Շուկա :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Շուկա

Թուրքիա / Վան / Վան

Հրդեհ
1876 թ․

Ցանկանում ենք ներկայացնել թուրքական իշխանությունների իրագործած ծրագրային ոճրագործությունների առավել «մեղմ» դրսևորումների շարքին դասվող «պատահական» հայտարարված հրդեհների իրական նենգամիտ էությունը, որը, մեր կարծիքով, հակառակ խոսուն և մեծաթիվ տեղեկությունների առկայությանը, ցարդ պատշաճ ուշադրության, քննության, մեկնաբանության և որակման չի արժանացել: Մինչդեռ 1870-ականներին թուրքական իշխանությունները հենց հրդեհների միջոցով էին փորձում լուծել քաղաքական խնդիրները: Այսպես, երբ «...թուրք թերթերը ահազանգ հնչեցուցին, ըսելով թէ Վանի նահանգը ռուսական սահմանին մօտ ըլլալով, պատերազմի մը պարագային կրնար լուրջ վտանգ մը ըլլալ. ուստի կը հրաւիրէին կառավարութիւնը կանխարգելիչ միջոցներ ձեռք առնել Վանի նահանգին մասին, որ այն ատեն մօտ 250000 հայերով բնակուած էր: Այդ գրութեանց առաջին արդիւնքը այն կըլլայ, որ Վանի շուկան կը հրդեհուի, ահագին նիւթական վնաս պատճառելով հայերուն, 1876 թ.-ի դեկտեմբերին»:

Պանտիկեան Կ., Տեր, կեցո, դու զհայս (Ապրումներ), «Վարագ»,1969, հունվար, N 63-64, էջ 51-52: Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 11-12:

Ռուս-թուրքական պատերազմի նախօրեին նշյալ «կանխարգելիչ» միջոցառման մասին ավելի մանրամասն նշվել է. «Դեկտ. 1-ի գիշերը, քաղաքացի հայերն յանկարծ կը նշմարեն հրդեհի բոցեր շուկային մէջէն և ընդոստ կը վազեն մարելու կրակը: Սակայն շրջակայ գիւղերէն և Շամիրամի թաղէն համախմբուած թուրք և մասամբ քիւրտ խուժանը և անոնց հետ խառն ծպտուած թուրք զինուորներ` սակրերով, տապարներով ու դանակներով` կարգիլեն: Մինչ զանազան կէտերէ կրակը կը տարածուէր, խուժանը տապարներով կը խորտակէր խանութներու դռները, կը կողոպտէր գտածը և պատրաստ գրաստներով աւարը կը փոխադրէր նախապէս որոշուած թաքստոցները` մօտակայ թաղերու մէջ: Ձեւի համար թոյլ կը տրուի որ Երեմիա Եպիսկոպոս և պատահաբար քաղաքը գտնուող Պօղոս Վ. Մելիքեան, խումբ մը ոստիկաններու և հայերու ընկերակցութեամբ, պտըտին գիշերով այրեացաւեր շուկայի փողոցները, մինչ թալանն ու հրձիգութիւնները կը շարունակուէին անարգել և աւելի մեծ աւերներ պիտի պատճառէին` եթէ Թիմուրզատէ Հասան պէյ, սուր ի ձեռին, չկասեցնէր զանոնք, որովհետև շուկայի մէկ մասը իր գերդաստանի կալուածն էր, ուրիշ մասն մըն ալ զանազան մզկիթներու վագըֆ. հազիւ երրորդ մաս մը հայ անհատներու կամ եկեղեցիներու կը պատկանէր: Շատ քիչ բան կը յաջողուի ազատել նոյն գիշերը, իսկ յաջորդ օրը իսկոյն եւեթ խառն յանձնախումբեր կը կազմուին` խուզարկութիւններու միջոցաւ կողոպուտները երեւան բերելու. այս ալ թուրքական հանրածանօթ ձեռնածութեան մէկ խաղն էր...»:

Երամեան Հ., Յուշարձան, Աղէքսանդրիա, հատոր Ա, 1929, էջ 93-94: Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 12:

1876 թ․

Հրդեհի պատճառած վնասների չափի մասին նշվել է. «Եօթանասնական թուականներին Վանի մէջ մեծ ոգևորութիւն էր տիրում, առևտուրը կենդանի վիճակի մէջ էր, շուկան օրէցօր լցւում էր ապրանքներով, սակայն 1876 թուի դեկտեմբերի 1-ին յանկարծ մի հրդեհ է ծագում շուկայի մէջ, և 1000-ի չափ խանութներ են այրւում, որի հետևանքը լինում է ընդհանուր յուսահատութիւն. նշանաւոր վաճառատները սնանկանում են, հասարակ խանութպանները լքում են և այդպէս կանգ է առնում Վանի առևտուրը...»:

Ծերուկ, Վանի նահանգը ներկայումս, «Մուրճ», 1904, N 8, էջ 21: Տե՛ս նաև Երիցեան Ա., Ֆէլիէտօն (Բարեգործութիւնը հայոց մէջ), «Արձագանք», 1882, N 17, 13 յունիսի, էջ 264-265: Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 12:

Զինվորական պատմաբան Ա. Կոլյուբակինի վկայությամբ` հրդեհի հետևանքով հայ առևտրականները կորցրել էին իրենց ունեցվածքի 4/5 մասը:

Колюбакин А., Материалы для военного-статистического обозрения Азиатской Турции, том III, часть I, Тифлис, 1891, с. 325: Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 12:

Արդեն 1876 թ. դեկտեմբերի 20-ի հեռագիրը տեղեկացնում է, «...թէ Վսեմ. Նազիֆ էֆէնդի և Խաչատուր Խան էֆէնտին քննիչ կարգուած են դեկտ. 1-ի սոսկալի հրդեհին համար և թէ քիչ օրէն Վան կը հասնին: Խան էֆէնտին դեռ չէ եկած, իսկ Նազիֆ էֆէնտին ալ թէև հոս հասած, բայց իւր պաշտօնին չէ ձեռնարկած: Կէրևի թէ այդ քննութիւնը յետաձգուած է առայժմ, Վանի «միւթէսարըֆութիւնը» Կարինէն անջատուած և կուսակալութիւն դարձած լինելով և թէ հետեւապէս այս մասին արժան եղածը Վանի նորընտիր կուսակալը պիտի տնօրինէ...»:

Փորտուգալյան Մ., Նամակ Թուրքիայից, «Մշակ», 1877, N 23, էջ 3-4 (քաղված «Մանզումէի Էֆքեար» լրագրից): Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 12:

Իշխանությունները ստեղծում են քննիչ հանձնաժողով մեկ սովորական առաքելությամբ՝ կոծկել խնդրի բուն էությունը: Սկզբում գործի քննությունը հանձնարարվում է Մարկոս Աղաբեկյանցին, սակայն շուտով նրան փոխարինում է Բարձր դռան գործակալ Մկրտիչ Աղաթոնյանը. «...Աղաթօնեան, որ 1876 դեկտ. 1-ի հրդեհի համար քննիչ եկած էր Բ. Դուռին կողմէն, թուրք կառավարութիւնին հաճոյանալ ուզելով, մի այնպիսի տեղեկագիր շինեց, որով թուրք հասարակութիւնն և զօրքերն կարդարացունէր և մինչև իսկ կողոպուտի գործն ալ հայերի վրա կը ձգէր: Քննիչ մասնաժողովին թուրք անդամներն միայն ստորագրեցին այդ տեղեկագիր, իսկ հայ անդամներն չը ստորագրեցին: Աղաբէկեան, որչափ կրնար, դէմ կեցաւ այդ տեղեկագրին, յայտնելով թէ բոլորովին անիրաւ և կողմնակալութիւնով գրուած է: Բ Դուռն ընդունեց Աղաթօնեանի այդ ստայօդ տեղեկագիր, Աղաբէկեան պաշտօնէ ձգուեցաւ, Աղաթօնեան վարձատրուեցաւ նորա տեղ անցնելով»:

«Մշակ», 1877, N 46, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 12:

Վանի հրդեհը փորձում են ներկայացնել նաև կասկածելի տարրերի խժդժությունների կամ էլ սոսկ պատահարի արդյունք: Սակայն միտումնավորությունն ավելի քան ակնհայտ էր, ուստի պատահական չէ, որ Ա. Կոլյուբակինն ուղղակի նշել է. «Վանի շուկայի ավերումը թուրք զինվորների կողմից»:

Երամեան Հ., Յուշարձան, Աղէքսանդրիա, հատոր Ա, 1929, էջ 100: Колюбакин А., Материалы для военного-статистического обозрения Азиатской Турции, том III, часть I, Тифлис, 1891, с. 325 (բնագրում՝ “...разгром турецкими солдатами базара в Ване...”): Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 12:

Քննելով հրդեհին առնչվող հանգամանքները` Ե. Տեր-Մկրտչյանը եզրակացրել է. «Վանի հայոց խանութներ հրդեհելը նախապէս ծրագրուած եւ հրդեհի ժամի ու ժամանակի հրամանը եկած էր վերէն...»:

Տէր-Մկրտիչեան Ե., Գանձեր Վասպուրականի, հ. առաջին, Պոսթոն, 1966, էջ 518: Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 12-13:

1877 թ․

Խնդրո առթիվ բրիտանացի Ջ. Բրայսն էլ նշել է. «...1877 թ. Վանի շուկայի հրդեհումն ու կողոպուտը ոչ այնքան քրդերի, որքան թուրք զինվորների ձեռքի գործն էր, և սա հաստատվել է այն անհերքելի փաստերով, որոնք հասել են այս երկիր: Հարց է ծագում, թե ինչու հայերը չեն ըմբոստանում այսօրինակ բռնությունների դեմ, ինչպես մի ժամանակ իրենց նախահայրերն էին պայքարում սելևկյանների կամ պարթևների դեմ: Մասամբ, որովհետև նրանք զենք չունեն, մասամբ, որովհետև հայ բնակչությունն այնքան էլ խիտ չէ և ապրում է թաթարների, քրդերի և օսմանյան թուրքերի մեջ: Գլխավոր պատճառը, սակայն, այն է, որ դարավոր ստրկությունը կոտրել է ժողովրդի ոգին, նրանք առաջնորդ չունեն, համատեղ գործողություններ իրականացնելու միջոցներ չունեն, և ոչ էլ որևէ հեռանկար կա, թե եվրոպական տերությունները կհասկանան և կօժանդակեն իրենց...: Թերևս միևնույն պատճառներն էլ նրանց խանգարում են հասնել անկախության կամ ինքնավարության...»:

Transcaucasia and Ararat by James Bryce, London, 1896, pp. 344-345 (բնագրում՝ “The Ottoman Porte has not the power, even if it had the will, to interfere. ...the burning and plunder of the bazaar at Van in 1877 was the work, according to the uncontradicted narrative that reached this country, not so much of Kurds as of Turkish soldiers. Why, it may be asked, do the Armenians not rise in rebellion against these outrages, as their forefathers did against the Seleucids or the Parthians? Partly because they are unarmed, partly because the population is thin, with Tatars, Kurds, and Ottomans scattered among them, but mainly because ages of slavery have broken the spirit of the nation, because there is no one to lead them, no means of combined action, no such prospect of sympathy or support from European powers... The same causes, it will be argued, unfit them for independence or self-government. True enough; none of the subject races of Turkey is now fit for self-government. But the question is not so much whether they are fit as rather whether any sort of self-government, however bad, must not be better than the kind of tyranny from which they now suffer, and whose bitterness is in a measure intensified by comparison with the peace and security enjoyed by their countrymen under the rule of Russia. The alternative to some sort of independence for the Turkish Armenians is absorption by Russia...”): Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 13: