«Արծիվ Վասպուրականի» (Վարագավանքի) Տպարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

«Արծիվ Վասպուրականի» (Վարագավանքի) Տպարան

Թուրքիա / Վան / Վան / Վարագ

Պատմություն
1857 թ․

«Արծիվ Վասպուրականի» (Վարագավանքի) տպարան (1857-1864, 1872-1874, 1876, 1883, 1908, 1913). 1857 թ. Մկրտիչ վարդապետ Խրիմյանն իր վանահայրության առաջին տարում Վարագավանքում հիմնում է Արևմտյան Հայաստանի առաջին տպարանը Կ.Պոլսից «իր հետ բերած 70,000 ղուրուշնոց փայտէ մամուլով», որի նպատակն էր հրատարակել «Արծուի Վասպուրական» հանդէսը և ոգևորել ժողովուրդը այդ ամսագրի հայրենասիրական, պատմական, կրօնական, բանաստեղծական յօդուածներով»:

Ծերուկ (Արտակ Դարբինյան), Վանի նահանգը ներկայումս, «Մուրճ», 1904, N 12, էջ 51): Տպարանի մասին տե՛ս նաև Բաբայան Ա., Հայ տպագրության 450 տարին, «ՊԲՀ», 1963, N 1, էջ 39: Ի դեպ, Մկրտիչ վարդապետն իր հետ Կ.Պոլսից բերել էր փայտե և մետաղե մամուլ (տե՛ս Չիթունի Տ., Վարագայ յոբելեան. յիշատակարան եւ կոչ Վարագայ կրթական հաստատութեան յիսնամեայ յոբելեանի (1857-1907), Կ.Պոլիս, 1910, էջ 13): Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 7-8:

1858 թ․

Տպարանը, որը տեղադրված էր առաջնորդարանի ստորին հարկում, գործունեությունը սկսում է 1858 թ. հունվարին: Այդտեղ էին հրատարակվում ոչ միայն «Արծուի Վասպուրականի» ամսաթերթը, այլ նաև գրքեր:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

«Արծուի Վասպուրականի»-ի համարներից մեկում Մ. Խրիմյանն ընթերցողներին բացատրում է տպագրական թերությունների պատճառը՝ մասնավորապես նշելով, որ «Տպարանը գործում է այնպիսի վայրում, ուր տպագրական գործը չունի ավանդույթներ, աշխատակիցները՝ տպագրիչները, ձուլողները, գրաշարները, անփորձ պատանիներ են...: Տպագրական մեքենայի փոքր չափը և գործերի մեծ ծավալն ու ընդգրկումը»:

Կոստանդյան Է., Մկրտիչ Խրիմյան. հասարակական-քաղաքական գործունեությունը, Երևան, 2000, էջ 66-67: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

1862 թ․

1862 թ., երբ Մկրտիչ վարդապետ Խրիմյանը նշանակվում է Տարոնի առաջնորդ և Մշո Սբ. Կարապետ վանքի վանահայր, «Առաջին գործն եղաւ Վարագայ տպագրական մամուլներէն մէկը իւր պարագայիւք պատրաստել, որ իրեն հետ տանի Ս. Կարապետի վանքը... տպարանի շարունակութիւնը յանձնեց առհասարակ եղբարց յառաջադէմ աշակերտաց աշխատասիրութեան...»:

Չիթունի Տ., Վարագայ յոբելեան. յիշատակարան եւ կոչ Վարագայ կրթական հաստատութեան յիսնամեայ յոբելեանի (1857-1907), Կ.Պոլիս, 1910, էջ 13: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

1864 թ․

Տպարանի գործունեությունը դադարում է 1864 թ. կեսերին և կարճատև ընթացքով վերսկսվում միայն 1872 թ. օգոստոսին (գործում է մինչև 1873 հունվարի 13-ը): Խմբագիրն էր Մանուել Անանյանը, աշխատակիցները՝ Մանուել Արտամետցյանը, Տիգրան Ամիրջանյանը, Ս. Գնունին և ուրիշները:

Տէր-Մկրտիչեան Ե., Գանձեր Վասպուրականի, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 619: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

1884 թ․

1884 թ. թուրքական կառավարության հրամանով տպարանը կնքվում է («Իտարէ Էմինին իւր հետ ունենալով Մեարիֆի Մուֆէթթիշը և ուրիշ մի թիւրք պաշտօնատարն, Նալբանդեան Մարգար աղան և վեց ոստիկան... նախ գացեր են Վարագի վանքը և վանքի թանգարանը և տպարանը կնքելէ յետոյ եկեր են Կեդրոնական վարժարան...»), իսկ 1892 թ. Վանի կուսակալ Բահրի փաշայի կողմից տպագրական մեքենան բռնությամբ փոխադրվում է Վան, և այնտեղ սկսվում է թուրքալեզու «Վան» լրագրի հրատարակությունը:

«Արձագանք», 1885, N 1, 9 յուլիսի, էջ 7: Վարդ (Գարեգին Սրվանձտյանց), Մի պտոյտ Վանի շրջակայքում, «Արաքս», 1898, Ա, էջ 61: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

Տպարանի փակման տխուր անցքերին անդրադարձել է վանեցի Պ. Մխիկյանը. «Դժբախտաբար չեմ յիշեր որ թուականին, աշնան, կիրակի օր մը... Վարագայ մամուլը եւ պարագաները եզան սայլերու վրայ բարձւած, քօղարկուած, սուինաւոր պահակներով շրջապատուած, ծանրաքայլ դէպի քաղաք կը յառաջանար. կըսուէր, թէ կառավարութիւնը ազգային մարմիններու հետ համաձայնած է «ժամանակաւոր կերպով փոխ կամ վարձու տանելու» տպարանը: ...Շատերու աչքերը, մանաւանդ երիտասարդներուն, խոնաւ էին եւ բռունցքը ամուր: Շատ լաւ գիտէին թէ ինչ ըսել է «փոխվարձու» տանելը. կը յամենային, որովհետեւ կուզէին վերջին ակնարկ մը նետել գերուածին... Մամուլը զետեղեցին Քաղաքամէջ, կառավարութեան շէնքին կից, միայարկ երկու խոշոր սենեակներու մէջ եւ սկսան գործածել զայն, ութնօրեայ 4 էջանոց թուրքերէն թերթ մը հրատարակելով «Վան» անունով...: Չեմ յիշեր թէ կառավարութիւնը որքան ատեն գործածեց զայն եւ կամ վերջէն ինչ եղաւ, բայց գիտեմ, թէ տակաւին Ա. պատերազմի նախօրեակին թուրքերէն Վան թերթ մը կը հրատարակուէր Վանի մէջ»:

Մխիկեան Պ., Վարագայ տպարանի գերութիւնը, «Վարագ», 1954, N 4, էջ 21-22: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

Տպագրական մեքենայի` Վան տանելու մասին 1893 թ. նշվել է նաև հետևյալը. «Քիչ ժամանակ առաջ, կառավարական պաշտօնեաները վանք գալով տարած էին թանկագին առարկան, որուն ձայնը լռած էր արդէն երկար տարիներէ ի վեր: Կառավարութիւնը մեքենան լարեց Վանի մէջ և հայ գրաշար մը բռնի տարած ըլլալով գործածեց պաշտօնաթերթի հրատարակման»:

Լինչ Հ. Ֆ. Պ., Հայաստան. ուղեւորութիւն եւ ուսումնասիրութիւններ, թարգմ. Լևոն Լարենց, հ. Բ, Կ. Պոլիս, 1914, էջ 127: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

1908 թ․

Սահմադրության հռչակումից հետո՝ 1908 թ., տպագրական մեքենան «...կրկին Վարագ փոխադրուեցաւ... երբ ալ դադրած էր յիշեալ թուրքերէն թերթը ...թուրք կառավարութիւն՝ մամուլն ու կազմածները նորէն Վարագայ միաբանութեան կը վերադարձնէ: Վանքին վերակացուն՝ պարոն Պետրոս, հօտաղներուն կը հրամայէ անյապաղ տոկուն եզներ սայլին լծած քաղաք իջնել: Ուրախութեան, ողջոյններու եւ երգերու տեղատարափին տակ, տպագրական այդ կազմածները եզնասայլերու վրայ տեղաւորուած Վարագ կը փոխադրուին»:

Տէր-Մկրտիչեան Ե., Գանձեր Վասպուրականի, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 620: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 8:

1908 թ․

Նույն թվականին (1908 թ.) Վարագավանքի ուսուցիչները վանքում հրատարակում են «Արծուիկ» խմորատիպ երկշաբաթաթերթը (լույս է տեսնում միայն 3 ամիս):

Տէր-Մկրտիչեան Ե., Գանձեր Վասպուրականի, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 622: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 9:

1910 թ․

1910 թ. հիմնադրված «Վարագա սանուց միությունը» ցանկանում է «...վերահաստատել մեր «Արծիւ Հայրիկի» տպարանը, անոր յիշատակը յաւերժ անմահացնելու համար»:

Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 33: Տե՛ս նաև «Յառաջ», Կարին, 1910, N 49: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 9:

Մեծ եղեռնի օրերին վերջնականապես դադարում է նաև տպարանի գործունեությունը. «Տեսանք և «Վասպուրականի Արծիւ»-ի տպարանը. ձեռքի տպարան, այժմ քանդուած մէկ կողմ ընկած...»:

«Հովիտ», 1915, N 39, էջ 609: Ի դեպ, Վարագավանքի տառաձուլական մեքենան տեղափոխվում է Էջմիածին և խորհրդային տարիներին գործածվում Երևանի 1 տպարանում: 1960 թ.-ից պահպանվում է Երևանի պատմության թանգարանում: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 9:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1889 թ․

Մկրտիչ Խրիմյանը 1889 թ.

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտատպություն
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

«Պարոն Պետրոս «Արծուի Վասպուրականի» տպագրական մամուլին կռթնած», արտատպված՝ Փափազեան Վ., Իմ յուշերը, հ. Բ, Պէյրութ, 1952, էջ 293: