Ծառաքար Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ծառաքար Վանք

Թուրքիա / Կարս / Կաղզվան / Պրուտ

Տեղադրություն

Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Գաբեղյանք գավառի Կեչրոր բերդաքաղաքից 5 կմ հարավ-արևելք (մինչև 1920 թ.` Կարսի մարզի Կաղզվան գավառում, այժմ` Կարսի իլ, Կաղիզմանի իլչեսի, Քյոթեկի բուջաղ), նախկինում Պրուտ, այժմ Չուքուրայվա վերանվանված 40 տուն քուրդ բնակիչ ունեցող գյուղից 1,2 կմ արևմուտք` ձորակի ձախ կողմով ձգվող հարավահայաց ժայռապարի հողմահար և քայքայված հարավահայաց կողմում` ծովի մակերևույթից 1949 մ բարձրության վրա (աշխարհագրական կոորդինատներն են` N 40o14՛ 51.69՛՛, E 42o54՛ 49.07՛՛), պահպանվել է միմյանց հետ հաղորդակցվող կամ առանձին մուտքերով մեկ եկեղեցուց և առնվազն վեց մատուռներից և հարակից այլ շինություններից բաղկացած վանական վիմափոր համալիր:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 29:

Պատմություն

Ծառաքարի վանքի պատմական անցքերի լուսաբանման համար առաջին և ամենահին վկայագրերը հենց վանքում գտնվող, ցավոք, բավականաչափ քայքայված վիճակով մեզ հասած երեք վիմագրերն են: Դրանցից առաջինը զետեղված է եկեղեցու արևմտյան ճակատին: Ունի խառը գրչություն: Փորագիր 11 տողերը և տառաչափերը կանոնակարգված չեն: Այն նվիրատվական բնույթի է և կրում է 952 թվականը: Վիմագրում հիշատակված են Վանանդ գավառի վերակացու Տիրանը և Ամատունյաց Սահակ եպիսկոպոսը:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 30:

Մուշեղ Ա (ծն. թ. անհտ. – 984, Կարս) Կարսի թագավորության հիմնադիրն է` Աբասի (928-953) որդին և Աշոտ Գ Ողորմածի եղբայրը: Թագավորել է 963 թ.-ից: Իրեն թագավոր է հռչակել, երբ Աշոտ Գ Ողորմածը թագավորության մայրաքաղաքը տեղափոխում է Անի, իսկ Մուշեղին նշանակում Կարսի և համանուն գավառի կառավարիչ: Աշոտ Գ Ողորմածը Մուշեղ Ա-ին ճանաչում է որպես իրեն ենթակա իշխանության տիրակալ: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 31:

952 թ․

Նույնպես հայոց ՆԱ (952) թվականից Ծառաքարից մեզ հասած առնվազն քառատող (5-րդ տողի գոյությունը թեական է) երրորդ վիմագիրն էլ առավել վատթար վիճակում է: Նրա նշանակալի հատվածն արդեն անդարձ կորստյան է մատնվել ինչպես ժամանակի քայքայիչ ներգործության, այնպես էլ վանդալական ավերիչ ուժի` հավանաբար գանձախուզության հետևանքով:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 31:

Գրչությամբ նախորդ արձանագրություններին հար և նման նվիրատվական ևս մեկ արձանագրություն էլ նշմարվում է վանքից հյուսիս-արևմուտք գտնվող խաչազարդ գմբեթարդով ավարտվող վիմափոր սրահի ներսում:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 32:

Վանքի տարբեր հատվածներում նկատելի են նաև ուխտավորների ձեռքով ԺԹ-Ի դարերում թողնված առավելապես խազագիր մի քանի հակիրճ հիշատակագրություններ, որոնց առկայությունը փաստում է ուխտավորների որոշակի շրջանակներին վանքն իբրև սրբատեղի հայտնի լինելը առնվազն մինչև թուրքերի կողմից Կարսի մարզի զավթումը 1920 թ.:

Օրինակ` Ստեփան Ջանփոլատեան, 1890: Գեղամ Պողոսեանց, 1903: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 32:

Վերը ներկայացված վիմագրերը կամ ավելի ճիշտ դրանց պահպանված հատվածները թեև ուղղակիորեն որևէ տեղեկություն չեն հաղորդում վանքի հիմնադրության մասին, սակայն կարծում ենք, որ դրանք փորագրվել են վանքի կառուցումից անմիջապես հետո, երբ նորաստեղծ վանքը նյութապես ապահովելու նպատակով նվիրաբերվել են հասութաբեր կալվածքներ և արտադրական միավորներ: Ինչևէ, Ծառաքարի վանքը հիմնադրված պետք է լիներ ավելի վաղ, քան 952 թ., երբ արդեն գոյություն ունեցող վանքի եկեղեցու արևմտյան որմին փորագրվել է մեզ հասած միակ թվակիր արձանագրությունը: Ժ դարի առաջին կեսով վանքի թվագրման օգտին են խոսում նաև հուշարձանախմբի հորինվածքային, ոճական-գեղարվեստական և հարդարանքի, էլ առավել վիմագրերի գրչագրական առանձնահատկությունների ուսումնասիրության` ստորև տրվող արդյունքները: Ինչ վերաբերում է վանքի հիմնադրման խնդրո առթիվ նախկինում արտահայտված կարծիքներին, ապա առանց նույնիսկ ներկայացված վիմագրերին ծանոթ լինելու Ղ. Ալիշանը նշել է, որ վանքը կառուցված պետք է լիներ նախքան ԺԱ դարը. «...ոչ է յայտ երբ և յումէ. այլ յառաջ քան զԺԱ դար...», քանի որ արդեն 1028 թ. վանքը վերանորոգվել էր և հարմարեցվել բերդի:

Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վենետիկ, 1890, էջ 47: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 32-33:

Թեկուզ 500-ամյա ընդգրկումով, սակայն ընդհանուր առմամբ վանքի հիմնադրման հարցում ճիշտ է կողմնորոշվել նաև Շ. Սասանոն` նշելով. «...ժայռափոր եկեղեցիների այս համալիրը հիմնվել է ոչ ավելի վաղ, քան մոտ Զ դարը և ոչ ավելի ուշ, քան մոտ ԺԱ դարը»:

Historical architecture of Eastern Anatolia in the middle age, under the prospect on interactive building-techniques. edited by Shiro Sasano & Sasano Seminar, Yokohama, 2009, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 34:

Ծառաքարի պատմության հետագա ընթացքի վրա որոշակի լույս են սփռում նաև պատմիչների հատուկտոր վկայությունները, որոնց ժամանակագրական հաջորդականությունը ներկայացնում է հետևյալը: 1029 թ. վանքը հիշվում է Վեստ Սարգիս իշխանի` տեղում ծավալած շինարարական գործունեության կապակցությամբ. «Մեծապատիւ վեստն Սարգիս` զկնի բազում շինուածոց` բերդից եւ եկեղեցեաց` զհրաշալի վանս զԽծկօնս շինեաց. պայծառ պսակաւ զարդարեալ զսուրբ քաւարանն` որ ճանաչի անուն սուրբ Սարգիս: Նաեւ զԾառաքար վանքն` բերդ արարեալ պարսպեալ հաստահեղոյս կրով` բրգունս ձուլածոյս: Յորում եւ ընդ սրբոյ խորանարդ տաճարին կանգնելոյ յանուն սուրբ Գէորգայ` շինէ երկուս այլ յարակիցս գմբեթաւորս` զսուրբ Յովհաննէս եւ զսուրբ Սեքենոս»:

Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, 1893, Վաղարշապատ, էջ 106: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 34:

Շինարարական նույն աշխատանքների արձագանքը գտնում ենք նաև Մխիթար Այրիվանեցու մոտ. «...տէր Պետրոս կաթողիկոսն: Սա շինեաց զՍուրմարի և զԾառաքար»:

Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսը գահակալել է 1019-1058 թթ.: Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն Հայոց, Մոսկվա, 1860, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 34:

Կիրակոս Գանձակեցին նույնպես 1020-ական թվականների վերջերին իրականացված շինարարական աշխատանքների մասին նշել է. «Յաւուրս սորա մեծապատիւ Վեստն Սարգիս զկնի բազում շինուածոյ բերդից եւ եկեղեցեաց շինեաց եւ զփառաւոր վանքն զԽցկօնսն եւ զեկեղեցին յանուն սրբոյն Սարգսի, եւ զԾառաքար վանքն բերդ արարեալ՝ պարսպեաց ամրագոյն, եւ եկեղեցիս շինեալ ի նմա փառաւորս»։

Խոսքը Բագրատունյաց Գագիկ Ա-ին հաջորդած Հովհան¬նես-Սմբատ թագավորի մասին է (1020-1041 թթ.): Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, 1961, Երևան, էջ 89: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 34:

1178 թ․

Հաջորդ վկայությունն առնչվում է 1178 թ., երբ Կեչրորին տիրացած թուրք Ղարաչայը նվաճում է նաև բերդի վերածած Ծառաքարի վանքը. «Ի նոյն աւուրս առաւ Ծառաքար ի գողոց հրամանաւ Ղարաչայ ամիրային Կեչրորոյ, որ վաճառեաց զնա Խզլասլանայ ընդ բազում ոսկւոյ. և նա բնակեցոյց անդ արս վնասակարս որք ոչ դադարէին յարենհեղութենէ ի տուէ և ի գիշերի. մինչև զքրիստոնեայս ի խաւարային անդունդս ընկղմեալ սովով և գարշ հոտով առաջնոց մեռելոցն` սպանանէին. որ և հինգ կրօնաւորս անուանիս դառնակսկիծ վիրօք ընդ կատակս խաչանիշ հարմամբ դանակացն փողոտէին»:

Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետին, Վենետիկ, 1862, էջ 131: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 34-35:

1182 թ․

1182 թ. Ծառաքարին տիրացած Ղարաչայը կործանում է տեղում գտնվող համբավավոր Գորոզու խաչը. «Ի վեցհարիւր երեսուն և մի թուին Խարաչայն որ էառ զԾառաքար, և խորտակեաց կռանաւ զխաչն Գորոզոյ կոչեցեալ...»:

Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետին, Վենետիկ, 1862, էջ 132: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 35:

1186 թ․

Շատ չանցած` 1186 թ., Ծառաքարը վերստին ազատագրվում է անեցիների ուժերով . «Ի վեցհարիւր երեսուն և հինգ թուին առին Անեցիք զԾառաքար զհայրենիս տեառն Բարսղի, յանխնայ կոտորելով զորս անդ, բաց ի կանանց և ի մանկանց»:

Անիի առաջնորդ Բարսեղ եպիսկոպոսը հիշվում է 1160-1191 թթ. վիմագրերում (Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Ա, Երևան, 1942, էջ 396): «Ծառաքար` Անւոյ Բարսեղ եպիսկոպոսին հայրենիքն էր և անոր տան սեփհական ժառանգութիւն կը համարուէր» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Բ, Վենետիկ, 1903-905, էջ 238): Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետին, Վենետիկ, 1862, էջ 133: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 35:

Հետագա դարերում վանքն այլևս գրավոր աղբյուրներում գրեթե չի հիշվում: Սակայն նկատի առնելով հայտնի տաղերգու և կրթական գործիչ Խաչատուր Կեչառեցու` Ծառաքարում հանգչելու (ԺԴ դար) հանգամանքը` կարելի է ենթադրել, որ ԺԳ-ԺԴ դարերում վանքը պահպանել է աշխույժ գոյընթացը: Ի դեպ, Կեչառեցու` վանքում գործած և ամփոփված լինելու փաստը նույնիսկ դարերի հեռավորությունից այն աստիճան է կարևորվել, որ 1691 թ. կազմված քարտեզի վրա վանքը, փոխանակ իր բուն անվամբ հիշատակվելուն, պարզապես նշվել է որպես «գերեզման Խաչատրոյ վարդապետի»:

Վերը ներկայացված սկզբնաղբյուրային հիշատակությունների հանրագումարը ցույց է տալիս, որ թեև ոչ այնքան հարուստ, սակայն, այնուամենայնիվ, վանքի մասին առկա են պատմական որոշակի հաղորդումներ, ուստի բնավ տեղին չէ ճապոնացի հետազոտող Շ. Սասանոյի պնդումը, թե «Պուրտայի ժայռափոր եկեղեցիները չեն հիշվում ո՛չ պատմական փաստաթղթերում ո՛չ էլ այլ հեղինակների կողմից» (Historical architecture of Eastern Anatolia in the middle age, under the prospect on interactive building-techniques. edited by Shiro Sasano & Sasano Seminar, Yokohama, 2009, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 35:

1829 — 1830 թթ․

Ենթադրելի է, որ վանքի վերջնական ամայացումը տեղի է ունեցել 1829-1830 թթ. Կարապետ եպիսկոպոս Բագրատունու կազմակերպած տեղաբնիկ հոծ հայության տեղահանությունից և գաղթից հետո:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 35:

Ճարտարապետություն

Ի դեպ, հետազոտող Շ. Սասանոն Ծառաքարի վանքի եկեղեցու և մատուռների գմբեթարդներին հավասարաթև խաչաքանդակների գոյությունը պայմանավորել է իբր Զ դարում կապադովկիացի հոգևորականների` դեպի Հայաստանի այս կողմերը տեղի ունեցած հնարավոր ներթափանցման և տեղում ծավալած գործունեության հետ և իբրև փաստարկ նշել. «Այս ենթադրությունն ավելի է հաստատվում այն հանգամանքով, որ այստեղ հայտնաբերվել է Կապադովկիայում օգտագործված խաչի նույն ոճական առանձնահատկություններով օժտված խաչ»: Արտահայտված կարծիքը, սակայն, գտնում ենք միանգամայն անհիմն, քանի որ հավասարաթև խաչաքանդակները լայնորեն տարածված էին Հայաստանի այլևայլ գավառներում և հանդիպում են քրիստոնեական պաշտամունքային վաղ շրջանի բազմաթիվ հուշարձաններում: Բացի այդ` Հայկական լեռնաշխարհում այդպիսիք երևան են եկել ոչ թե Զ դարից հետո, այլ քրիստոնեության` որպես պետական կրոն ընդունման ժամանակից ի վեր:

Historical architecture of Eastern Anatolia in the middle age, under the prospect on interactive building-techniques. edited by Shiro Sasano & Sasano Seminar, Yokohama, 2009, էջ 128: Առհասարակ Շ. Սասանոյի աշխատաությունը հարուստ է անիրազեկության հիմքով ծնված բազմաթիվ արտառոց դատողություններով կամ եզրահանգումներով: Այս շարքից է նաև Ծառաքարի առթիվ հայտնած այն տեսակետը, թե իբր երկրամասում, որտեղ գտնվում էր վանքը, «վիմափոր եկեղեցին բավականին հազվադեպ հանդիպող երևույթ է», մինչդեռ ճիշտ հակառակն է. թե՛ պաշտամունքային և թե՛ աշխարհիկ բազմաթիվ վիմափոր հուշարձաններով առանձնապես հարուստ են Հայաստանի հենց Արաքսի հովտին հարող և Ծառաքարի վանքին հարևանակից շրջանները` սկսած Զիվին բերդի վիմափոր կառույցներից (այդ թվում եկեղեցին) մինչև Մժնկերտ քաղաքատեղիի` շուրջ մեկ տասնյակ վիմափոր եկեղեցիներն ու մատուռները, մինչև անգամ Կաղզվան գավառի Քերս գյուղի վիմափոր եկեղեցին: Անհիմն է Սասանոյի նաև այն պնդումը, թե «Պուրտայի վանական համալիրը պետք է որ ավելի վաղ հիմնադրված լինի, քան Հայաստանի Հանրապետությունում մնացած մյուս վանքերը»: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 39, 43:

Հաջորդ երկու մատուռները, որոնց կարելի է դիտարկել նաև որպես կենտրոնական կառույցի, այն է` եկեղեցու համար հյուսիսից բացված ավանդատների, իրենց հորինվածքով մոտ են նախորդ կառույցներին: Սրանք երկուսն էլ եկեղեցու հետ հաղորդակցվում են հարավից բացված մեկական մուտքերով: Լուսավորությունն իրականացվել է նույն կողմից բացված մեկական լուսամուտների միջոցով:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 43:

Ճարտարապետական-հորինվածքային և հարդարանքի առումով ավելի աչքի է ընկնում արևմտյան կողմի մատուռ-ավանդատունը, որն ունի 3,37 x 1,80 մ չափեր: Խորանն աղոթասրահից բարձր է 68 սմ, իսկ վիմակերտ սեղանը խորանի հատակից` 1,10 մ:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 43:

Գրեթե ամեն ինչով եկեղեցու և հարավարևմտյան մատուռի հորինվածքները կրկնող կառույցի կիսաբոլորակ գմբեթարդն այս դեպքում ողորկ է, չունի ծավալով առանձնացած և այդ կերպ ընդգծված խաչաքանդակ: Լուծումը տրվել է պարզեցված տարբերակով, այն է` գմբեթարդը զարդարվել է ներկանկար հավասարաթև պարզ խաչապատկերով:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 43-44:

Արևելակողմի մատուռ-ավանդատունը, ճիշտ է, նախորդի համեմատ փոքր-ինչ ավելի ընդարձակ է (4,06 x 2,21 մ), սակայն ծածկի խնդրում ունի ավելի պարզ լուծումներ, մասնավորապես գմբեթատակ քառակուսուց անցումը գմբեթարդին այստեղ իրականացված է առանց տվյալ դեպքում, անշուշտ, դեկորատիվ` տրոմպային համակարգի: Նախորդի նման այստեղ ևս վեմ սեղանը ձուլված է մայր ժայռազանգվածին: Խորանի բարձրությունը աղոթասրահի մակարդակից 82 սմ է, իսկ սեղանը խորանից բարձր է 1 մ: Աղոթասրահի նույնիսկ վիմակերտ հատակը ենթարկվել է գանձախուզության, որի հետևանքով ներկայումս գոյացել է մի փոս:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 44:

Համալիրի հաջորդ վիմակերտ հուշարձանը եկեղեցու խորանի հարավային կողմին մոտ տեղադրված մատուռն է, որը նախորդների նման ևս միաժամանակ կարելի է համարել նաև որպես եկեղեցու` թվով արդեն երրորդ ավանդատունը: Չափերով մոտ է նախորդ մատուռ-ավանդատներին (3,95 x 1,99 մ): Ունի հյուսիսից բացված դուռ, որը տանում է ուղղակի դեպի եկեղեցու խորան, իսկ ներկայումս գրեթե իսպառ քայքայված հարավային մուտքի միջոցով ապահովվում է հաղորդակցությունը ստորգետնյա մի հոր ունեցող միջանկյալ փոքրիկ սրահով եկեղեցու կամ հարավարևմտյան մատուռի հորինվածքն ավելի փոքր չափերով կրկնած հերթական, այն է` մեծ մասամբ դարավոր հողմահարության հետևանքով արդեն քայքայված վեցերորդ մատուռի հետ:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 45:

Ընդհանուր հատկանիշներով նախորդ հորինվածքները կրկնում է նաև համալիրի ծայրարևելյան կողմում փոքր-ինչ առանձնակի դիրք ունեցող յոթերորդ մատուռը, որն ունի 3,16 x 2,42 մ չափերը: Վերջինս հատակագծում կիսաշրջան խորանի մեջ նույնպես ունի մայր ժայռին ձուլված սեղանի վեմ քար, իսկ աղոթասրահի վերևում` պարզ հորինվածքով կիսաբոլորակ գմբեթարդ, այս դեպքում առանց խաչի պատկերի: Այս մատուռը ներքուստ նույնպես սվաղված է եղել, որի խորանի կորության մեջ պահպանվել է ԺԹ դարավերջին թողնված մի ուխտավոր այցելուի հիշատակագրություն:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 45-46:

Վանքի ներկայացված հիմնական կառույցներից փոքր-ինչ հեռու` ժայռապարի արևմտահայաց ստորոտին` հատակի մակարդակով բնահողին հավասար դիրքում կիսաբնական անձավի մեջ փորված է համեմատաբար մեծ, սակայն անկանոն հատակագծով մի սրահ, որն ունի հազիվ 2-2,5 մ բարձրություն: Առաստաղին դարձյալ առկա է հավասարաթև խաչի քանդակով հարդարված կիսաբոլորակ գմբեթարդ: Ի տարբերություն մնացած կառույցների` սա միակ վիմափոր շինությունն է, որ շրջապատի նկատմամբ ունի ազատ հաղորդակցություն և մատչելի է դեպի անձավի հովը ձգտող ընտանի կենդանիներին: Անձավ-սրահի ներսում նշմարվում է աստծուց ողորմություն հայցող անանուն հեղինակի երկտող հիշատակագրությունը:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 46:

Ներկայացնելով Ժ դարի կեսերին սկզբնավորված և հետագա մի քանի դարերում աշխույժ մշակութային կյանքով ապրած Ծառաքարի վանքին նվիրված սույն հակիրճ տեղեկությունները` ցանկանում ենք շեշտել, որ վանքի ճարտարապետական-հորինվածքային, ինչպես նաև մի շարք առումներով որոշակի նորույթ պարունակող գեղարվեստական լուծումներով առանձնահատկություններն է՛լ ավելի դյուրըմբռնելի և բացատրելի կարող են լինել, երբ ուսումնասիրողներին հնարավորություն ընձեռվի Ծառաքարի վանքը դիտարկել և արժևորել մերձակա բազմաթիվ այլ հնավայրերում պահպանված վիմափոր տասնյակ հուշարձանների ընդհանուր քննության հիմքի վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 46:

Երբեմնի Ծառաքարի վանքից ներկա դրությամբ պահպանվել են բոլոր այն կառույցները, որոնք վիմակերտ են և, ըստ այդմ, դժվար կործանելի, իսկ մնացած այն շինությունները, որոնք կառուցված են եղել քարուկրով, ժամանակի ընթացքում համատարած և իսպառ անհետացվել են: Հենց այս պատճառով էլ ներկա հուշարձանախումբն ընկալվում է որպես միայն զուտ վիմակերտ համալիր` բաղկացած 6 մատուռներից և օժանդակ այլ կառույցներով շրջապատված խաչաձև կեղծ գմբեթավոր մեկ գլխավոր եկեղեցուց: Վերջինս 10,67 x 8,31 մ ներքին չափերով ոչ մեծ սրահ է, որն արևելյան կողմում ունի անկանոն կիսաբոլորակ եզրագծով խորան: Բեմն աղոթասրահից բարձր է 1,15 մ-ով: Ծածկը պսակված է փոքր-ինչ տձև շրջանի տեսք ունեցող կիսաբոլորակ, գագաթում հավասարաթև խաչի քանդակով պսակված գմբեթարդով, որը գմբեթատակ քառակուսուն է միացած տվյալ պարագայում, անշուշտ, սոսկ դեկորատիվ նշանակություն ունեցող չորս անկյունային տրոմպերով: Ի դեպ, ինչպես խաչաքանդակը, այնպես էլ գմբեթարդի և տրոմպերի եզրագծերը շեշտված են կարմիր ներկով:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 35, 39:

Նկատելի է, որ ժայռազանգվածի ապարները, որոնց մեջ փորվել են վանական շինությունները, ունեն բավականին փուխր հատկություն, ուստի ինչպես դրանց կայունացման, այնպես էլ որմնանկարելու կամ արձանագրություններ փորագրելու նպատակով բարվոք է համարվել վիմակերտ որմերը պատել սվաղի շերտով:

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 39:

Իր մեծությամբ հաջորդ վիմակերտ շինությունը գտնվում է գլխավոր եկեղեցու հարավարևմտյան անկյան մոտ: Մատուռը գրեթե կրկնում է վերը նկարագրված եկեղեցու հորինվածքը, սակայն թե՛ չափերով է ավելի փոքր (4,78 x 3,72 մ) և թե՛ որպես քրիստոնեական պաշտամունքային կառույց` մանավանդ առանձնահատուկ է երկրի կողմերի նկատմամբ ունեցած դիրքով (ավանդական արևելք-արևմուտքի փոխարեն ունի հյուսիս-հարավ ձգվածություն, այսինքն` կիսաբոլորակ խորանը նայում է ոչ թե դեպի արևելք, այլ դեպի հյուսիս): Արևելքից բացված միակ մուտքով հաղորդակցվում է կից սրահի հետ, իսկ լուսավորությունն ապահովում է հարավից բացված միակ լուսամուտը: Մատուռը հարազատորեն կրկնում է նաև եկեղեցու հարդարանքը (ունի կարմիր ներկով պատված հավասարաթև խաչի քանդակ գմբեթատակ քառակուսուց տրոմպային անցումով իրականացված կիսաբոլորակ գմբեթարդի կենտրոնում):

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 39:

Ճարտարապետական յուրօրինակ լուծում ունի մատուռի և եկեղեցու միջանկյալ հատվածում գտնվող և միաժամանակ երկուսի համար էլ նախասրահ ծառայող կառույցը (3,98 x 2,82 մ), որն առանձնապես աչքի է ընկնում որմերի վերին հատվածների հատվող կիսակամարների վրա հառնած ութանիստ ծածկով (նմանօրինակ լուծումը հանդիպում է հատկապես Թ-ԺԱ դարերի այլ հուշարձաններում ևս, ինչպես` Հոռոմոսում և այլուր): Սրահի հատակը շարունակական քայքայման հետևանքով ներկայումս գրեթե իսպառ ավերվել է (ապարներն արագորեն հողմահարվում են և ինչպես ավազ` հոսում ներքև):

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 39:

Ուսումնասիրություններ

Հակառակ իր հույժ հետաքրքրական կառուցվածքին և վիմագիր ընդարձակ արձանագրությունների առկայությանը (արձանագրություններում հիշվում են Ժ դարի պատմական հայտնի դեմքեր)` վանքը մինչև վերջին տարիներս երբևէ չի արժանացել ոչ միայն մասնագետների, այլ նաև տեղագիր հեղինակների ուշադրությանը: Այս իմաստով բավական է նշել, որ վանքի գոյության մասին տարօրինակ կերպով հիշատակություն չունի նույնիսկ Կարսի թեմի առաջնորդ Կյուրեղ Սրապյանը, ով 1878 թ. կազմել էր ողջ Կարսի մարզի բնակավայրերն ու հնավայրերը ներկայացնող բավական ընդարձակ մի տեղեկագիր, որտեղ գրանցվել էին Կեչրորից հարավ գտնվող ավելի աննշան հուշարձաններ:

Օրինակ` «Կեչեվանի հարավակողմ, 1/2 ժամ հեռավորությամբ, ձորի մը մեջ Քիլիսե քիոյի ավերակներու մեջ կիսափուլ վանք մի կա, որո անուն նույնպես չգիտցվիր» (Սրապեան Կ., Ստորագրութիւն Կարսի շրջակայ գիւղօրէից և վանօրէից, ԲՀԱ, 1970, N 2, էջ 92): Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 29:

1999 թ․

Միայն 1999 թվականին, ի դեմս շոտլանդացի հետազոտող Սթիվեն Սիմի, հնավայրն ունենում է իր առաջին մասնագետ այցելուն: Նա լուսանկարում և սխեմատիկ չափագրում է վանքի հատակագիծը:

Սթիվեն Սիմի ուսումնասիրական ճամփորդությունը հովանավորված էր ՀՃՈՒ (RAA) կազմակերպության կողմից, ուստի նյութերը պահվում են կազմակերպության թվայնացված դիվանում: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 29:

Այնուհետև հնավայր է այցելում ճապոնացի երկրաշարժագետ Շիրո Սասանոն: Նրա` տեղում կատարած մի քանի լուսանկարները փոքրիկ ուսումնասիրության հետ հրատարակվում են 2009 թ.: Սրանով օտարազգի երկու հեղինակները, ըստ էության, միմյանցից անկախ հայտնագործում և գիտական շրջանակներին առաջին անգամ իրազեկում են նորահայտ վիմափոր վանքի գոյության մասին, սակայն չկարողանալով պարզել հնավայրի պատմական անունը` վանքը կոչում են մերձակա, ներկայումս քրդաբնակ գյուղի անունով:

Historical architecture of Eastern Anatolia in the middle age, under the prospect on interactive building-techniques. edited by Shiro Sasano & Sasano Seminar, Yokohama, 2009, pp. 127-128. Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 29:

Ելնելով հուշարձանախումբն ավելի հանգամանալից ուսումնասիրելու կարևորությունից` 2008 թ. հնավայրը ներառվում է ՀՃՈՒ կազմակերպության գիտարշավի ուղեծրի շրջանակներում (աշխատանքները շարունակվում են նաև 2010 թ.), որի արդյունքում պարզվում է հետևյալը: Նախ վանքի պահպանված միակ եկեղեցու արևմտյան և հյուսիսային որմերին առկա վիմագիր արձանագրությունները պարզում են վանքի` Ժ դարում կառուցված լինելու հանգամանքը, իսկ սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրությունն էլ հստակեցնում է, որ խնդրո առարկա նորահայտ վիմափոր հուշարձանախումբը միջնադարյան աղբյուրներում վկայված, սակայն տեղադրությամբ ցարդ անհայտ մնացած Ծառաքարի վանքն է: Ստորև ներկայացնում ենք նորահայտ վանքը Ծառաքարի հետ նույնացնելու հիմքերն և ապացույցները: Հայտնի է, որ Ծառաքարը միջնադարյան Հայաստանի մեծահամբավ վանական այն համալիրներից էր, որը դարեր անց կորցրել էր իր նախկին փառքն ու նշանակությունը և մոռացության էր մատնվել այն աստիճան, որ արդեն մեր օրերում անորոշության թմբիրում էր հայտնվել նաև վանքի տեղադրության հարցը: Ճիշտ է, դեռևս ԺԹ դարի վերջերին Ղ. Ալիշանը սկզբնաղբյուրներից քաղած տեղեկությունների հիման վրա արդեն բավականաչափ որոշակի մատնանշել էր վանքի հնարավոր տեղադրության սահմանները. «...Ծառաքար ի բանից պատմչացն և վկայութեամբ աշխարհագրին յիշեցելոյ, յայտնի լինել մերձ Կէչրոր, յամրագոյն ուրեք վայրի լեռնակողմանն. նախ շինեալ վիմափոր վանք...», որին հետևել էր գրեթե նույնը կրկնած Ս. Էփրիկյանը. «Այրարատայ Գաբէղէնք գաւառի մէջ Կէչրորի մօտ կը կարծուի ըլլալ երբեմն այս անուամբ վանք մը և գիւղ»: Ավելի ուշ, սակայն, վանքի տեղադրության խնդրում եղած հստակությունն էլ ավելի էր խճողվել, քանի որ առաջ էր քաշվել վանքի` Անիի մոտերքում գտնված լինելու հնարավոր տարբերակը ևս, իսկ հայտնի բառարանում նշվել է. «...ըստ ոմանց` Գաբեղյանք գավառում, հավանաբար Կեչրոր ավանի մոտ, ըստ այլոց` Շիրակ գավառում, Անիի մոտ...»: Առկա անորոշությունը ցրելու խնդրում մեծ նպաստ է բերում 1656 թ. ստեղծված Աշխարհացույցի հիշատակարանը, որտեղ նշված է. «...գաւառն Գաբեղենից և բերդն Կապուտ, որ կոչի Արտագերեից, անդ է և Կեչրաւր քաղաքն և Ծառաքարի վիմափորի վանքն, ուր կա գերեզման Կէչառեցի Խաչատուր վարդապետին...»: Սույն վկայությունը միանգամից պարզում է հույժ կարևոր երկու խնդիր. նախ որ Ծառաքարի վանքը վիմափոր էր և երկրորդ, ըստ ամենայնի, գտնվում էր Կեչրոր քաղաքից ոչ հեռու: Ինչ վերաբերում է ԺԳ-ԺԴ դարերում ապրած տաղերգու և կրթական գործիչ Խաչատուր Կեչառեցու գերեզմանի` Ծառաքարի վանքում գտնվելու հիշատակությանը, ապա սա անուղղակի կերպով օգնում է հավելյալ մի վկայությամբ ևս համոզվելու, որ Ծառաքարի վանքն իսկապես գտնվում էր Կեչրոր բերդաքաղաքի մոտ: Խոսքը վերաբերում է Երեմիա Չելեբի Քյոմուրճյանի` 1691 թ. կազմած քարտեզում առկա հետևյալ հիշատակությանը. «Բասենոյ սահմանակից Կէչրօր քաղաք եւ գերեզման Խաչատրոյ վարդապետի»: Ճիշտ է, այս վկայության մեջ Ծառաքարի վանքի անվան ուղղակի հիշատակություն չկա, բայց 1656 թ. Աշխարհացույցի հաղորդումից արդեն հայտնի է, որ Խաչատուր Կեչառեցին հանգչում էր Ծառաքարի վանքում, իսկ ըստ Քյոմուրճյանի` Կեչառեցու գերեզմանը գտնվում էր Կեչրոր քաղաքի մոտ: Նորահայտ վիմափոր վանքը Ծառաքարի հետ նույնացնելու խնդրում, կարծում ենք, գրավոր հիշատակություններից զատ, պակաս կարևոր չէ նաև տեղանվան իմաստային ստուգաբանությունը: Բանն այն է, որ յուրաքանչյուր այցելու հեշտությամբ կարող է նկատել, որ վանական համալիրի վիմափոր կառույցները կերտված են բնականից շերտավորված (նաև գունային ընդգծմամբ) լեռնային բավականին փուխր ապարների մեջ, որոնք առաջին իսկ հայացքից հիշեցնում են հատված ծառի տարիքը մատնանշող միմյանց զուգահեռ բազում օղագծերը: Հանգամանք, որն ակնբախորեն ծնունդ է տվել վանքի Ծառաքար անվանը, այսինքն` ծառին նմանվող քարի մեջ կերտված վանք: Տվյալների և եզրակացության ճիշտ այս հիմքով էլ արդեն ճշտված տեղադրությամբ Ծառաքարի վանքն առաջին անգամ լուսանկարներով ներկայացրել ենք 2009 թ.` ավելի հանգամանալից ուսումնասիրությունը վերապահելով սույն հոդվածին:

Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վենետիկ, 1890, էջ 47: Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Բ, Վենետիկ, 1903-905, էջ 238: Յովհաննէսեան Մ., Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 641-643: Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, Երևան, 1988, էջ 842-843: Թօփճեան Յ., Ցուցակ ձեռագրաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1898, էջ 77: Ստեփանյան Գ., Կենսագրական բառարան, հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 46-47: Uluhogian G., Un antica mappa dell Armenia. monasteri e santuari dal i al XVII secolo, Ravenna, 2000, էջ 83, 86: «Հայաստան» պատկերազարդ ալբոմ, Երևան, 2009, էջ 277-279: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 29-30:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նվիրատվական 952 թ․

Ունի խառը գրչություն: Փորագիր 11 տողերը և տառաչափերը կանոնակարգված չեն: Այն նվիրատվական բնույթի է և կրում է 952 թվականը: Վիմագրում հիշատակված են Վանանդ գավառի վերակացու Տիրանը և Ամատունյաց Սահակ եպիսկոպոսը.
ՆԱ (952). յայս | ձեռնագիր է | Տիրանոյ` Վան|անդա վերակացուին հայոց ... շահանշահ առի էտու | ...որոստէ յագոն :Ճ: (100) ... | ի կատ(ե)պ(ան)ներուն ի ժամ հրի յագոն :Ճ: (100) փաս ... հուրիւացի վանս | :Ճ: (100) փաս` Կարուց ի սուրբ Գիրգորի ... | ...վասն իմո ... վասն իմ հոգոյ ... ով | այս գրոյս հակառակա նզովեալ եղիցի յա(ստուծո)յ եւ տ(եառ)ն Տիրանո եւ տ(եառ)ն Սահակա Ամ(ա)տունեաց եպիսկապոս[ա] | ...Յակոբ եւ յա(ստուծո)յ եւ կատարիչ հր(ա)մանացս աւ(ր)հն(եալ) եղիցի | որ այս [գրոյ]ս հակառակա ի Յ եւ ԺԸ (318)-ի նզովեալ լիցի բաժին ընդ սատանի է:

Կատեպան` այգեպան (տե՛ս Մալխասեանց Ստ., Հայերէն բացատրական բառարան, հ. 2, Երևան, 1944, էջ 842-843): Հարկ է նկատել, որ վիմագրի անվերծանելի մնացած որոշ հատվածներ թերևս ավելի ամբողջական կարելի է վերծանել, եթե այդ նպատակի համար հնարավորություն լինի տեղում ավելի շատ ժամանակ հատկացնել: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 30-31:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Ծառաքարի վանքի եկեղեցու արևմտյան որմին 11 տողով փորագրված արձանագրությունը

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նվիրատվական

Նույն եկեղեցու հյուսիսային որմին նույնպիսի գրչությամբ և դարձյալ կիսաեղծ դրության մեջ մեզ է հասել 17 խառնիխուռն տողով փորագրված, նույնպես Ժ դարից ավանդված ևս մեկ ընդարձակ նվիրատվական բնույթի արձանագրություն: Վիմագրում առանցքային կարևորություն ունի Վանանդի կամ Կարսի թագավորության հիմնադիր Մուշեղի անվան հիշատակությունը.
... | ...աւթրի... | ...կարս... | ...սուրբ Գրիգոր հրաման ...յամենայն | ...թառ... | ...ձեռագիր | ... | արդ յաւելու: Յանուն ա(ստուծո)յ կամա եղեւ յամենա... | ...Մուշեղա հայոց թագաւորի ետու ... | ... եւ զջրհորն լերում եւ դաշտով ի ... | [վ]անքս եւս եկեղեցիքս հրամանով տ(եառ)ն Միրա... ...մատուցան | ... եւ ետու վասն իմ ե... |ոցս եւս խարդրի հետ իմ անցման :ԺԲ: (12) աւր ժամ յամենայն ... | ...ն եկեղեցիքդ, որ այս վճռիս ...տե աւ... բաժինս ստանալ | ... ՅԺԸ (318) նզոված է, կատարիչ(ք) հրամանաց ... դատող նորա տան | ... աւրհնեալ եղիցի ... | ...րապետութի(ւ)ն...:

Մուշեղ Ա (ծն. թ. անհտ. – 984, Կարս) Կարսի թագավորության հիմնադիրն է` Աբասի (928-953) որդին և Աշոտ Գ Ողորմածի եղբայրը: Թագավորել է 963 թ.-ից: Իրեն թագավոր է հռչակել, երբ Աշոտ Գ Ողորմածը թագավորության մայրաքաղաքը տեղափոխում է Անի, իսկ Մուշեղին նշանակում Կարսի և համանուն գավառի կառավարիչ: Աշոտ Գ Ողորմածը Մուշեղ Ա-ին ճանաչում է որպես իրեն ենթակա իշխանության տիրակալ: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 31:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Ծառաքարի վանքի եկեղեցու հյուսիսային որմին 17 տողով փորագրված արձանագրությունը

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր 952 թ․

Նույնպես հայոց ՆԱ (952) թվականից Ծառաքարից մեզ հասած առնվազն քառատող (5-րդ տողի գոյությունը թեական է) երրորդ վիմագիրն էլ առավել վատթար վիճակում է: Նրա նշանակալի հատվածն արդեն անդարձ կորստյան է մատնվել ինչպես ժամանակի քայքայիչ ներգործության, այնպես էլ վանդալական ավերիչ ուժի` հավանաբար գանձախուզության հետևանքով: Նրանից ներկայումս ընթերցվում է սոսկ հետևյալը.
ՆԱ (952) թվականո[ւթեանս] | հայոց ...|ր Տիրան... | պե... | ...

Կարելի է ենթադրել, որ վիմագրում հիշատակված Տիրանը 952 թ. վիմագրում նշված Վանանդ գավառի վերակացու Տիրանն է: Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 29:)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Ծառաքարի վանքի եկեղեցու հարավից կից նախասրահի մուտքի բարավորին պահպանված առնվազն քառատող վիմագրի (952 թ.) մնացորդները

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նվիրատվական

Սամվել Կարապետյան, Ծառաքարի վանքը, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 32:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Վիմակերտ վանական համալիրի ընդհանուր տեսքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ծառաքարի վիմակերտ գլխավոր եկեղեցին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ծառաքարի վիմակերտ գլխավոր եկեղեցին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հատված Ծառաքարի վանքի վիմակերտ մատուռներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հատված Ծառաքարի վանքի վիմակերտ մատուռներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Վիմակերտ մատուռների գմբեթարդներ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Վիմակերտ մատուռներից մեկի գմբեթարդը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ծառաքարի գլխավոր եկեղեցու վիմակերտ որմնասյուն

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Վիմակերտ մատուռի գմբեթարդ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տիեզերքից
Հեղինակը Google Earth
Աղբյուրը Նշված չէ

Ծառաքարի վանքի և Պրուտ (այժմ` Չուքուրայվա) գյուղի տեսքը տիեզերքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տիեզերքից
Հեղինակը Google Earth
Աղբյուրը Նշված չէ

Ծառաքարի վանքի և Պրուտ (այժմ` Չուքուրայվա) գյուղի տեսքը տիեզերքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Ծառաքարի վանքի հարավարևելյան կողմից բացված մուտքը 952 թ. արձանագրության մնացորդներով հանդերձ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սթիվեն Սիմ
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1999 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Ծառաքարի վանք. կարմիր ներկանկար հավասարաթև խաչի մնացորդ սվաղի շերտի վրա

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Այցելություն Ծառաքարի վանք