Սբ. Աստվածամոր Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Աստվածամոր Վանք

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Դերիկ

Տեղադրություն

Մեծ Հայքի Պարսկահայք նահանգի Զարեհավան (հետագայում ավելի ընդարձակ ընդգրկումով՝ Սալմաստ) գավառում է գտնվում վաղ միջնադարից գոյություն ունեցող և մինչև Ի դարի սկզբները կանգուն, իսկ այժմ ավերակների վերածված Աստվածամոր վանքը:

Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 33:

Տեղադրված է գավառանիստ Սալմաստ քաղաքից 17 կմ հյուսիս-արևմուտք` Մուհամմադի աշիրեթին պատկանող 35 տուն բնակիչ ունեցող քրդաբնակ Դերիկ գյուղից փոքր-ինչ վեր` գեղատեսիլ ձորակով հոսող վտակի աջ կողմում (N 38.14.117, E 044.34.781)` ծովի մակերևույթից 1715 մ բարձրության վրա` հարավահայաց ձորալանջին:

Վանքի տեղադրության մասին նշվել է. «...վանքը գտնվում է Սալմաստի կենտրօնից շատ հեռու, և ընկած է այն ձորի մէջ, որ տանում է դէպի Տաճկաստանի Հաղբակայ գաւառը և կոչվում է «Դուշման-դարա» (թշնամու ձոր): ...վանքից 20 րօպէ հեռաւորութեամբ դէպի արևմուտք, նեղ ձորի մէջ գտնվում է «Վերին Դէրիկ» կոչված քրդաբնակ գիւղը, որի մօտ բխում են երկաթ-հանքային ջերմուկներ 25-75 աստիճան տաքութեամբ» («Մշակ», 1891, N 126, 7 նոյեմբեր, էջ 3); «...վանքից կէս ժամ հեռաւորութեան վերայ գտնուող, քրդաբնակ Դերիկ գիւղ...» (Ավէռօէս, Ճանապարհորդական Յիշողութիւններս Պարսկաստանից և Տաճկաստանից (Ջուղայից մինչև Մուշ), «Արաքս», 1893, գիրք Ա, էջ 26); «գավառումն է և Դէրիկայ ս. Աստւածածնի վանքը Տաճկաց սահմանագլխին» («Արձագանք», 1893, N 9, էջ 2-3); «Վանք տանող ճանապարհը նախ մտնում է քրդաբնակ Նազրավա (Նազար-աւան) գիւղը, ապա վանքը: Այդտեղ են հայաբնակ Ասլանիկ, Հախվերան, Համբանաւան, Քեաբիկ (Կեապիկ) գիւղերը» («Նոր-Դար», 1894, N 17, էջ 2); «Վանք տանող ճանապարհը դուրս էր գալիս Սավրա գյուղից» («Մշակ», 1894, N 98, 27 օգոստոս, էջ 1-2): Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 33:

Պատմություն

Վկայված է նաև Զարևանդի Սբ. Աստվածամայր, Դերիկի Սբ. Աստվածածին, ինչպես նաև Դերիկ-Առնա բնակավայրերի նույնացմամբ՝ Առնավանք անուններով:

«...Զարևանդայ սուրբ Աստուածամօր մենաստանը, որին կոչում են քրդական լեզուով «Դերիկ», որ ասել է «Փոքր եկեղեցի» («Նոր-Դար», 1894, N 17, էջ 2): Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 33:

Հակառակ Աղբակ-Սալմաստ հնագույն ճանապարհին մոտ գտնվելու հանգամանքին և մինչև 1940-ական թվականները հայահոծ ողջ Սալմաստ գավառում հանրահռչակ ուխտատեղիի համբավին բազմադարյան այս վանքը, այնուամենայնիվ, երբևէ չի արժանացել տեղագիր հեղինակներից և ոչ մեկի ուշադրությանը: Հենց նշյալ հանգամանքով էլ պայմանավորված` ներկայումս մենք չենք տիրապետում վանական համալիրի` երբեմնի կանգուն շինությունների ճարտարապետական արժանիքները նույնիսկ ամենահամառոտ կերպով նկարագրած որևէ գրավոր տեղեկության, իսկ առկա սակավաթիվ վկայություններն ավելի պատմական բնույթի են և առնչվում են 1880-1890-ական թթ. վանքում պատահած առանձին դեպքերին:

Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 33:

1889 թ․

Հայտնի է, որ 1889 թ. վանքում հաստատվում է խիզախ երիտասարդ Մովսես Միքայելյանը. 1889-ին այս լքված ու կիսավեր վանքում հաստատվել էր Մովսես Միքայելյան անունով քաջ երիտասարդը, որն Ատրպատականի առաջնորդ Մխիթարյանի համաձայնությամբ ձեռնարկում է վանքի շենացման գործը. «...մինչև անգամ բարեշնորհ անձանց միջոցով նորոգվում են խարխուլ խրճիթները և ժամանակների ընթացքում քայքայված եկեղեցու գմբէթը...», սակայն քրդերի հետ կռվում Մովսեսը զոհվում է 1892 թ.:

«Մշակ», 1892, N 66, 13 յունիս, էջ 3: Վանքի գմբեթի և սենյակների նորոգությունների մասին վկայվել է նաև հետևյալը. «...մի քանի տարի սրանից առաջ Սալմաստի ժողովուրդը մի քանի հոգի վերանորոգել էին խոնարհված կաթողիկէն և շինել էին երկու հատ փոքրիկ խրճիթներ...» («Մշակ», 1891, N 126, 7 նոյեմբեր, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 33:

