Գրիգոր Լուսավորիչ Տպարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գրիգոր Լուսավորիչ Տպարան

ՀՀ / Արմավիր / Էջմիածին

Պատմություն
1771 թ․

Սբ. Էջմիածնի տպարան (Մայր Աթոռ, Գրիգոր Լուսավորիչ, Կաթողիկե, Արարատյան Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի). մեր հայրենիքում առաջին տպարանը կազմավորվում է 1771 թ. Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի (1763-1780) ջանքերով և մադրասաբնակ նորջուղայեցի Գրիգոր Միքայելյան Խոջաջանյանցի (Չաքիկյանց) նյութական աջակցությամբ. «Վանքը ունի տպարան մըն ալ, որ առաջին անգամ հաստատուած է Սիմէոն կաթողիկոսի օրով, 1771ին»:

Սարաֆեան Գ., Էջմիածնայ վանքը, «Կոչնակ», 1914, N 33, էջ 778: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 1:

184 էջանոց առաջին գիրքը` Սիմեոն Երևանցու «Գիրք աղօթից, որ կոչի զբօսարան հոգեւոր», տպագրվում է Մկրտիչ արքեպիսկոպոս Շոռոթեցու փորագրած բոլորգիր, նոտրգիր և գլխագիր հայերեն տառերով և Հարություն Էջմիածնեցու քանդակազարդած խորաններով, զարդագրերով և ծաղկազարդերով: Գրաշարներն էին Հովսեփ վարդապետը և Եփրեմ սարկավագը, «մրազարկ եւ տպող»-ները՝ Գրիգորն ու Մանուկը և «ցրողն գրոցն»՝ տիրացու Խաչատուրը: Խմբագիրն ու սրբագրիչն էր Իսահակ Գեղամացին, որը 3 տարի անց դառնում է տպարանի կառավարիչն ու կարգադրիչը:

Շահնազարյան Շ., Նոր նյութեր Հայաստանի առաջին տպարանի պատմության վերաբերյալ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1963, N 1, էջ 262: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 1:

Տպարանը կոչվում է Գրիգոր Լուսավորչի անվամբ և զետեղվում կաթողիկոսի ձմեռային կացարանին արևմուտքից կից փոքրիկ շենքում: Շենքի ճակատին փորագրվում է շինարարական արձանագրություն:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 1:

1773 թ․

1773 թ. տպարանի շենքն ընդարձակվում է: Այդ մասին Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը բարերարին գրում է. «...զտպագրատունս սակաւ ինչ փոքրիկ էր, յայսմ ամի մեծացուցաք, զի ամենայն գործոց և գործավորաց նոցի, ընդարձակ տեղիւ լինիցին մերձ միմեանց...»:

Շահնազարյան Շ., Նոր նյութեր Հայաստանի առաջին տպարանի պատմության վերաբերյալ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1963, N 1, էջ 262: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 1-2:

1776 թ․

Տպագրական թղթի պակասի պատճառով 1776 թ. տպարանին կից ստեղծվում է նաև սեփական թղթի գործարան, որը, սակայն, գործում է միայն մինչև կաթողիկոսի մահը՝ 1780 թ.:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

Սիմեոն Երևանցուն հաջորդած Ղուկաս կաթողիկոսի օրոք (1780-1799) տպարանի գործունեությունը շարունակվում է:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1807 թ․

Այնուհետև տպարանը չի գործում, իսկ 1807 թ. ֆրանսիացի գեներալ Գարդանի վկայությամբ` «Ռուսները, երբ 1805-ին գրավեցին Էջմիածինը, թալանեցին եկեղեցին, գանձարանը և մատենադարանը: Ավելի ուշ, երբ պարսիկները վերագրավեցին, գրքերից փամփուշտներ պատրաստեցին և տպարանի տառերը հալեցնելով գնդակներ շինեցին»:

Հակոբյան Հ., Ուղեգրություններ, հ. Զ, Երևան, 1934, էջ 101: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

Երկարատև դադարից հետո Էջմիածնի տպարանը վերստին գործում է Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի օրոք (1809-1830)՝ 1819 թ., երբ տպագրվում է Սաղմոսարան, որի հիշատակարանում նշվում է. «...զվերանորոգօղն տպարանիս զտէր Եփրեմ յոգնավիշտ սրբազան վեհապետն, որ ի նեղութեանս ժամանակի... պայծառացոյց և գրեթէ ի հիմանէ նորոգեաց զտպարանն սրբոյ գահիս... զխանգարեալն ի բազում ամաց հետէ...»:

Շահնազարյան Շ., Նոր նյութեր Հայաստանի առաջին տպարանի պատմության վերաբերյալ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1963, N 1, էջ 264: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1820 թ․

1820 թ. տպագրվում է «Կտակ վասն փրկագործ չարչարանաց և խաչելութեան տեառն մերոյ և փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի» գիրքը, որի տիտղոսաթերթին նշվում է. «Ի տասներորդում ամի հայրապետութեան Տ.Տ. Եփրեմայ... կաթուղիկոսի... յամի տեառն 1820, մարտի 26, ի տպարանի սրբոյ Լուսաւորչին»:

Շահնազարյան Շ., Նոր նյութեր Հայաստանի առաջին տպարանի պատմության վերաբերյալ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1963, N 1, էջ 264: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1833 թ․

Այնուհետև մինչև 1833 թ. տպարանի գործունեությունը դարձյալ խափանվում է: Նշյալ թվականին հրատարակվում է «Ձայնքաղ շարական», որի հիշատակարանում նշվում է տպարանի վերստին գործելու մասին. «...յիշեսջիք յարժանաւոր մաղթանս ձեր զվերահաստատօղն տպարանիս... Յովհաննէս Կարբեցի ...կաթողիկոսն ամենայն Հայոց...»:

Շահնազարյան Շ., Նոր նյութեր Հայաստանի առաջին տպարանի պատմության վերաբերյալ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1963, N 1, էջ 264: Տե՛ս նաև Հայ գիրքը 1801-1850 թվականներին, Երևան, 1967, էջ 198: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1860 թ․

1860-ական թվականներին Գևորգ Դ կաթողիկոսը (1866-1882) նախաձեռնում է ոչ միայն տպարանի շենքի, այլև տառերի նորոգությունը, «...որովհետև մամուլները դեռ նոր են, որք բերուեցան հանգուցեալ Ներսէս Կաթուղիկոսի հրամանաւ»:

«Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1861, N 1, էջ 4: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1868 թ․

Տպարանի նորոգության գործն ավարտվում է 1868 թ., իսկ Մկրտիչ Սանասարյանի և Հովհաննես Հովնանյանի նվիրատվությունների շնորհիվ այն հարստանում է մայր տառերով, ձուլիչ մեքենաներով և տպագրական մամուլով:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի Քերեստեճեան, գիրք ԺԱ, Երեւան, 2004, էջ 37: Ի դեպ, մեկ այլ վկայությամբ՝ Գևորգ Դ կաթողիկոսն իր պաշտոնավարության սկզբից ձեռնամուխ է լինում Էջմիածնի վանքում ինչպես ճեմարան, այնպես էլ տպարան կառուցելու գործին, որի նյութական ծախսը ստանձնում են թիֆլիսահայերը, սակայն «...Նորին Օծութիւնը խնայում է նոցա և չէ կամենում, որ այդպիսի մեծ գումար միմիայն մեզ վերայ ծանրանայ...» (Երիցեան Ա., Ֆէլիէտօն. Բարեգործութիւնը հայոց մէջ, «Արձագանք», 1882, N 17, 13 յունիսի, էջ 264): Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1868 թ․

Նույն թվականին էլ տպարանը վերաբացվում է. «...1868 թուին նուիրատւութեամբ մեծ. պ. պ. Սանասարեանի և Յովնանեանի բացվում է Ս. Էջմիածնայ տպարանը...»: Սկսում է հրատարակվել «Արարատ» ամսագիրը (1868-1919), որը 1869-1870 թթ. խմբագրում է Ղ. Աղայանը:

Երիցեան Ա., Ֆէլիէտօն. Բարեգործութիւնը հայոց մէջ, «Արձագանք», 1882, N 17, 13 յունիսի, էջ 264: Ի դեպ, 1868 թ. հունվարին Թեոդոսիայից Հարություն Խալիպյանն իր տպարանից ուղարկում է տառեր, իսկ ապրիլին՝ իշխան Հովհան Հովնանյանցը՝ երեք տեսակ թուղթ (Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 86): Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1868 թ․

1868 թ. հունիսին Գևորգ Դ կաթողիկոսը կոնդակ է հղում համայն հայությանը տպարանի գործունեության համար կամավոր հանգանակություններ կազմակերպելու և նվիրատվություններ կատարելու վերաբերյալ:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի Քերեստեճեան, գիրք ԺԱ, Երեւան, 2004, էջ 228-230: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1869 թ․

1869 թ. Մկրտիչ Սանասարյանը տպարանին է նվիրում տառաձուլական արագագործ մեքենա, տպագրությանն անհրաժեշտ այլ սարքավորումներ և տառեր, իսկ ագուլեցի Մկրտիչ Գրիգորյան Տեր-Մկրտչյանցը՝ Հայաստանի տեսարանների կաղապարներ, կազմարարական շարընկալ, տառեր և այլն:

Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 88-92: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1870 թ․

1870 թ. տպարանը Թիֆլիսից ստանում է 2 տպագրական մամուլ:

Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 86: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1874 թ․

1874 թ. հոկտեմբերի 15-ին տպարանի նյութական կարիքները հոգալու նպատակով Հովհաննես Հովնանյանցը փոխարինաբար հատկացնում է 5654 ռ. 88 կ.:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի Քերեստեճեան, գիրք ԺԱ, Երեւան, 2004, էջ 541-542: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1876 թ․

1876 թ. հոկտեմբերի 16-ին Գևորգ Դ կաթողիկոսը դիմում է Պավել Նիկոլաևիչին և խնդրում միջնորդել Կովկասի փոխարքային Էջմիածնի տպարանը կաթողիկոսի անմիջական ենթակայության ներքո թողնելու և հաստատելու տպարանի կառավարման ծրագիրն առանց ոստիկանական վերահսկողության:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի Քերեստեճեան, գիրք ԺԱ, Երեւան, 2004, էջ 706-708: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2:

1876 թ․

1876 թ. աշնանը Էջմիածին այցելած անգլիացի քաղաքական գործիչ Ջ. Բրայսը տպարանի գործունեության մասին նշում է. «Վերջերս սկսել է հրատարակվել «Արարատ» ամսագիրը: Այն տպագրվում է վանքում և, անշուշտ, հայերենով: Էջմիածնի տպարանը հրատարակում է նաև կրթական ձեռնարկներ. սրանք այն գրքերն են, որոնց կարիքն այս երկրներում ապրող հայերն այժմ շատ ունեն»:

Transcaucasia and Ararat by James Bryce, London, 1896, pp. 323-324 (բնագրում՝ “A magazine called Ararat has recently been established; it is printed at the monastery, and of course in Armenian; nor is the press of Etchmiadzin idle in producing educational manuals, the class of books which are at present most scarce among the Armenians of these countries”): Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 2-3:

Տպարանի նոր շենքի կառուցումը Վաղարշապատի հին շուկայի տեղում նախաձեռնում է Մատթեոս Ա կաթողիկոսը (1858-1865), սակայն մտադրությունը մնում է անկատար նրա մահվան պատճառով: Նոր տպարանաշենք կառուցելու ծրագիրը կյանքի է կոչվում շուրջ երկու տասնամյակ անց՝ Մակար Ա Թեղուտցի կաթողիկոսի օրոք (1885-1891):

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

1888 թ․

1888 թ. մարտի 28-ին պայմանագիր է կնքվում ճարտարապետ Մ. Սալամբեկյանի հետ, և Մայր տաճարի արևելյան կողմում սկսվում են շենքի կառուցման աշխատանքները, որոնք ամբողջանում են 1889 թ.: Նոր շենքում են զետեղվում գրաշարանոցը, տպարանը, թուղթ թրջելու սենյակը, ձուլարանն ու ամբարանոցը, տպարանական ժողովի խորհրդարանն ու գրասենյակը, գրադարանը և ընդարձակ նախագավիթը. «Մակար կաթողիկոսի օրով կառուցուած է նոր շէնք մը եւս, որուն մէջ կան մթերանոցներ, ձուլարան, գրաշարներու մասնաւոր սրահ, տպագրատուն, ուր կը գործեն մէկ փոքր եւ երկու ալ մեծ արագատիպ մամուլներ... Տպարանը օժտուած է էլեկտրական ոյժով, եւ իր մէջ ունի նաեւ տառերու առանձին ձուլարան մը, որով ազատուած է տառեր գնելու հոգերէն»:

Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 116: Սարաֆեան Գ., Էջմիածնայ վանքը, «Կոչնակ», 1914, N 33, էջ 778: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

Մկրտիչ Ա Խրիմյան կաթողիկոսի օրոք (1892–1907) նոր սարքավորումներով տպարանի վերազինման շնորհիվ տպագրական գործը վերելք է ապրում:

Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 117-125: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

1895 թ․

1895 թ. Էջմիածնի տպարանը 1771 թ.-ից ի վեր հրատարակված գրքերով մասնակցում է Պետերբուրգի տպարանական գործի համառուսաստանյան ցուցահանդեսին և արժանանում բարձր գնահատականի:

«Արարատ», 1895, էջ 141-142: Տե՛ս նաև Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 128-131: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

Ժամանակի համեմատ տպագրական գործի բարձր մակարդակը մատնանշել է նաև անգլիացի թղթակից Վալտեր Հարիսը, ով 1895-96 թթ. եղել է Էջմիածնում: Ըստ նրա՝ այդտեղ կիրառվում էր «կլիշեներով» բավական արդյունավետ տպագրություն:

From Batum to Baghdad via Tiflis, Tabriz and Kurdistan by Walter B. Harris, Edinburgh and London 1896, p. 76. Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

1901 թ. Սուքիաս արքեպիսկոպոս Պարզյանցի ջանքերով տպարանին կից կառուցվում են միջանցք և կամարակապ երկու ընդարձակ սենյակ: Ի դեպ, վերջիններիս ներքնատունն էլ գործածվում է որպես թղթերի և նյութերի պահեստ:

Սուքիաս արքեպիսկոպոս Պարզյանցը (10.12.1837, Աստապատ-12.9.1914, Վաղարշապատ) բանասեր, մանկավարժ, հասարակական և եկեղեցական գործիչ է: Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 133: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

1909 թ․

1909 թ. տպարանն արդեն հայտնվել էր ոչ բարվոք վիճակում: Գրաշարանոցի և ձուլարանի «...տառերը առհասարակ շատ հնացած են և մեծ մասամբ անպէտք: ...կամ պէտք է փակել, կամ պէտք է վերանորոգել...», իսկ կազմատունն ուներ «...բաւական յարմարութիւններ, թէև կան նաև խոշոր պակասութիւններ, յատկապէս մի երկու մեքենայի: ...Զուտ կազմարարական մասը լրացնելու համար բաւական է 1500 րուբլի ծախսել»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, գիրք Ը, Երեւան, 2001, էջ 342: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

1907 — 1910 թթ․

Հայտնի է, որ 1907-1910 թթ. տպարանի տեսչի պաշտոնը հաջորդաբար վարում են Մխիթար վարդապետ Տեր-Մկրտչյանը, Երվանդ վարդապետ Տեր-Մինասյանը, Իսահակ Տեր-Միքայելյանը և Արտակ վարդապետ Սմբատյանը:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, գիրք Ը, Երեւան, 2001, էջ 336, 494, 662: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

1908 թ․

1908 թ.` Երվանդ վարդապետ Տեր-Մինասյանի տպարանի տեսչության ժամանակ, «...գրքերի տպագրությունը նոր կերպարանք է ստանում մաքրության ու արվեստի գեղեցկության տեսակետից: ...Մայր Աթոռի տպարանը արագությամբ լույս է ընծայում ոչ միայն ս. Էջմիածնի միաբանության աչքի ընկնող գիտնական անդամների երկասիրությունները և աշխատությունները, ...այլ և Գևորգյան հոգևոր ճեմարանի ուսուցիչների և այլ աշխարհիկ ու հոգևորական անձանց պատմական, բանասիրական, քննադատական գեղեցիկ գրականության և այլն վերաբերյալ աշխատություններն...»:

Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 140-141: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3:

1910 թ․

1910 թ. դրությամբ անհրաժեշտություն է զգացվում տպարանը զինել նոր սարքավորումներով և տպարանական գործին հմուտ մասնագետներով. «Տպարանը Մայր Աթոռի ամենահին հաստատութիւններից մինն է, որը ժամանակի ընթացքում հետզհետէ զարգանալով այժմ իւր հայերէն մասով հարուստ տպարաններից մինն է Կովկասում: Ունի ձուլարան, կազմատուն, բայց այսքան օգուտը չեն տալիս Մայր Աթոռին, ինչ որ կարող էին տալ, եթէ մասնաւոր սեպհականատիրոջ ձեռքում լինէին. ամէն մի գործողութիւն այստեղ կատարւում է հին սիստէմով, և որովհետև մեր տպարանի կառավարիչները նշանակւում են Էջմիածնի միաբանութիւնից, որոնք հմուտ չեն տպարանական գործին, հետևաբար անկարող են օգտուել և ներմուծել այն կատարելագործուած տեխնիկան, որ ուրիշ տպարաններին շահ է տալիս»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, գիրք Ը, Երեւան, 2001, էջ 599: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 3-4:

1913 թ․

1913 թ. լույս է տեսնում «Շողակաթ» հայագիտական ժողովածուն:

Հայ պարբերական մամուլը. մատենագիտական համահավաք ցուցակ (1794-1980), կազմ.՝ Բաբլոյան Մ., Երևան, 1986, էջ 98: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

1918 թ․

1918 թ. մայիսի 18-ին միաբանական ժողովում որոշվում է «...փակել տպարանը անորոշ ժամանակով` լիազօրելով տպարանի տեսչին իր հայեցողութեամբ պահել մի գրաշար Մայր Աթոռի հաստատութեանց անհրաժեշտ գործերը շարելու և տպելու համար, իսկ մնացեալ ծառայողներին տալ եռամսեայ ռոճիկ տարւոյս մայիս, յունիս և յուլիս ամիսների համար, ապա բոլորին արձակել»:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, Մայր աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին Հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), գիրք Ե, Երևան, 1999, էջ 31, 61: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

1919 թ․

1919 թ. տպագրվում են դասագրքեր, որոնք քիչ տպաքանակի պատճառով չեն կարողանում բավարարել առկա պահանջարկը. «Հայ ժողովրդի գիտութեան ծարաւը շատ մեծ է»:

Զարեան Կ., Անցորդը եւ իր ճամբան, «Հայրենիք», 1927, N 8, էջ 36: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

Նույն թվականին (1919) տպարանը գտնվում էր անմխիթար դրության մեջ. «Տպարանը յանձնւած է ինչ որ մի եպիսկոպոսի: Սա էլ իր հերթին փոխանցել է ուրիշ մէկին: Հոգացողութիւն չկայ: Տպարանի հարուստ ստացւածքը և մեծաքանակ թուղթը մնացել են անխնամ: Ասում են, որ Վաղարշապատի շուկայում հեշտութեամբ կարելի է գնել տպարանի թուղթը: Եւ այդ ժամանակ, երբ Երևանում պետական հաստատութիւնները թղթի սով են ապրում: Այն ժամանակ, երբ Երևանում մի շնորհքով տպարան չկայ...»:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, Մայր աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին Հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), գիրք Ե, Երևան, 1999, էջ 137: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

1920 թ․

1920 թ. հունվարից «Արարատ» ամսագրի փոխարեն սկսվում է «Էջմիածին» շաբաթաթերթի հրատարակությունը (11 համար):

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, Մայր աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին Հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), գիրք Ե, Երևան, 1999, էջ 511-513: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

Հունիսի 23-ին տպարանի տեսուչ Արսեն ծ. վարդապետը դիմում է Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսին (1911-1930) տպարանը ֆինանսների նախարարության տրամադրության տակ դնելու խնդրանքով:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, Մայր աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին Հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), գիրք Ե, Երևան, 1999, էջ 427: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

Սբ. Էջմիածնի տպարանն իր գործունեության ընթացքում (1771-1920) հրատարակում է կրոնական, պատմական, բանասիրական հարյուրավոր գրքեր, դասագրքեր, ամսագրեր:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1771 թ․

Շենքի ճակատին փորագրվում է շինարարական արձանագրություն.
Աստուծով հաստատեցաւ տպագրատունս նոր ի նորոյ ի սուրբ Աթոռոյս Էջմիածին, ամենայն պարագայիւքն հոգաբարձութեամբ տեառն Սիմէօն սրբազան կաթուղիկոսին Երևանցւոյ, արդեամբ Ջուղայեցի ի Հինդ բնակեալ բարեպաշտօն Գրիգոր աղային Խոջաջանեան, որ մականուամբ Չաքիկենց կոչի ի յիշատակ իւրեան եւ իւր ի Քրիստոս հանգուցեալ ծնողացն՝ Միքայէլին և Մամախաթունին, իւր կենակից Մատլինային և վաղաթառամ Միքայէլ որդւոյն և քերցն Անամարիային և Զիպիտային, հօրեղբարցն՝ Եղիազարին, Սաֆարին և Աղէքսանդրին, պապուն՝ Գրգորին և կենակից Թագուհւոյն և հօրաքեռն՝ Զիժազատային և մեծ պապ Յակոբջանին և հօրեղբօր դստերացն՝ Պէկզադային և Գիւլնաբաթին, և այլ ամենայն հին և նոր ննջեցելոցն նորին: Այսու պայմանաւ՝ զի ի տարին Բ անգամ ի տօնի Լուսաւորչին և հրեշտակապետացն ի սուրբ Աթոռոջս պատարագ մատչիցի հանդիսաւորութեամբ՝ յիշելով զնոսա, որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, ամէն. թ(վին) ՌՄԻ (յամի 1771):

Սմբատյանց Ա., Սուրբ Էջմիածնի միաբանության գրական-կրթական գործունեությունը և Մայր Աթոռի տպարանը, Ս. Էջմիածին, 1973, էջ 45-46: Ի դեպ, Ա. Սմբատյանցը և տպարանի վարպետ Ղևոնդ Ղարախանյանը փնտրում և հայտնաբերելով հողի մեջ թաղված և եռատված արձանագիր քարը` պահում են վանքի հնությունների թանգարանում: Տե՛ս նաև Լևոնյան Գ., Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը, Երևան, 1946, էջ 152: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 1:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