Գերեզմանոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գերեզմանոց

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Մահլամ

Պատմություն

Հայ ազգային-ազատագրական շարժման պատմության մեջ առանձնանում են ԺԹ դարի 90-ական թվականներին կազմավորված զինակիր խմբերը, որոնց անդամները, տոգորված հայրենիքի ազատագրության գաղափարով, անձնվիրաբար ստանձնել էին դեպի Երկիր զենք տեղափոխելու դժվարին և կարևորագույն գործը: Ցավոք, այդ խմբերի անդամներից շատերի անուններն անգամ հայտնի չեն, իսկ անշիրմաքար աճյուններն անհիշատակ սփռված են սրբազան Հայրենիքում: Այս առումով թերևս եզակի բացառություն է պատմական Զարեհավան (հետագայի ավելի լայն ընդգրկումով` Սալմաստ) գավառի` մինչև 1946 թ. հայաբնակ Մահլամ գյուղի գերեզմանոցի արևելյան եզրին` հյուսիս-հարավ ուղղությամբ ձգվող մեկ շարքով, միմյանցից հավասարաչափ հեռավորության վրա գտնվող նույնաոճ և միևնույն ամսաթիվը կրող ինը տապանաքարերից բաղկացած ազատամարտիկ-նահատակների պանթեոնը: Նշյալ տապանաքարերի ներքո հանգչում են մոկսեցիներ Խաչո Մ. Հարությունյանն ու Հարություն Խաչոյանը, ոզմեցի անբաժան ընկերներ Նախո Ղազարյանն ու Հարություն Աբրահամյան Փոխանյանը («Մանկութիւնից Նախոյի ընկերն էր, միասին մտել էին յեղափոխական կեանքի մէջ»), շատախցի Հարիկ Աբգարյանը, Շատախի Կաղբի գյուղից Գաբրիել (ծածկանունը՝ Մնջո) Մուրադյանը, Խանասորի արշավանքին մասնակցած նորդուզցի Գալուստ Գուլոյանը, խիզանցի Ստեփան Պետրոսյանը և Չմշկածագի Հազարի գյուղից Ավետիս Օհանեսյանը: Արդ, ովքե՞ր են հիշյալ զինյալ-նահատակները, և ազատամարտի ո՞ր դրվագն է Մահլամի գերեզմանատունը դարձրել նրանց հավերժական հանգստավայրը:

Ասլան Ստեփանեանի յուշերը, գրի առաւ Հայկ Աճեմեան, Թեհրան, 1966: Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 15:

Ազատամարտիկ-նահատակները 1897 թ. Սալմաստում կազմակերպած խմբապետ Փոխիկի զինակիր խմբի անդամներն էին, ովքեր 1898 թ. ամռանը հասնում են Վան, սակայն «...այնտեղ չկար այլեւս Տէրոյեանը, որ սպաննւած էր Կուռուբաշի կռուին եւ զինուորական խմբի պահելը Վանի մէջ դարձած էր դժուար: Այնտեղ եւս այդ ատենները յուսահատութիւն եւ յուսալքում կը տիրէր: Փոխիկը կը ստիպուի թողնել Վանը եւ 10 հոգիով վերադառնալ դէպի Սալմաստ»: Դժվարին և երկարատև ճանապարհից հոգնած` ազատամարտիկների խմբապետը հիվանդանում է և չկարողանալով ճանապարհը շարունակել` մնում է Ղալասար գյուղում, իսկ մյուսները հասնում են Մահլամ և «...մտնում են մի տեղացու տուն: Գիւղացիները, իմանալով այդ մասին և երկիւղ կրելով գիւղատէր և դատաւորի օգնական Հաջի-խանից, պահանջում են եկւոր հիւրերից անմիջապէս թողնել գիւղը: Վտանգաւոր և դժւար ճանապարհներով անցած խմբակը` քաղցած, յոգնած և տկար` խնդրում է գիւղացիներից մի-երկու օր ժամանակ տալ իրենց, միայն փոքր ինչ հանգստանալու, կազդուրւելու համար, և հեռանում է գիւղից դէպի այգիները, պատսպարւելու մի հնձանում: Գիւղական մի քանի ցեցեր, սակայն, դրանով էլ չեն բաւականանում և դրանցից մէկի, այն է աղա-Զաքօյի առաջնորդութեամբ դիմում են Խոյի և Սալմաստի դատաւոր Զարղամ-իւլ-Միւլքին, խնդրելով ձերբակալել հայ «ղաչաղներին» և խստիւ պատժել նրանց: Զարղամ-իւլ-Միւլքը գիւղական մատնիչների և Հաջի-խանի առաջնորդութեամբ իսկոյն ուղարկում է հայերի վրայ մի վաշտ զօրք երկու թնդանօթներով և 300 հոգի էլ հարևան Սօմայի քիւրդ զինւորներից: Խիստ հրամաններ ստացած այս խուժանը շրջապատում է հայերի գտնւած այգին և անմիջապէս սկսում է հրացանաձգութիւն հրացաններից և թնդանօթներից: Դէպքը տեղի է ունենում հոկտեմբերի 13/25-ին, երեքշաբթի լուսադէմին: Դժբախտ զինակիրները, միանգամայն չկամենալով որևէ համարձակ քայլով վնասել տեղական հայ ժողովրդի շահերին. այսինքն երկիւղ կրելով, որ մի գուցէ տուժի, եթէ իրենք դիմադրութիւն ցոյց տան կառավարութեան` դուրս են գալիս զօրքի առաջ և յայտարարում, որ իրենք երբեք պարսկական կառավարութեան դէմ ոչինչ չեն ունեցել, որ հետները ունեցած զէնքը միայն աւազակների դէմ ինքնապաշտպանութեան համար կարող է ծառայել, և որ զէնք կրելում նրանք յանցանք չէին կարող տեսնել, քանի որ Պարսկաստանում սովորաբար արգիլւած չէ այդ. բայց եթէ, այնուամենայնիւ, կառավարութեան կողմից կայ իրենց վերաբերմամբ որևէ կասկածներ` ապա նրանք կը յանձնեն իրենց մօտ եղած հրացանները և իրենք էլ անձնատուր կը լինեն: Ահա այն սոսկալի րօպէն, երբ զուգադիպւում են արևելեան բարբարօսութիւնը մի կողմից և ժողովրդասէր զինակիրների անձնազոհութիւնը միւս կողմից... Թէև մինչ օրս Պարսկաստանում հայերի և առհասարակ քրիստօնեաների վերաբերմամբ յայտնի չեն սպանման կամ գլխատման պատժի դէպքեր, բայց այս անգամ, իբր պատասխան ինը հերօսների մեծահոգութեան` զօրքը նրանց սրի ճարակ է դարձնում, իսկ Հաջի խանը` ընկածների գլուխները անմիջապէս կտրել տալով` ուղարկում է Զարղամին...»:

Փոխիկ (Օհան Օհանյան, նույն ինքը՝ Վահրամ Հովհաննիսյան. 1873, Շատախի Սակ գյուղ - 1904): Մասնակցել է Դերիկի կռվին (1896 թ. գարուն) և Խանասորի արշավանքին (25.07.1897): Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Բ, Թեհրան, 1982, էջ 49: «Դրօշակ», 1898, N 11, էջ 96-97: Ի դեպ, ողբերգական այս դեպքի վերաբերյալ հավելյալ տեղեկություններ է հաղորդում նաև Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, որն իր հուշերում գրում է. «Մահլամի գիւղացիք խորհուրդ կընեն եւ կորոշեն չընդունիլ Փոխիկին խումբը եւ կառաջարկեն անոնց չմտնել իրենց գիւղը: Բայց զինուորները յոգնած ու դադրած, ոտքերնին ուռած, չեն կրնար գիւղէն հեռանալ (եւ ո՞ւր հեռանային), եւ կը տեղաւորուին գիւղէն դուրս, այգիներու մէջ, բացօթեայ, իսկ Փոխիկը, որ ծանր հիւանդ էր, կը տանին Ղալասար՝ բժշկելու համար: Մահլամի գիւղացիներու «մեծամեծները» կու գան Դաշնակցութեան ներկայացուցչին՝ Սամսոնին մօտ, կը պատմեն անոր եղելութիւնը եւ կը խնդրեն հեռացնել գիւղէն այդ զինուորները, հակառակ պարագային, իրենք պիտի երթան եւ յայտնեն Զարղամին եւ կառավարութեան: Սամսոնը կը համոզէ, որ գոնէ մի երկու օր միջոց տան, բայց գիւղի ներկայացուցիչները, կարծելով, որ կուզէ ժամանակ վաստկել՝ որպէսզի զինուորները կամաց կամաց ոտքի տեղ ընեն ու մտնեն գիւղը, ուղիղ կերթան Զարղամին ու կը խնդրեն, որ իրենց գիւղէն դուրս ընեն ֆէտայիները եւ կամ բանտարկեն: Մահլամ գիւղի այգիի մէջ տեղաւորուած 8 զինուորներէն միայն 3ը հրացանով էին: Արշալոյսին պարսիկ սարբազները կու գան եւ կը շրջապատեն այդ զինուորները: Պարսկաստանի մէջ արգիլուած էր կռիւ ընել պարսիկներու դէմ, ուստի առանց կռուի մերոնք կուզեն հեռանալ ու բարձրանալ լեռը: Ճանապարհին անոնցմէ մէկը կը սպաննուի, իսկ միւսները կերթան եւ կը մտնին բուրջի մը մէջ: Այդտեղ պարսիկները կը սպաննեն եւ կամ կը վիրաւորեն մէկ-երկու հոգի, թէեւ մերոնք որեւէ դիմադրութիւն ցոյց չեն տար, եւ ապա կը ձերբակալեն միւսները: Այդ դժբախտները այնպէս կը կարծէին, որ զիրենք պիտի չսպաննեն եւ պիտի կրնան կաշառքով ազատիլ, ինչպէս ցարդ եղած էր: Բայց սխալած էին. բոլորն ալ կը սպաննեն, գլուխները կը կտրեն ու կը տանին Դիլման, յայտարարելով, որ կռուի մէջ են սպաննած բոլորն ալ» (Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Բ, Թեհրան, 1982, էջ 49): Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 15-16:

Սահմռկեցուցիչ լուրն անմիջապես տարածվում է: Սալմաստի փոխանորդ Խաչիկ վարդապետ Դադյանը «պահանջում է Զարղամից նահատակւածների գլուխները, նա պատասխանում է, որ յանձնել է տաճիկ կառավարութեան, մինչդեռ դէմքերի լուսանկարները առնելով, նա թաղել է տալիս գլուխները Քէօհնա-Շահար գիւղի փողոցներից մէկում: Այդպիսով Խաչիկ վարդապետին յաջողւում է ստանալ միայն սպանւածների դիակները և թաղել Մահլամի գերեզմանատանը»:

Խաչիկ ծ. վարդապետ Դադյանը 1898 թ. հունիսի 8-ին նշանակվել է Սալմաստի թեմի փոխանորդ և պաշտոնավարել մինչև 1899 թ. նոյեմբեր (ՀԱԴ, ֆ. 319, ց. 1, գ. 179, թ. 2 շրջ. և 15): «Դրօշակ», 1898, N 11, էջ 97: Ի դեպ, Մահլամի ինը նահատակների լուսանկարի համար, ամենայն հավանականությամբ, պարտական ենք Խաչիկ վարդապետ Դադյանին, որին հավանաբար հաջողվել է գտնել լուսանկարչին և ինչ-ինչ միջոցներով ձեռք բերել այդ հազվագյուտ պատկերը: Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 16:

Խաչիկ վարդապետ Դադյանն Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոս Այվատյանի հետ շարունակում է բողոքել, որի շնորհիվ էլ նահատակների գլուխները երկու շաբաթ անց ևս վերադարձվում են, և կատարվում է վերաթաղում Մահլամի գերեզմանոցում. «Այս բոլոր եղելութիւնները զանազան առիթներով և զանազան տեղերում, իհարկէ, բողոքներ և միջամտութիւն յարուցին. Խաչիկ վարդապետ Դատեանը, Ատրպատականի առաջնորդ Այվատեան եպիսկօպօսը, անգլիական և ռուսաց հիւպատօսները Ամիր-Նիզամին և Սադրազամին դիմեցին: Խաչիկ վարդապետին թոյլ տւին իր պաշտօնատեղին վերադառնալ, Հաջի-խանը պաշտօնանկ եղաւ: Ուրիշ ոչ մի առանձին հետևանք: Զարղամը իբր Սալմաստի և Խոյի դատաւոր` առ այժմ Խոյ քաշւեց... անգլիական ընդհանուր հիւպատօս Վուտի միջամտութեամբ պարսից և քիւրդ զինւորների ձեռքով սպանւած 9 նահատակների գլուխները յետ տւին հայերին և հոկտեմբերի 30-ին կատարւեց նրանց կրկնակի թաղման տխուր հանդէսը...»:

Սահակ Այվատյանը (1853-1924) 1882 թ. Վարագավանքում վարդապետ է օծվել Մկրտիչ Խրիմյանի ձեռքով: 1887-1888 թթ. վարել է Եվդոկիայի, 1889-1890 թթ.՝ Բելգիայի, 1890-1894-ին՝ Մարսելի թեմերի առաջնորդի պաշտոնը: 1895 թ. նշանակվել է Ատրպատականի թեմի առաջնորդի տեղապահ: 1898 թ. ընտրվել է նույն թեմի առաջնորդի պաշտոնում, ապա կարճ ընդհատումներով գլխավորել Պարսկա-Հնդկաստանի թեմը: «Դրօշակ», 1898, N 11, էջ 97: Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 16:

Դեպքի առնչությամբ խմբապետ Փոխիկը հանիրավի հեռացվում է Հայ հեղափոխական դաշնակցությունից, սակայն կարճ ժամանակ անց վերականգնվում է և իր կազմավորած նոր խմբով շարունակում զբաղվել զենքի փոխադրությամբ:

Պատմագրութիւն Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան, հ. Բ, Աթէնք, 1991, էջ 479: Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 17:

Ինչպես ցույց է տվել հայ ազատամարտի պատմությունը, մատնությունները երբեք անպատիժ չեն մնացել: Բացառություն չէր կարող լինել նաև Մահլամի դեպքը: Չպասելով կուսակցության կողմից որևէ հրամանի` Եփրեմ խանը «...նոյն օրն իսկ կը հաւաքէ 6-7 հոգի զինուորներէն, որոնց մէջ Սարբազ Խէչոն, Դամոն, Գրէն եւ միւսները, եւ առանց հաշուի առնելու, որ Մահլամի մէջ նստած էին Զարղամի զինուորները, որպէսզի պաշտպանեն դաւաճանները, կերթայ գիշերով այդ գիւղը, կը մտնէ Մուղսի Դաւիթի տունը, որ հեղինակներէն էր զինուորներու սպանման եւ սուրի կը քաշէ Դաւիթը եւ անոր ընտանիքին բոլոր անդամները: Յետոյ նորէն ծածուկ դուրս կելլէ գիւղէն: Առաւօտեան, երբ Մուղսի Դաւիթի դուռը չի բացուիր, ժողովուրդը եւ գիւղը գտնուած պարսիկ զինուորները ներս կը մտնեն անոր տունէն եւ կը տեսնէն սոսկալի պատկերը: Այս սպանութիւնը այնքան կազդէ սարբազներու վրայ, որ փոխանակ շարունակելու մնալ գիւղը, դուրս կելլեն այդտեղէն ու կը հեռանան»:

Եփրեմ խանը (Եփրեմ Դավթյան. 1868, Հյուսիսային Արցախի Շամխորի շրջանի Բարսում գ. - 6.5.1912, Իրան, Սուրջե գ.) 1880-ական թթ. անցնում է Արևմտյան Հայաստան և միանում հայդուկային խմբերին: 1890 թ. Ս. Կուկունյանի արշավանքին մասնակցելու համար ձերբակալվում է և 1892 թ. աքսորվում նախ Սիբիր, ապա Սախալին: 1896 թ. հաջողվում է փախչել աքսորից և կրկին անցնել Արևմտյան Հայաստան: 1897 թ. մասնակցում է Խանասորի արշավանքին, իսկ 1905-1911 թթ.՝ իրանյան հեղափոխությանը: Իրանի կառավարությունը, գնահատելով նրան որպես ռազմական գործիչ, շնորհում է գերագույն զորահրամանատարի (սարդարի) կոչում: Զոհվում է 1912 թ. Համադան քաղաքի մոտ գտնվող Սուրջե գյուղի ճակատամարտում: Այլ վկայությամբ` Եփրեմ խանը 9 նահատակների համար վրեժ է լուծում աղա Զաքոյից. «...աղա-Զաքօյի մասին միայն յայտնի է, որ նա իր կնոջ և աղջկայ հետ իր բարեմիտ հպատակութեան համար վարձատրւել է մահով» («Դրօշակ», 1898, N 11, էջ 97): Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Բ, Թեհրան, 1982, էջ 49: Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 17:

Այնուհետև Հայ հեղափոխական դաշնակցության Պարսկաստանի կոմիտեն որոշում է ընդունում մահապատժի ենթարկել մյուս մատնիչներին. «Դէպքի տպաւորութիւնը մեծ էր: Ցնցւեց ոչ միայն Սալմաստի ամբողջ ժողովուրդը, այլեւ նոյնիսկ տեղական կառավարութիւնը, որ վախենում էր անգլիական հիւպատոսի միջամտութեան հետեւանքներից: Սակայն անցան օրեր-շաբաթներ, ամէն ինչ վերջապես հանդարտւեց եւ ժողովուրդը դիմեց իր առօրեայ կեանքին: Մենք միայն, նահատակւածներին ճանաչողները, նրանց ընկերները, հանգստութիւն չունէինք: Ընկածների պատկերները դեռ կենդանի էին բոլորիս առաջ եւ սոսկալի վրէժ էին պահանջում.– վրէժ գոնէ այն դաւաճաններից, որոնք ամենալկտի կերպով մորթել տւին՝ տուն-տեղ, մահ ու վտանգ արհամարհած մեր ընկերներից ամբողջ ինը հոգի...: ...տեղում ժողոված տեղեկութիւնները ներկայացւեցին Պարսկաստանի Կենտրօնական կօմիտէի հայեցողութեան: ...Կենտրօնական կօմիտէի վճռի համաձայն, մատնիչներից երկուսը՝ Ստեփան եւ Խուս Առաքել՝ արդէն տէռօրի են ենթարկւած: Ստեփանը, իբր գիւղական յայտնի մատնիչ, յարաբերութիւն ունէր Սալմաստի կառավարիչ Հաջի խանի հետ եւ դէպքում մեծ դեր էր խաղացել: Խուս Առաքելը մի սարսափելի փչացած արհեստաւոր էր, որ դէպքի ժամանակ «վալադի» (ուղեցոյցի) դէր էր կատարել քիւրդ ձիաւորների համար: ...Կառավարութեան ներկայացուցիչներից, որոնք այնքան անխիղճ դեր կատարեցին 9 զինակիրների վերաբերմամբ, Հաջի խանը, որ սկզբում հեռացրւել էր պաշտօնից, կրկին ծառայութեան է կանչւել, իսկ Զարղամը (Սալմաստի եւ Խոյի ընդհանուր կառավարիչը) միայն վերջերս պաշտօնանկ եղաւ եւ այժմ Թաւրիզ է կանչւած բացատրութիւնների համար»:

«Դրօշակ», 1899, N 3, էջ 41-42: Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 17:

Ի վերջո, 1899 թ. հունվարի 3-ին (նոր տոմարով)` երեկոյան ժամը 6-ին, իրենց արժանի պատիժն են ստանում «...9 նահատակ զինուորներու մատնութեան գործին գլխաւոր հեղինակներէն երկուքը՝ Ստեփան եւ Խուս Առաքել»:

«Դրօշակ», 1899, N 2, էջ 18: Մեկ այլ տեղեկությամբ՝ իրենց համագործակցի սպանությունից հետո վախեցած մատնիչները փախչում են գյուղից, սակայն չեն խուսափում վրիժառությունից. նրանցից մեկը «...կը սպաննուի շուտով, իսկ միւսը, որ փախած էր Ռուսաստան, կը յաջողին սպաննել միայն 1905 թուին» (Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Բ, Թեհրան, 1982, էջ 49): Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 18:

Այս ինը նահատակ-ազատամարտիկներից միայն Նախո Ղազարյան Ամիրբեկյանցի մասին հայտնի են որոշ տեղեկություններ: Ծնվել է 1858 թ. Վասպուրականի Մոկս գավառի Ոզմ գյուղում: Եղել է Արմենական, ապա մտել է Հայ հեղափոխական դաշնակցության շարքերը և անդամագրվել Նիկոլ Դումանի հայդուկային խմբին: Մասնակցել է բազմաթիվ մարտերի և Խանասորի արշավանքին: 1897 թ. խմբապետ Փոխիկի զինակիր խմբի կազմում էր: Անմահացել է Ավետիս Ահարոնյանի «Խայը» պատմվածքում. «...գեղջուկ մի դէմք էր այն, ուր չարքաշ կեանքը դրել էր իր կոշտութեան կնիքը... երիտասարդ մարդ էր, բայց երևում էր, որ շատ էր ապրել. թանձր բեխերի տակ երևում էին երկու հաստ շրթունքները պինդ իրար վրայ սղմած, որ տալիս էին նրա դէմքին յամառ արտայայտութիւն. աչքերը մանր էին, բայց շարժուն, կրակոտ...: «Խայ»-եր շատ կային Օ. գիւղում, գնացին. այս մէկը ուշացած կռունկի պէս մուրալ չուզեց, պահապան եղաւ. տեղացիք անունը լաւ չգիտէին, Նախօ կանչելու տեղ՝ ոմանք Մխօ կանչեցին, ոմանք էլ Մկօ ասացին, բայց վերջիվերջոյ՝ խօսքերը կարծես մէկ արած՝ սկսեցին պարզապէս «Խայ» կանչել: Այսպէս լաւ էր, հեշտ էր. համ էլ՝ իրաւ, որ նա «խայ» էր, որովհետեւ Հայաստանցի էր, Ոզմը գիւղացի»:

Ղարիբ, «Խայը» (Նախօյի յիշատակին), «Դրօշակ», 1899, N 2, էջ 29: Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 18:

Ոզմեցի խմբապետ Ասլան Ամիրբեկյան-Ստեփանյանցն էլ իր հուշերում հորեղբորորդու՝ Նախոյի մասին գրում է. «...մի հսկայ տղամարդ, սեւ փափախը գլխին, ինչ որ տարօրինակ հագուստով: ...այդ տղամարդը հայդուկ եւ յեղափոխական ռազմիկ Նախօն էր, որին ընկերանում էր ոզմեցի ռազմիկ Յարութիւնը, որ եղել էր իմ կնքահայրը: Դումանը իր խմբով Շատախի լեռներ էր ապաստանել: Նա մի օր Նախոյին ուղարկում է, որ գնայ հայ գիւղերից հաց բերի: Նախօն ճանապարհին հանդիպում է մի քրդի: Երկուսը միասին ականատես են լինում օձի եւ արագիլի օրհասական կռւին: Վերջ ի վերջոյ օձը փաթաթւում է արագիլի վզին եւ խեղդում նրան: Նախօն քրդի կողքից յանկարծ խլում է դաշոյնը եւ մինչեւ կոթը խրում է նրա կուրծքը ու սպանում: Ահա այս իրական դէպքն է, որ Աւետիս Ահարոնեանը գրի է առել ու հիւսել իր գեղեցիկ պատմուածքը՝ «Խայը»...: Նախ Արմենական կազմակերպութեան անդամ էր, հետագային մտաւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան շարքերը, դառնալով Վազգէնի (Տիգրան Տէրոյեան) հաւատարիմ զինուորներից մէկը: Վազգէնի խմբի հետ 1896-ին անցնում է Սալմաստ, մտնում Նիկոլ Դումանի հայդուկային մեծ խմբի մէջ եւ մասնակցում Բողազքեասանի ու Խանասորի կռիւներին...: Նախոն 1896-ի աշնանը Վանում մասնակցում է Փախչանենց տան թեթեւ կռիւին...»:

Ասլան Ստեփանեանի յուշերը, գրի առաւ Հայկ Աճեմեան, Թեհրան, 1966: Քրդին սպանելու վերաբերյալ Ա. Ահարոնյանը գրել է, որ 1896 թ. Նախոյին Վարդանը «...ուղարկում է Կըզըլ-դաշ գիւղից հաց բերելու, սակայն մեր կռիւն արգելք է լինում նրան վերադառնալու սարը, յետոյ էլ ուղղւում է դէպի Շատախ, բայց ճանապարհին մի գիւղում բռնւում է մի ինչ որ քիւրդ բէկի խօլամից (դրանիկ), «ֆէդայի» անունով. ո՛չ մի երդումով, ո՛չ մի փաստով չի կարողանում նրան հաւատացնել, որ ինքը հասարակ հայ է և ո՛չ «ֆէդայի»: Քիւրդը նրան յետևը գցած տանում է դէպի քաղաք հիւքըմաթին յանձնելու: Բայց Նախօն չի թողնում նրան իր մտադրութիւնն իրագործելու. յետևից վրայ է թռչում, նրա երկու խէնջարները խլում գօտուց, և խրում երկու կողերը, սպանում ինչպէս շան, խողխողում և կողոպտելով՝ յետ դառնում» («Դրօշակ», 1897, N 1, էջ 7: Հմմտ. Խանասորա Վարդանի յիշատակարանը, Երևան, 1992, էջ 169, 171): Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 18:

Ցավոք, մյուս ութ ազատամարտիկ-նահատակների մասին, հակառակ մեր պրպտումների, կենսագրական տվյալներ չհաջողվեց գտնել: Հետևաբար, ստորև ներկայացնելով նրանց տապանագրերը, հարկ ենք համարում նշել, որ Խաչիկ վարդապետ Դադյանին ենք պարտական նրանց անուն-ազգանունները և որտեղացի լինելն իմանալու համար:

Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 18:

Հետագայում այս պանթեոնում են ամփոփվել ևս մի քանի ազատամարտիկներ: Նրանցից էր Ավետիք Դավթյանը:

Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 19:

Մահլամի պանթեոնն ամփոփում է Հայրենիքի պաշտամունքով ապրած և հանուն այդ նվիրական ու սրբազան արժեքի իրենց կյանքը զոհաբերած մերազնյա մի խումբ նահատակների մարմինները:

Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 20:

Ճիշտ է, մեր Հայրենիքը ծայրեիծայր ամփոփում է «Վասն Հայրենյաց» նահատակված բազում թանկագին աճյուններ, սակայն պատմությունն այնպես է ընթացել, որ նրանց մեծագույն մասի գերեզմանատեղերը պիղծ թշնամիների ձեռքով սրբված են Երկրի երեսից, ուստի այս պանթեոնը այն եզակիներից է, որ պահպանվել է ներկայիս հայ պետականության սահմաններից դուրս: Արդար ենք տեսնում, որ յուրաքանչյուր տարի, օրինակ, Թադեոս առաքյալի վանք այցելող հայազգի բազմահազար ուխտավորների թեկուզ մի փոքր մասն իրենց այցելելիք սրբավայրերի ուղեգծում ներառեն նաև Հայոց հզոր ոգիներն ամփոփած այս նվիրական վայրը:

Էմմա Աբրահամյան, Մահլամի պանթեոնը, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 20:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Մահլամի պանթեոնը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը «Դրօշակ» 1899, N 1
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն

Ազատամարտիկ-նահատակները (գործ` պարսիկ լուսանկարչի)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1898 թ․

Փոխիկի խումբը 1898 թ.