1894 — 1896 թթ․

Վանքի բարեկարգման աշխատանքները, սակայն, շուտով ընդհատվում են: Պատճառը Հայաստանի թուրքական կողմում 1894-1896 թթ. մոլեգնող հայերի կոտորածներն ու թալանն էր, որով արբած և թուրքական իշխանությունների խրախույսով ոգեշնչված` քրդական հրոսակներն ավելի ու ավելի հաճախ էին անցնում սահմանը և ասպատակում սահմանամերձ հայկական գյուղերը և մասնավորապես հայ ազատամարտիկների համար երբեմն-երբեմն կարճատև հանգրվան-կայանատեղի հանդիսացող Դերիկի վանքը: Ստեղծված կացության մեջ վանահայրն էլ, անշուշտ, անապահով դրության մեջ էր, որով էլ պայմանավորված, 1894 թ. ավելի քան կես տարի համարձակություն չի ունենում վանք այցելել (գտնվում էր Էջմիածնում):

«Մշակ», 1894, N 98, 27 օգոստոս, էջ 1-2: Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 34:

1894 թ․

Վանքի շուրջ տեղի ունեցած մարտերից առավել հայտնի են երկուսը: Առաջինը 1894 թ. հուլիսի 21-ի պաշարումն էր, որի մասին վկայվել է հետևյալը. «Այս ամառ Պարսկաստանում, գլխաւորապէս Տաճկահայաստանի սահմանագլխում, մի քանի հայեր և քրդեր սպանվեցան: Յուլիսի սկիզբներում պատահեց 5 խեղճ, ճամբորդ տաճկահպատակ քրդերի սպանութիւնը: Մի հեռագիր անցաւ Պօլիս: Անմիջապէս իրարանցում. իսկոյն Վանայ վալին թռաւ Բաշկալա, նստաւ սահմանագլխին: Ողորմելի գործը տեղի էր ունեցել Դերիկի վանքի հողերից քիչ հեռու, տաճկա-պարսկական սահմանագլխի մօտ: Բաւական էր այս արիւնը փաթաթելու Դերիկի մէջ իբր թէ բուն դրած յեղափոխականների վզին, ինչպէս այդ սովորութիւն է Տաճկաստանում...: Կատաղած է փաշան, գազան դարձած... –Դերիկը պիտի քանդվի՛, հենց վաղը, վաղը. քար քարի վրայ չպիտի մնայ: Հողի հետ հաւասարեցրէ՛ք, մուսուլմաններ. սուլթանի ամրն (հրամանն) է, հայ ապստամբների արիւնով ներկված գլուխները վաղն այստեղ պիտի տեսնեմ. կոտորեցէ՛ք շներին...: Դերիկը 4 տարի է անհանգըստացնում է մեզ, դաւլաթի (տէրութեան) նամուսը կորաւ, դերեկցիք սուլթանի հաւատարիմ 5 քիւրդին կոտորե՞ն. աւերե՛լ, ձեզ եմ ասում, վաղը գլուխներ եմ ուզում...: Աղբակի բարբարոս քիւրդ ցեղապետներն ու աղաները, որոնք երկիւղածութեամբ շրջապատել էին փաշային, սարսափահար միմեանց երես էին նայում արիւնկալած աչքերով. քրդերն արդէն այդ յիմար դէպքից կատաղած էին: Վալիին մի բան էր անհանգստացնում. ինչպէ՞ս կոտորած անել` քանի որ Դերիկը պարսից հողումն է: Սակայն խարդախ սուլթանի ստոր կառավարութիւնը այդ ստոր ճանապարհները լաւ գիտէ: Վալին առաջարկում է Շիկակների ամենազօրեղ ցեղապետին` Մամէին արշաւել հասարակ ասպատակողի անուան տակ, որպէս զի միջազգային խնդիր չծագի, խոստանալով նրան փաշայութիւն և թանկագին ընծաներ: Մամէն յայտնում է, թէ անցեալում իր հայրը Պարսկաստանում 8 հոգով լաւ դիրք բռնելով, հարիւրաւոր պարսիկ զօրքերի դիմադրել և 70 մարդ կոտորել է: Եւ եթէ դերիկցիները քաջ, լաւ հրացան ձգող չլինեն, ինչպէ՞ս կարող են Դուշմանայ լեռներում, քիւրդերի մէջ վանք պահել. այդ պատճառով 100 զօրք տուէք և պատասխանատութիւնը ձեր վրայ առէ՛ք: Տասն օր գրգռելուց յետ, փաշան համոզում է Աղբակի մարզկեցիների ցեղապետ Շարաֆին, որի րայեաներից էին 5 սպանված քիւրդերը: Անմեղ և անվեհեր դերիկցիներն արդէն այդ չարագուշակ լուրն առել էին. իսկ ուխտաւորներն զգոյշ էին վարվում, միշտ զինված երթալով վանքը: Յուլիսի կիսին մօտ այլ ևս ոչ մի կասկած չմնաց, որ արշաւանքն անխուսափելի է: Գիշեր ցերեկ վանքը լրտեսվում էր, Դերիկի երկու ճանապարհին էլ Բահրի փաշայի սպառազինված քիւրդերով բռնված էր ամբողջ 15 օր: Դրսի հետ յարաբերութիւնը բոլորովին կտրվեց, այլ ևս ոչ մի անցորդ չէր երևում. կատարեալ պաշարման դրութիւն էր երկար ու ձիգ օրեր: Պատահական լրաբերներն առասպելներ էին պատմում. «Շարաֆն այսօր, երեկոյեան դէմ, վաղը, երրորդ օրը կը գայ 50, 100, 500 մարդով»: Մի բուռն դերիկցիք տագնապի մէջ են: Վանքի Վերին Դերիկ կոչված գիւղի քրդերը սարսափից մի գիշեր տները թողին, փախան, որովհետև վտանգաւոր լուրեր էին առել: Վանքի 3 տուն գիւղացիներից մէկն էլ իր կինն ու երեխաներն առաւ քրդերի հետ փախաւ: Դերիկում մնաց մօտ 35 հոգի` 4 գիւղացի, 5 միաբան և 12 ուխտաւոր, մնացածը կանայք և երեխաներ: Ուխտաւորներին վանքի փոխանորդ Սարգիսը պաղատանքով պահեց 5-6 օր, ի նկատի ունենալով վտանգը: Աչքի առաջ ունենալով մօտալուտ արհաւիրքը, գիշեր-ցերեկ զինված պահապաններ է դրվում երեք որոշեալ տեղեր, որոշեալ «պարօլով»: Լրտեսվում է մօտակայ լեռները: Մի բուռն դերեկցիների տագնապը քանի գնում, աճում է: Շրջապատված սահմանագլխի հսկայ Դուշմանի լեռներով ու խոր-խոր ձորերով, անդունդներով, ընկած աւազակ քիւրդ գիւղերի, մշտական գործող հրոսակների մէջ` ամեն մարդ իր գլխից արդէն ձեռք է վերցրած: Ոչ մի Սալմաստեցի չի համարձակվում օգնութեան հասնել: Իսկ փաշան, նստած սահմանագլխում, ուզում է բօլգարական տեսարան սարքել. խփում է ոտները գետնին, մօրուսը փետում և Դերիկի ասպատակների գլուխները պահանջում: Զուր էին պաշարվածները անհամբեր նայում դիտակով ճանապարհներին. օգնութիւն չկայ, ո՛չ մի Սալմաստցի հայ չուզեց իր սրբավայրը պաշտպանելու վեր կենալ, թէև ամենքը գիտէին գալիք վտանգի մասին: Դերիկցիները յոյսերն իրենց վրայ դրին` պաշտպանել վանքը մինչև վերջին շունչը: Սկսվեց ուրախ երգերով տենդային աշխատանք. կրում էին շալակով աղիւս ու քար, ցեխ շաղախում. երկու օրուայ մէջ երեք փոքրիկ ամրութիւններ շինվեցան, որովհետև փոքրիկ վանքը զուրկ էր որ և է ամրութիւնից: Յուլիսի 21-ի առաւօտը ամեն մարդ հանգիստ, բայց զինված իր գործին էր: Յանկարծ պահապանը հրացանաձգութեամբ նշան տուեց: Հեռուից երևացին մի խումբ ձիաւորներ և սրարշաւ անցան վանքի արևելեան բլուրները, դէպի վանքի և գիւղի փոքրիկ նախիրի կողմը, որն այդ օրը սովորականից քիչ հեռու և տարաբախտաբար բլրի ետևից էր: Մի քանի վարկեան ընդհանուր շփոթութիւն տիրեց, բայց շուտով ամեն մարդ իր տեղը բռնեց: Թշնամին երևաց. դա սուլթան Համիդի «Համիդիէ» գունդն է: Սկսում ենք հրացանաձգութիւնը: Հապա ի՞նչ տեսնենք լաւ է` միաժամանակ հրացանաձգութիւն եղաւ քրդերի կողմից: Բայց ի՞նչ. գնտակ չէ, այլ կարկուտ, կարկուտ է թափվում մեր գլխին: Կրակ են անում և՛ արևմտեան, և՛ հիւսիսային, և՛ արևելեան լեռներից: Ամեն ժայռի, ամեն սարի գլխից ծխի սպիտակ քուլաներ են, որ բարձրանում են դէպի երկինք. գնտակների վզզոցն ու սուլոցն ականջ են խլացնում, անգութ սարերին արձագանք տալիս: Շրջապատված ենք երեք կողմից բազմաթիւ քրդերով. ճիշտ թուի մասին ոչինչ չգիտենք: Մեզ թւում է, թէ հազարներով ենք շրջապատված: Սպիտակ քուլանները բարձրանում են ու բարձրանում և աւելի մօտենում: Մենք աշխուժութեամբ պատասխանում ենք: Վանքում իրարանցումը սաստկացաւ` մի կողմից երեխաների ճիչն ու աղաղակը, միւս կողմից կանայք ձեռքերն իրար շըպպացնում, ծնկներին տալիս ու շփոթված դէս ու դէն վազվզում և տոպրակներով սև օրուայ համար հաւաքած իւղը, պանիրը ու ալիւրը վանքը բերում շտապով: Վժժում են մեր գլխի վրայ մուխաննաթ սուլթանի ղրկած գնտակները: Նայում ենք դիտակով հեռու, հիւսիսային բարձր լեռներից հերոսակային խմբերը ճանճի նման իջնում ու իջնում են դէպի մեզ և խոր ձորերում անհետանում... Թշնամին մօտենում է: «Կոտորած, սարսափելի կոտորած... կանայք, օրիորդներ...» մրմնջում էր ամեն մէկը: Շփոթութիւնն ու պանիկան փոքր ժամանակ տիրեց ամենքին: Ձիաւորները կատաղութեամբ սլանում էին մէկ ձորից միւսը, մէկ բլուրից միւսը և մի ակնթարթում մեր աչքից անհետանում: Նրանք միշտ դիմում էին մեր թոյլ կողմը, վանքի վրայ յարձակւելու համար: 100-ից աւելի ձիաւորներ, բոլորը 300-400 հոգի, բարձր լեռները բռնած, իսկ մենք, մի բուռը մարդիկ, թւով 21 և ցած տեղում, նրանց ոտների տակ, չորս տեղ դիրք բռնած: Թշնամու մէջ էր նաև Բահրի փաշայի խարդախութեամբ սուլթանի հաւատարիմները, այն է` սահմանագլխի Խանիկ գիւղի Կորդօնի թուրք հարիւրապետը 50 ծպտեալ զօրքերով: Ի՞նչ էր մնում մեզ անել,– դիրքերից դուրս չգալ և պաշտպանվել մինչև վերջին ընկերոջ մեռնիլը: «Տղե՛րք, ձեզ մեռնիմ, որդիներս, նախիրը...» բղաւեց լեռնական մայրը: Փչում է դերիկցիների փոքրիկ փողը, երգում ենք «ամենայն տեղ մահը մի է...»: Արիութիւն եկաւ ամենքիս վրայ, տագնապը չքացաւ կորաւ: Քիւրդերը հեռուից շրջապատել են նախիրը և գնտակոծում են 16 տարեկան նախրապանին ու նրա փոքրիկ եղբօրը (11 տարեկան), որն այդ օրը իր քէֆին գնացել էր նախրի մօտ: Ամեն մի դերիկցի դարձել էր տասը, տեղում էին նախրի շուրջը (1 վերստ հեռու) մեր գնտակները անվրդով, ահա բլուրը շուռ եկան փոքրիկները և վազում են դէպի մեզ, մեր գնտակները սաստկանում են, անպատկառ մուխանաթները չեն կարողանում մօտենալ նրանց: Ուրախութեան արցունք է երևում... Ամբողջ մի ժամ չարչարվելուց և մի քիւրդ զոհ տալուց յետոյ, քշեցին նախիրը: Նրանց փափագը այդ մի քանի սևապոչ տաւարը չէր, այլ ուզում էին զբաղեցնել, գրգռել և մեզ դիրքերից դուրս հանել, որ կարողանան յարձակում գործել. խումբ-խումբ ձիաւոր հրոսակները դարան մտած մօտիկ ձորերում, սպասում էին նշանի: Եւ քիչ մնաց յաջողէին: Նախիրը քշելու ժամանակ մեր ընկերներից երկուսը գլխաբաց քրտնամխած դուրս թռան իրանց դիրքերից և սլացան դէպի նախիրը. որոշած էինք նախրի ետևից չգնալ և որպէս զի կորստաբեր սխալ չանենք (կարող էին երկուսին հետևել և ուրիշները), խնդրելով և յանդիմանութեամբ գրգռուածներին ետ դարձրինք: Նախիրը քշեցին: Երեխաների ողջ գալը մեծ ուրախութիւն պատճառեց: 3 ժամ անդադար սուլում ու սուլում էր դերիկցիների անխարդախ և անշեղ գնտակը... Նրանք պաշտպանում էին ահագին խառնի ճաղանջի դէմ հայի սրբավայրը, Դերիկը, որի հետ կապված են անմոռանալի գործեր... քաղցր յիշողութիւններ... Նրանք պաշտպանում էին հայ կնոջ, աղջկայ նամուսը... Վախկոտ, վատ ասպատակները տեսան անդրդուելի, անվեհեր դիմադրութիւն, նրանց առաջ խաղալը դադարեց: Մենք բոլորս անվնաս էինք: Ապստամբների գլուխ տանողները չուզեցին ճակատ առ ճակատ կռուի բռնել: Առաւօտեան ութ և կէսից սկսվեց կռիւը և կէս օրից մօտ կէս ժամ անցած դադարեց: Համիդ սուլթանի «Համիդիէ» գունդը քիթ, ընդ քիթ ստացաւ: 400 հոգու հրոսակային խումբը, որը իր ձեռքի տակ ունէր ամեն դիւրութիւն. լեռ, ձոր, քիւրդ գիւղեր, պաշար, մինչև անգամ թուրք զօրք, համարձակութիւն չունեցաւ մի խումբ մարդոց վրայ յարձակվել: Միւս առաւօտ լրտեսեցինք մօտակայ լեռները, ոչ ոք չկար, քիւրդերը հեռացել էին ամօթապարտ: ...Լսեցինք, թէ նախիրից մի էգ գոմէշ սատկել է, լաւ կանի Շարաֆ, եթէ նրա արիւնաթաթախ գլուխը ներկայացնի կատաղած փաշային ապստամբի գլխի փոխարէն: Հարևան քրդերի պատմելով` պաշարող քրդերի կողմից վիրաւորվել են ոչ թէ 3, այլ 7 հոգի, բայց այդ ամեն կերպ աշխատում են ծածկել»: Դեպքի առնչությամբ նաև նշվել է, որ հուլիսի 21-ին Վանի Բահրի փաշան քուրդ երկու ցեղերի ուղարկում է Դերիկի վանքն ավերելու (զոհված 5 քրդերի փոխարեն) և վանքում եղածների գլուխներն էլ բերելու: Քրդերը 300 հոգով հարձակվում են վանքի վրա, որը պաշտպանում էին 20 հրացանավոր հայեր: Քրդերին հաջողվում է միայն վանքի նախիրը քշել, տանել (քանի որ վանքից հեռու էր), չնայած այդ էլ չտալու համար Դերիկի հայերը դիմադրություն են ցույց տալիս: Նրանք զգալով, որ վանքին չեն կարող դիպչել, նահանջում են նախիրը փախցնելով: Հայերից ոչ մեկը չի վնասվում: Այս ընդհարման մանրամասները քննության ենթարկած պարսից իշխանությունները 1898 թ. հերքում են Դերիկի վանքը զինյալ հայ հեղափոխականների ամրոցի վերածված լինելու մասին թուրքական իշխանությունների պնդումները:

«Դրօշակ», 1894, N 12, էջ 5-6: «Մշակ», 1894, N 96, 23 օգոստոս, էջ 3: Դեպքի կապակցությամբ շուրջ մեկուկես տարի անց նշվել է. «Մարզկցիների ցեղապետ Շարաֆը, որը անցեալ տարի 500 հոգով յարձակւեց Դերիկի վրայ և ամօթապարտ յետ դարձաւ, այս տարի ևս իր մօտ 400 մարդկանցով, նախապէս թալանելով և աւերակ դարձնելով հայաբնակ Բռնաւիկ գիւղը, յարձակւեց Կօթուրի վրայ, որը սահմանագլխի վրայ Պարսից բերդն է համարւում: Հայերը և պարսիկները միացած ամրանում են բերդում, վճռելով մինչև վերջին շունչը դիմադրել Շարաֆի ոյժին: 9 ժամ կռիւ մղելուց յետոյ, Շարաֆը երեք դիակ թողնելով՝ ստիպւած է լինում գլխակոր յետ քաշւել, որովհետև պարսիկ խանը զինում է հայերին կառավարական հրացաններով և գործի է բերում թնդանօթներն անգամ: Հայերից թեթև վիրաւորվում է կօթուրցի Գրիգորը...» («Դրօշակ», 1896, N 3, էջ 20): «Թէհրանում տեղի ունեցած այս անյաջող խարդաւանքից յետոյ սկսվում են Ատրպատականի շահատակութիւնները և Սալմաստ, տաճիկ կառավարութեան նենգ ու խարդախ արշաւանքների ասպարէզ է դառնում: Քանի անգամ զրպարտուեցաւ Սալմաստ, որպէս հայկական ահագին բանակների կենդրոնավայր և որպէս մեծաքանակ զէնքերի ու թնդանօթների մթերանոց. քանի, քանի անգամ քննիչ պաշտօնեաներ ղրկուեցան Սալմաստ, այդ ամենը ստուգելու համար, սակայն ամեն անգամ էլ զուր զրպարտութիւն և ամբաստանութիւն լինելը ապացուցուեց: Թողնենք այն, որ Դերիկի դէպքի, հայերի ու քիւրդերի մէջ տեղի ունեցած 94 թ.-ի ընդհարումից վերջ, Իսահ-խանի կատարած մանրախոյզ քննութիւնները ապացուցին թէ՝ Դերիկի վանքը հեռի է տաճկաց կառավարութեան ցոյց տուած «հայկական մի ամրոց» լինելուց և այնտեղ «զինուած յեղափոխականների» փոխարէն բնակվում էին մի երկու պառաւ պահապան: Այս ամեն իրականութիւնները սադրազամը թիւրքաց դեսպանին յայտնելուց վերջ, աւելացնում է, «յոյս ունիմ թէ, այսուհետև տրամադիր չպիտի լինիք ձեր ամեն լսածին հաւատ ընծայելու» («Արաքս», 1898, Ա, ութերորդ տարի, Ս. Պետերբուրգ, էջ 131-133): Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 34-37:

Դերիկում պատահած հիշարժան հաջորդ մարտը տեղի է ունենում 1896 թ. գարնանը. «...բոլոր փորձւած հայդուկները զինւած էին հրացաններով: Լուսաբացին՝ խումբը, 10 օրւայ տաժանելի ճամբորդութենէ մը յետոյ, կը մօտենայ Դէրիկի Ս. Աստւածածին վանքին, որ արդէն աւերակ էր և անբնակ: Սահմանագլխի քիւրդերը (մազրեկցիք, շըկակներ, մամըտանցիք) երբ կը նկատեն, որ ֆիտայիներու խումբը մտաւ վանք, իսկոյն կը պաշարեն վանքի վրա իշխող բարձունքները և գլխաւորաբար Սպիտակ սարը: Կռիւը կը դառնայ անխուսափելի: Զինւած հայդուկները կը գրաւեն պարիսպները և վանքի հիւսիս-արևելակողմի բլուրները, իսկ բոլոր անզէնները կը մտնեն տաճարը: Կռիւը սկսելէ առաջ հայդուկ Շէրօն կը մօտենայ Դէրիկի վանքի մէջ թաղւած իր զինակից ընկեր՝ կաճետցի Չաթօի գերեզմանին և համբուրելով՝ կըսէ. –Չաթօ ջան, եթէ աստւած տայ, որ Հայրենիքին ղուրբան լինիմ, թող ես ալ քո կողքին պառկիմ, ազիզ ընկեր: Եւ արևածագից կռիւը կը սկսի: Քիւրդերը ուժեղ յարձակումով մը, վայնասուններ բարձրացնելով կը փորձին յառաջանալ: Հայդուկները հերոսաբար կը դիմադրեն: Կռիւը աւելի կը սաստկանայ, քիւրդերը ամէն կողմէ մեծաքանակ կռւողներով կը յառաջանան: Շէրօն, յանկարծ, դիրքէն դուրս գալով յարձակման կանցնի, բայց իսկոյն կիյնայ թշնամու գնդակով և կը մեռնի (այսպիսով, կը կատարւի Շէրօի կտակը, և անոր մարմինը կը թաղեն Չաթօի գերեզմանի մօտ, կողք-կողքի): Կռւի ընթացքին կը սպանւին նաև կարճկանցի Մանուկը և Յակոբը: Քիւրտերու յարձակումներն այնքան կուժեղանան, որ հայդուկները ստիպւած կը լինին թողել իրենց դիրքերը և ամրանալ վանքի մէջ: Քիւրտերը դիւրաւառ բռնկւած ցախեր, փայտեր և քարի մեծ մեծ կտորներ կը ձգեն վանքի մէջ հրդեհ և սպանութիւն առաջացնելու նպատակով: Մինչև այս, մինչև այն, մութը կիյնայ, և հայդուկները կորոշեն պատռել թշնամու պաշարման շղթան և անցնել: Սակայն խմբապետ Նիկոլ-Դումանը կը տանջւէր յօդացաւով և չէր կրնար փախչել: Ի՞նչ ընել: Մէջտեղ կուգայ կտրիճ Լորթօն (Հարություն Համբարձումյան) և հիւանդ Դումանը կը շալկէ: Անզէնները մէջտեղ կը մնան, իսկ բոլոր հրացանաւորները՝ չորս կողմէն: Լորթօի մէջքին բազմած Դումանը ուժեղ ձայնով կաղաղակէ. –Տղերք, կրակ, յառաջ...: Բոլորը միասին կը կրակեն. քիւրտերը խուճապի մատնւելով կը փախչին, իսկ հայդուկներու խումբը թշնամու շղթան պատռելով՝ կը հեռանայ: Լորթօն կը պատմէր, թէ ինչպէս Դէրեկի Սպիտակ սարի այդ ահագին վերելքի տարածութիւնը յաջող կերպով, առանց յոգնելու, բարձրացեր էր Դումանը շալակին: Խումբը կը հասնի Սալմաստ, բայց փոխանակ հայոց գիւղերը երթալու, սխալմամբ կը կմտնի Հին Քաղաք (Քէօհնա Շահար) գիւղը, և թուրքի մը մատնութեամբ բոլորն ալ կը ձերբակալւին պարսիկներու կողմէ և կը բանտարկւին Դիլմանի մէջ: Դումանը, ի վերջոյ, կաշառքով կազատւի, իսկ միւսները մէկ քանի ամիս կը մնան բանտի մէջ և կազատւին միայն Վանի 1896 թւի յունիսի կռիւներէն յետոյ»:

Մասիս, Մեր զոհերը, «Դրօշակ», 1927, N 6, էջ 179-180: Ի դեպ, խմբի մեջ էր նաև Հովհաննես Ավետիսյանը, ով «1896 թւին, դեռ Վանի կոտորածից առաջ, դաշնակցական խմբի հետ անցնում է Պարսկաստան, որտեղ Դէրիկի կռւից ազատւելով՝ նոյն խմբի հետ Սալմաստում 1-1/2 ամիս տանջւում է բանտում...» («Դրօշակ», 1900, N 4, էջ 58): Հայտնի է, որ երեք տարի անց հայ վրիժառուները սպանում են հիշյալ կռվում քուրդ հրոսակի առաջնորդին. «...1899 թ. Սալմաստ եկաւ Ամիր Ջաւշրին իր ծառայի ուղեկցութեամբ: Սա 1896 թ. շրջապատել էր Դումանին Դերիկի վանքում: Երբ նրա գալն իմացայ՝ լուր ուղարկեցի Մահլամ մեր տղաներին, որ ահաբեկեն, որ եւ կատարեց Դարմօն իր մի քանի ընկերներով, Մահլամ գիւղի մօտերքը» (Ն. Հանգոյց, Սամսոնի յուշերը, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1924, N 6, էջ 134): Հարկ է նշել, սակայն, որ Ամիր-Ջամշինի սպանության մասին գոյություն ունի բոլորովին այլ մեկնաբանություն ևս, համաձայն որի` ոչ թե հայերը, այլ հենց քրդերն են նրան սպանել. «Սահմանակից պարսկահպատակ քիւրդերի մէջ վերջին երեք ամիսները տեղի ունեցան մի շարք հետաքրքիր երևոյթներ, որոնցից յիշատակենք յայտնի ցեղապետ Ջաֆար աղայի արիւնահեղ ընդհարումները Մահմադ աղա ցեղապետի հետ եւ Դերիկի մօտերքում բնակւող Ամիր-Ջամշին ցեղապետի սպանութիւնը մի ուրիշ քիւրդի ձեռքով: Այս ցեղապետներից առաջինը` Ջաֆար աղան` 97 թւին Խանասօրի արշաւանքի ժամանակ օգնութեան էր գնացել Շարաֆին եւ մի վէրք էր ստացել ճակատին, սակայն այժմ ուրիշ քիւրդ ցեղապետների հետ դժգոհութիւններ ունենալու պատճառով հայերի հետ աւելի հաշտ է, քան եղել է երբեւիցէ: Սպանւած Ամիր-Ջամշինը այն ցեղապետն էր, որ 96 թւին Դերիկում կռւի էր բռնւել մեր խմբապետ Դումանի մարդկանց հետ, այդ կռւումն էր, որ, ինչպէս յայտնի է, զոհւեց ժողովրդական հերոս Շերօն» («Դրօշակ», 1899, N 3, էջ 42): Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 37-38:

1910 թ․

1910-ական թթ. վանքը հայտնվում է քուրդ ցեղապետ Իսմայիլ աղայի (Սմկոյի) տիրապետության տակ: Ապօրինությունը կանխելու և վանքը հայերին վերադարձնելու ակնկալությամբ Սալմաստի հայերը պարսկական իշխանություններին են ուղղում բազմաթիվ բողոքագրեր, սակայն դրանք բոլորն էլ մնում են անհետևանք, ուստի 1914 թ. Դերիկից քրդերին հեռացնելու պահանջով հերթական գրությունն է հղվում Թեհրանում ռուսական հյուպատոսին:

Պատրիկեան Վ., Հայերի բողոքը Սըմկօյի դէմ, «Հորիզոն», 1914, N 32, 11 փետրւարի, էջ 3: Տե՛ս նաև՝ նույնի, Դերիկի վանքի խնդրի շուրջը, «Հորիզոն», 1914, N 109, 23 մայիսի, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 38:

