Արցախի հոգևոր թեմի տպարան (1837-1902). Տպարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Արցախի հոգևոր թեմի տպարան (1837-1902). Տպարան 1837 — 1902 թթ․

ԼՂՀ / Շուշի / Շուշի

Պատմություն
1830 թ․

Արցախի հոգևոր թեմի (Սբ. Էջմիածնի, Հայոց հոգևոր տեսչության, Հայոց հոգևոր վարչության, Հայոց հոգևոր դպրոցի) տպարան (1837-1902). 1830-ական թվականներին կառավարության հրամանով արգելվում է Շուշիի բողոքականների քարոզչական, ուսուցչական, տպագրական գործունեությունը: Օգտվելով առիթից` Հոգևոր դպրոցի համար տպարանը գնում է Արցախի թեմի առաջնորդ Բաղդասար մետրոպոլիտը (1830-1853) և այն վերանվանում «Հայոց հոգևոր տեսչության տպարան». «...հայկական տպարանն գերմանացւոց, ի վաճառել նոցա զայն ի սեպտեմբեր ամսոջ, ըստ խորհրդոց յառաջաւոր իշխանաւորաց քաղաքիս, գնեցի ես հանդերձ ամենայն հարկաւոր պարագայիւքն իւրովք... հազար երկու հարիւր տասն և ինն մանէթի, յորոց զչորս հարիւր ութսուն մանէթն հատուցին ժողովուրդ տեղւոյս սեպհական յօժարակամութեամբ իւրեանց, իսկ զմնացեալ եօթն հարիւր տասն և ինն մանէթն փոխ առեալ եմ մուրհակաւ յայլոց, ինքնին հատուցի, զոր սակաւ առ սակաւ պարտիմ վճարել...: Ի գնել զտպարանդ՝ նպատակ մեր այն էր, զի մնասցէ այն անշարժ աստ ի քաղաքիս, գիտելով չափ, զի եթէ ելանէր այն ի ձեռաց, անյուսալի լինէր այնուհետ գործ ածել երբէք այսր զայլ տպարան»:

Ղուկասեան Հ., Բողոքականութեան հաստատուիլը Կովկասու հայոց մէջ, «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 55, 18 յուլիսի, հինգշաբթի, էջ 2:
Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 121-122:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 5:

Այս տպարանում առաջին գիրքը՝ Ջ. Բայրոնի «Շիլիոնեան կալանաւորը» (թարգմ. Մ. Զոհրապյան), լույս է տեսնում 1837 թ., որի տիտղոսաթերթում տպագրության վայր է նշվում «Վիճակաւոր առաջնորդին Ղարաբաղու բարձր սրբազան մետրոպոլտի Բաղդասարայ»:

Ի դեպ, այս հրատարակությունը պահպանված չէ: Այն առաջինը հիշատակում է միայն Լեոն (տե՛ս Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ էջ 124):
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 5:

Տպագրությունն ընթանում է մինչև 1840 թ.՝ հրատարակելով 11 գիրք:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 5:

1853 թ․

1853 թ. ապրիլի 13-ին Բաղդասար մետրոպոլիտն իր առաջին կտակով տպարանը թողնում է Արցախի Վիճակային հայոց կոնսիստորիայի ենթակայության ներքո. «Զտպարանն գնեալ սեպհականութեամբ իմով թողում յօգուտ վիճակային Հայոց կոնսիստորիին Ղարապաղու, իսկ եթէ ոչ իցէ կոնսիստորիայ, զորմէ չյուսամ, յայնժամ տուեալ լիցի ի վարձու և ի տարեկան եկամտից կէսն տուեալ լիցի վանօրէիցն Գանձասարու և սրբոյն Յակոբայ և կէսն որդւոց աղքատաց, ուսանողաց առ մասնաւոր անձինս»:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը (1813-1933), գիրք Թ, Երևան, 2001, էջ 232:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 5:

1858 թ․

1858 թ. թեմակալ առաջնորդ Գևորգ եպիսկոպոս Վեհապետյանը տպարանը հայ բարեգործ մոսկվայաբնակ Հովհաննես Հովնանյանի աջակցությամբ վերազինում է ձեռքի նոր մամուլով և հայերեն տառերով և այն անվանում Սբ. Էջմիածնի տպարան՝ դնելով կոնսիստորիայի իրավասության ներքո (1858-1863 թթ. ընթացքում հրատարակվում է 3 գիրք):

Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 302:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 5:

1862 թ․

1862 թ. տպարանում, որը վարձով էր տրվել տպագրիչ Մինաս Տարղլիճյանցին, Թեմական դպրոցի հոգաբարձության առաջարկով սկսվում է կաթողիկոսական կոնդակների և դպրոցի կանոնադրության տպագրությունը, սակայն թեմակալ առաջնորդ Վարդան արքեպիսկոպոս Օձնեցու հանձնարարականով Շուշիի կոնսիստորիան «...շտապում է հաղորդել Շուշու քաղաքային ոստիկանութեան, թէ... Մինաս Տարղլիճեանի մասնաւոր տպարանում տպագրւում են հոգևոր իշխանութեան թղթերը առանց նոյն իշխանութեան գիտութեան և թոյլտւութեան, ուստի խնդրում է փակել Տարղլիճեանի տպարանը...: Ոստիկանութիւնը բացատրութիւն է խնդրում հոգաբարձութիւնից, որ և հաստատում է, թէ այդ թղթերի տպագրութեան համար առանձին թոյլտւութիւն և գրաքննութիւն հարկաւոր չէին, քանի որ թղթերը իրան, հոգաբարձութեան են պատկանում...: Ոստիկանութիւնը իրաւունք տուեց հոգաբարձութեան, տպարանը չը փակուեց...»:

Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 273:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 5:

1864 թ․

Երկու տարի անց (1864 թ.) վերստին տպարանն անցնում է Շուշիի թեմական դպրոցի ենթակայության ներքո. «...դպրոցի հոգաբարձու Համբարձում-բէկ Սարուխանբէկեանը դիմում է Յովնանեանին և խնդրում, որ նա 1858-ից իր նուիրած տպարանը յատկացնէ թեմական դպրոցին: Նուիրատուն դիմում է կոնսիստորիային և առաջնորդին ու յայտնելով, որ ինքը տպարանը Էջմիածնին չէր նուիրել, այլ Ղարաբաղի հոգևոր դպրոցին, պահանջում էր իսկոյն յանձնել տպարանը հոգաբարձութեան: Կոնսիստորիան կատարում է այդ պահանջը և հոգաբարձութիւնը մասնաւոր ցուցակով ստանում է 1864-ին տպարանը Տարղլիճեանից և նորից նրան է յանձնում կառավարելու համար»: Այնուհետև տպարանն աշխատեցնում են տպագրիչներ Խաչատուր քահանա Ղալաբեկյանը, Ավետիս Թառումյանն ու Բաբաջան Գրիգորյանը:

Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 303, 374:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 5-6:

1873 թ․

1873 թ. սեպտեմբերի 1-ին Հոգևոր դպրոցի նորանշանակ տեսուչ Խորեն վարդապետ Ստեփանեն սկսում է «...աշխատել մեռած գրատունն վերանորոգել, ...կիսակենդան տպարանն վերանորոգել, որ «Հայկական աշխարհն» շարունակէ»: Նա ոչ միայն վերստին կյանքի է կոչում տպարանը, այլև կարողանում է 1874 թ. հրատարակել 1871 թ.-ից չտպագրվող «Հայկական աշխարհ» ամսագրի ապրիլ-օգոստոս ամիսների համարները (ի դեպ, այս ամսագրի առաջին համարը լույս է տեսել 1864 թ. Թիֆլիսում): Ի դեպ, տպարանը զբաղեցնում էր Թեմական դպրոցի ներքնահարկի սենյակներից մեկը:

Շահունեանց Վահան, Նամակ Շուշուց, «Մշակ», 1873, N 41, էջ 2-3:
Հայ պարբերական մամուլը (1794-1980), էջ 33: Տե՛ս նաև Ավագյան Ս., Նյութեր Ղարաբաղի նախասովետական շրջանի մամուլի պատմությունից, Երևան, 1969, էջ 20:
Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 375:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 6:

Ըստ ամենայնի, նյութական մեծ դժվարությունների առաջ կանգնելով, տպարանի գործունեությունը շուտով դադարում է և կրկին վերագործարկվում 1885 թ. Թեմական դպրոցի տրամադրած և հասարակությունից հանգանակված նյութական միջոցներով: Կարծիք կա, որ տպարանի վերաբացման պատճառն առկա մրցակցությունն էր բողոքական Միրզաջան Մահտեսի-Հակոբյանցի տպարանի հետ. «...լուրերը հաւատացնում էին, թէ այդ միակ տպարանը մեծ վաստակներ է տալիս իր տիրոջ, ուստի միտք յղացաւ, թէ պետք է վնասել այդ բողոքականին, ստեղծելով նրա հանդէպ մի ուժեղ մրցակից: Հոգաբարձուները դիմեցին կամաւոր ժողովարարութեան: Նուէրներ տալիս էին յօժարութեամբ, վնասել բողոքականին, թէկուզ նա լինի հայ և միաժամանակ օգուտ տալ թեմական դպրոցին...: Հաւաքուեց 2505 րուբլու մի գումար. հոգաբարձութիւնը դպրոցական գումարներից աւելացրեց դրա վրայ 1847 րուբլի և հէնց նոյն 1885 թուականից ձեռք զարկաւ տպարանը վերականգնելուն»:

Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 429:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 6:

Նույն թվականին տպարանը վերազինվում է փոքրիկ մեքենայով, հայերեն և ռուսերեն տառերով, իսկ «Հոգաբարձութիւնը փորձեց ինքը բանեցնել տպարանը, բայց վնաս արաւ, ուստի դիմեց ...կապալով տալու միջոցին»:

Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 430:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 6:

1893 թ․

Հայտնի է, որ 1893 թ.-ից հետո տպարանի գործունեությունը աստիճանաբար սկսում է վատանալ, և 1902 թ.-ից հետո վերջնականապես փակվում է «...համակրելի հիմնարկութիւնը, որ այնքան համեստ, բայց գնահատելի դեր է կատարել Շուշում...»:

Լէօ, Պատմութիւն Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 431:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 6:

1864 — 1902 թթ․

Տպարանը 1864-1902 թվականների ընթացքում հրատարակում է 37 գիրք:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 6:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Էջմիածնի
Հայոց հոգևոր տեսչության
Հայոց հոգևոր վարչության
Հայոց հոգևոր դպրոցի