées sur dalles de pierres et environnées de légendes arméniennes, destinées à perpetuer le souvenir du fondateur. L’inscription commence ordinairement par les mots: “O croix, souviens-toi de moi...”) et des pierres tumulaires des années 1454, 1475, 1491. L’église elle-même, ainsi qu’en fait foi un marbre, malheuresement brisé, maçonné dans la façade de l’E, fut bâtie en 1451”): Տե՛ս նաև Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 60: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 152-153:

Մ. Բրոսեն ունի նաև հայերեն մի քանի արձանագրությունների նկարագրություններ. «Եկեղեցու բարձունքում` խաչի վրա, ես կարդացի հետևյալ անունները` Սուլթան, Սիթի-Խաթուն, իսկ գերեզմանոցում տեսա Գրապիետի` Գոչիի որդու (875-1426), Մարիամի (1151-1702), գերեզմանը...: Անթվագիր, խիստ վնասված խաչերի վրա ես կարդացի հետևյալ անունները` Մելքիսեթ, Պապ Գորեցի` Զուրաբի որդի. մեկ ուրիշ խաչի վրա կարդացի Մխիթարուհու, Գուլխանի և նրա ամուսնու` Ամիրան Մուրատականի անունները»:

Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 141 (բնագրում` “Dans le haut de l’église, j’ai trouvé, sur une croix, les noms de Soulthan, de Sithi-Kathoun: et dans le cimetière, la tombe de Grapiet, fils de Gotchi, † en 875-1426: de Mariam, † en 1151-1702... Sur des croix sans date, mais très endommagées, j’ai trouvé, sur une croix, les noms de: Melkiseth; de Pap Gorétsi, i. e. de Gori, Fils de Zourab; une de la femme Mkhitharouhi, de Goulkhan et de son mari; d’Amiran Mouratacan”): Տեղադրության այլ նկարագրության մեջ նշված է «...նշանաւոր էր մանաւանդ Ս. Յովհաննիսի հին եկեղեցին, բարձր բերդին վրայ շինուած» (Նուրիխան Մ. (Նուրիխանյան Մինաս վարդ.), Ախլցխայի պատերազմներն (1828-1829), «Բազմավէպ», 1880, էջ 102): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 160:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 15 — 16 դդ․

Երեսապատի խաչազարդ քար` եկեղեցու հարավային ճակատին.
Յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ է խաչ|ս...:

Հրատ. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 157: Ծանոթ. գրչությունը` ԺԵ-ԺԶ դդ.:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1451 թ․

Սբ. Խաչ եկեղեցու «արևելյան ճակատի մի մարմարի վրա, որը ձախ կողմից ջարդված էր, կարդացինք».
Շինող ս(ուր)բ Ա(ստուա)ծնին | Քարիմուլ Վարչես | ...գորագլալ Գրիգոր | ...հս Սարգիս քահանայ Քրիստէսի | սթս չր. թվ :Ջ: (1451), ոհն:

Հրատ. Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 141: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 157: Ծանոթ. վիմագրի վերջնամասում առկա երեք տառերի առնչությամբ, որը, կարծում ենք, «Ոհանէս» անձնանվան հապաված ձևն է, հեղինակը նշել է. «Տարեթվին հաջորդում են երեք տառեր, որոնք չկարողացա տարբերել» (Brosset M., նշվ. աշխ., էջ 141 (բնագրում` “Je ne peux me rendre compte des trois lettres qui suivent la date”¤: Առհասարակ վերծանությունը թվում է ոչ այնքան հմտորեն իրականացված:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1491 թ․

Եկեղեցու արևելյան ճակատին եղել է.
Յիշատակ է խաչս | Մուլ Քեջան խաբին | ն... թվ. ՋԽ (1491):

Հրատ. Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, էջ 141: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 157:

Խաչաքանդակ, Հարթաքանդակ

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 157:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու հարավային պատին պահպանված արձանագիր խաչաքանդակ:

Խաչաքանդակ, Հարթաքանդակ

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 157:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու հարավային պատին պահպանված արձանագիր խաչաքանդակ:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ռաբաթի բարձրադիր մասում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Հարավային ճակատը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Նկարն արտատպված է Հ. Ս. Էփրիկյանի Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 59 աշխատությունից:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Նշան
Կոկոլայի