1914 թ․

Սալմաստի 7 գյուղերի 40 ներկայացուցիչների ստորագրություններով 1914 թ. փետրվարի 12 թվակիր նամակում մասնավորապես նշված էր. «Մենք ներքոյ ստորագրող Սալմաստի հայութեան ներկայացուցիչներս սրանով ձերդ գերազանցութեան դիմելով, համարձակւում ենք ձեր բարձր ուշադրութիւնը հրաւիրել հետևեալ խնդրի վրայ. Աւդօի քուրդ ցեղապետ Իսմայիլ-աղան, որն իր բազմաթիւ ու ծանր չարագործութիւնների պատճառով Սալմաստից վտարւելով Կոթուրումն էր անցկացնում 6-7 տարիներից ի վեր, անցեալ տարի, չգիտենք ինչպէս, կարողացաւ վերադառնալ Սալմաստ և պետական ծառայութեան կոչւել: Նա բացի մեր կրօնական նւիրական զգացումները վիրաւորելուց, մեզ նիւթական մեծ վնասներ էլ է պատճառել: Չնայած պետական ծառայութեան մէջ է գտնւում Իսմայիլ-աղան, հետևաբար պէտք է և պարտաւոր է, որ օրէնքին հակառակող ընթացքի մէջ գտնւելուց խոյս տայ, սակայն նա այս տարի յանդգնութիւն ունեցաւ Սալմաստում գտնւող «Դերիկի» ս. Աստուածածին կոչւած վանքը գրաւել, այնտեղից հեռացնելով հայ հոգևոր իշխանութեան այնտեղ նշանակած մօտ 15 տուն խաղաղ, երկրագործ քրդերին, այս մասին Ատրպատականի հայոց բարձրապատիւ առաջնորդի միջոցով մենք մի երկու խնդիր ենք ներկայացրել Խոյի ռուսաց պ. հիւպատոսին, սակայն անցել է աւելի քան 5 ամիս, և մենք մի որևիցէ պատասխան կամ բաւարարութիւն չենք ստացել: Յիշեալ վանքն ունի երկու գիւղ, ընդարձակածաւալ արօտատեղիներ և աղըլներ (ձմերային արեգդէմ արօտատեղիներ), որոնք շահագործւելով` ամեն տարի վանքին ահագին օգուտներ էին բերում, իսկ այժմ վանքը բոլորովին զրկւել է որ և է եկամուտից: Բացի դրանից, վանքում նստող աւդօիներից սարսափից Սալմաստի հայ ժողովուրդը չի համարձակւում այդ մենաստանը ոտ կոխել և սա ոչ թէ դատարկ երկիւղից է, այլ ինքն Իսմայիլ-աղան իրենց թոյլ է տւել, անգամ գրաւոր կերպով և ամենայանդուգն ոճով սպառնալու, որի համար հայ ուխտաւորները սիրտ չեն անում ուխտի գնալու վանքը, որով ուխտաւորների կողմից տրւելիք արդիւնքից էլ է զրկւել վանքը...: Նա այս տարի վանքին վնաս է պատճառել ամենապակաս 3000 թուման: Արդ, դրանով դիմելով ձերդ գերազանցութեան, խնդրում ենք, որ Սալմաստի հայ ազգաբնակութեան այս խոնարհ խնդիրը ձեր բարձր ուշադրութեանն առնելով, պարտ ու պատշաճը տնօրինելու բարեհաճէք...»:

Պատրիկեան Վ., Եօթ գլխաւոր գիւղերի դիմումը ռուսաց դեսպանին, «Հորիզոն», 1914, N 41, 25 փետրւարի, երեքշաբթի, էջ 3-4: Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 38:

1924 թ․

Տասը տարի անց՝ 1924 թ., Դերիկի Սբ. Աստվածածինը հիշվում է որպես գավառի միակ վանքը, քանի որ պաշտամունքային մնացյալ 12 շինություններից 10-ը եկեղեցի էր, իսկ 2-ը՝ մատուռ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4079, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 38:

Ըստ ամենայնի, Ատրպատականի հայոց թեմն այդպես էլ չի կարողանում վանքը կառավարելու և պահպանելու որևէ արդյունավետ միջոց գտնել, ուստի ստեղծված իրավիճակում ընտրում է վատթարագույն տարբերակը. վաճառում է վանքապատկան կալվածքը: Այս մասին 1930 թ. փետրվարի 19-ին Էջմիածնի Հոգևոր խորհրդին է զեկուցում Արսեն ծ. վարդապետ Ղըլտճյանը. «Ն. արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգեան վաճառել է Դերիկի վանքի կալւածքը` շուրջ 1500 արտաւար վարելահողով, հանքային ջրերով և արօտատեղերով, գնողն է մի քուրդ, վճարել է իբր թէ 500 թուման...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4116, թ. 11 և շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 38:

1942 թ․

Եվս 12 տարի անց՝ 1942 թ., փետրվարի 20-ին, արդեն արքեպիսկոպոս Արսեն Ղըլտճյանը, իր ընդարձակ զեկուցագրում վերջին անգամ հիշատակելով Դերիկի վանքը, նշել է. «...արդէն յայտնի է Ներսէսի դիրքը, որ դաշնակների գերին է, շնորհիւ իր արած մի շարք վատ ընթացքների: Ժամանակին ես զեկուցել եմ, որ Ներսէսը ծախել է Թադէի վանքի ասեղնագործ հին վարագոյրը. Դերիկի վանքի հողերը փոխանցել է մի քուրտի...»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Գէորգ Զ Չորէքչեան կաթողիկոս Ամենայն հայոց (1938-1955 թթ.), գիրք Զ, Երևան, 1999, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 39:

Արդեն նշել ենք, որ մինչև Ի դարի սկզբները կամ գուցեև կեսերը, երբ համալիրի գլխավոր կառույցը՝ Սբ. Աստվածամոր եկեղեցին, դեռևս կանգուն էր, երբևէ ոչ միայն չի անմահացվել ոչ մի լուսանկարով, այլև գոնե համառոտ կերպով չի նկարագրվել: Այստեղ հարկ ենք համարում նշել, որ տարբեր հրատարակություններում նախկինում շրջանառված իբր Դերիկի վանքը ներկայացնող միմյանցից միանգամայն տարբեր երկու հնավայրերի լուսանկարներից և ոչ մեկը խնդրո առարկա վանքի հետ որևէ առնչություն չունի (համոզվելու համար հարկ է համեմատել լուսանկարները):

Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 40:

Ճարտարապետություն

Ներկայումս երբեմնի վանական համալիրից պահպանվում են ակնհայտորեն պայթեցումով փլատակված քառախորան կենտրոնագմբեթ հորինվածքով եկեղեցու մնացորդները՝ առավելապես հյուսիսային կիսաբոլորակ խորանով խաչաթևը, մասամբ հյուսիսային ավանդատան որմերը, ինչպես և որոշ հատվածների հիմնապատերի չնչին հատվածներ: Եկեղեցու շուրջ` հատկապես կառույցի հարավային կողմում, միմյանցից որոշ հեռավորությամբ պահպանվել են պայթեցման արդյունքում պոկված որմերի առանձին զանգվածեղ հատվածներ:

Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 42:

Եկեղեցին ամբողջապես կառուցված է եղել միջին և միջինից փոքր-ինչ խոշոր, համակ սրբատաշ քարով, կրաշաղախով: Գմբեթատակ քառակուսուց անցումը գմբեթարդին, ամենայն հավանականությամբ, իրականացված է եղել տրոմպների միջոցով: Կործանված թմբուկի պահպանված զանգվածեղ հատվածների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ եկեղեցին ունեցել է ներքուստ բոլորաձև (D=3,60 մ), իսկ արտաքուստ ութանիստ թմբուկ (անշուշտ, առնված սրածայր, նույնպես ութանիստ վեղարի ներքո): Մուտքը բացված պետք է լիներ արևմտյան ճակատից (բացառելի չէ նաև հարավային ճակատից բացված մուտքի հնարավորությունը):

Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 42:

Ներքուստ պատված է եղել սվաղի շերտով, սակայն դրանց պահպանված խիստ սահմանափակ մակերեսներին որմնանկարների հետքեր չեն նշմարվում: Արտաքին չափերն են` 11,68 x 10,89 մ:

Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 42:

Եկեղեցու մնացորդներից զատ երբեմնի վանքից մնացած շինություններից, որոնք էին 2-3 սենյակները, պարսպապատերը, ներկայումս հետք իսկ չի նկատվում: Նշմարելի չեն նաև ազատամարտի երկու հերոսների՝ Շատախի Կաճետ գյուղից սերող մարտական անբաժան ընկերներ Չաթոյի և 1896 թ. նրա կողքին ամփոփված «ժողովրդական հերոս» Շերոյի նվիրական գերեզմանները:

Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 42:

Վանահայր
1893 թ․

1893 թ. վանքում վանահայր է հիշվում Բագրատ վարդապետ Թավաքալյանը, ով փորձում է կարգի բերել վանքի նյութական խնդիրները:

Տեղեկագրում մասնավորապես նշված է. «Զարևանդի Ս. Աստւածամոր մենաստանի (Դերիկի) վանահայր Բագրատ վ. Գէորգ-Թաւաքալեանից ստացանք տպագրւած հաշւեցուցակ օգուտ վանքի նւիրատւութեանց և ելքի: Այդ հաշւից հարկ ենք համարում մի քանի կէտեր բերելու, մանաւանդ հասարակութեան մէջ մի քանիսը աշխատում են տարածել իբր թէ վանահայրը հաւաքել է Թաւրիզում 600 թուման (1800 ռ.) և վատնել ռուսաստանցի հայ վարժապետների հետ: 49-ը ազգանուններով յիշւած նւիրատուներից հաւաքւած է 753 ղռան, որից ծախսւած է 363 ղռան 90 կոպ. առձեռն մնում է 383 ղռան 10 կոպեկ, սրա վրայ աւելացնելով վանահօր աջահամբոյր արդիւնքի մնացորդը՝ 49 ղռան և 20 կոպեկ, պատրաստի դրամների գումարն է 537 ղռան 30 կ., որից հաշիւը տպագրելուց յետոյ՝ ծախսւած է վանքի անհրաժէշտ պարագաների համար 12 թուման» («Տարազ», 1893, N 26, էջ 419): Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 33:

Կալվածքներ
1894 թ․

1894 թ. վկայվել է, որ վանքը տիրապետում էր հնուց ի վեր իր անունով վավերացված որոշ կալվածքների. «...վանքի մօտ կան 3 հայ և մի քիչ հեռու 10 տուն քիւրդ բնակիչ ունեցող գիւղեր, որոնցից երկուսը պատկանում են վանքին»:

«Մշակ», 1894, N 98, 27 օգոստոս, էջ 1-2: Սամվել Կարապետյան, Զարեհավանի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 33-34:

Տեսակը Քարտեզ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Նշված չէ

Խաչիկ վարդապետ Դադյանի կազմած Սալմաստ գավառի քարտեզը, որտեղ նշված է նաև Դերիկի վանքը (ՀՀ ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 179, թ. 84)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Զարևանդի Սբ. Աստվածամոր վանքի մնացորդների ընդհանուր տեսքը հարավ-արևելքից

Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Զարևանդի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքի եկեղեցու մնացորդները հարավից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Զարևանդի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքի եկեղեցու մնացորդները հարավ-արևմուտքից

Զարևանդի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքի եկեղեցու մնացորդները հարավ-արևելքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Զարևանդի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքի եկեղեցու մնացորդները հյուսիս-արևելքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Զարևանդի (Դերիկի) Սբ. Աստվածամոր վանքի եկեղեցու մնացորդները հյուսիսից