Եփրատ գոլեջի Տպարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Եփրատ գոլեջի Տպարան 1889 թ․

Թուրքիա / Խարբերդ / Խարբերդ

Պատմություն

Եփրատ գոլեջի տպարան (1889-1896, 1909-1914). հիմնադրել է 1889 թ. Եփրատ քոլեջի առաջին նախագահ, ամերիկացի քարոզիչ Քրոզպի Հույլըրը, որը «...տպարանի մըն ալ անհրաժեշտութիւնը նկատի ունենալով, մեքենական կազմւածներ, անգլերէն և հայերէն գիրեր առնելով կը բերէ Խարբերդ»: Նորահաստատ տպարանն աշխատեցնում է Մանուկ Տինջյանը, որին աջակցում են Խաչատուր Պեննյանը, Հովհաննես Փաշկյանը և Մկրտիչ Ջամալյանը: Նրանք «...կը տիրանան իր ժամանակի տպագրական արուեստին եւ հետզհետէ կը տպագրեն հայերէն դասագրքեր, տետրակներ, անգլերէն Ա եւ Բ ընթերցարաններ, որոնք շատ մեծ եւ օգտակար միջոցներ կը հանդիսանան ուսման ծարաւի ուսանողութեան»: Համիդյան ջարդերից հետո թուրքական կառավարության հրամանով տպարանի գործունեությունը դադարում է:

Վահէ Հայկ, Խարբերդ եւ անոր ոսկեղէն դաշտը, Նիւ Եորք, 1959, էջ 359: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 15:

1909 թ․

Տպարանը վերստին բացվում է 1909 թ., երբ «...քաջալերուելով, 1889ին Խարբերդ բերուած տպագրական հնամենի մեքենաներն ու տառերը փոշիներու տակէն դուրս բերին «Եփրատ»ի գրասէր տղաքը: Ապա հնարաւոր դարմանումն ըրին եւ շատ դժուարատար կազմուածներով սկսան տպագրական աշխատանքներ փորձել: Քանի մը ամիսներ շարունակուեցան այս փորձերը եւ բաւական քաջալերութիւն ներշնչեցին: Դիւրութեամբ առնուեցաւ թերթ հրատարակելու արտօնագիրը՝ խմբագրութեամբ փրօֆ. Կ. Մ. Սողիկեանի: Գօլէճի վարչութեան եւ երկսեռ աշակերտներու բաղձանքին համաձայն, սոյն պաշտօնական պարբերաթերթը կոչուեցաւ «Եփրատ»: ...առաջին թիւը լոյս տեսաւ 1909, նոյեմբեր 1ին»:

Վահէ Հայկ, Խարբերդ եւ անոր ոսկեղէն դաշտը, Նիւ Եորք, 1959, էջ 346: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 15:

1908 թ․

Տպարանի վերագործարկման մասին նշվել է. «1908 թ. սահմանադրութեան հետ մամուլն ալ իր գործը սկսաւ: Միջին հաշուով ամէն օր 3000 էջ կը տպուէր: Բոլոր գործերը դասարաններէն մէկուն հսկողութեան յանձնուած էր, եւ տղայք կը կատարէին տպարանի գործերը իրենց խնայած ժամանակներովը: Կարգ մը գրքեր հրատարակուած էին, եւ երեք հանդէսներ, մին շաբաթական, մին կիսամեայ եւ միւսը ամսեայ կը հրատարակուէին կանոնաւորապէս: Գործը կատարելութենէ շատ հեռի էր, բայց տեւականօրէն զարգանալու վիճակին մէջ էր: Լաւագոյն ուրիշ ազդակ մը չկար Գօլէճին գործը այսքան ազդու կերպով տարածելու»:

Փիլիպպոսեան Յաբէթ Մ., Յիշատակարան Եփրատ Գօլէճի, Պոսթոն, 1942, էջ 124: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 15:

1909 — 1914 թթ․

1909-1914 թթ. այս տպարանում հրատարակվում է կիսամսյա, ապա ամսօրյա համանուն հանդեսը, որը Եփրատ քոլեջի հրատարակությունն էր: Տնօրեն-խմբագիրն էր Կարապետ Մ. Սողիկյանը:

Ճիզմէճեան Մ., Խարբերդ եւ իր զաւակները, Ֆրէզնոյ, 1955, էջ 402: Հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ Կարապետ Մ. Սողիկյանը (26.06.1868, Խարբերդ-25.06.1916, Խարբերդ) «Բազմակողմանի կարողութիւններով օժտուած այս մտքի մեծ մշակը բանաստեղծ էր ու գրագէտ: Ամբողջ տարի մը զնտաններու մահամոտ ստուերներուն մէջ արգելափակուած մնալէ վերջ դուրս կը հանուի բանտէն, թուրքերուն ներկարարութիւն սորվեցնելու համար...: Անոր սիրտը չկրցաւ տոկալ եւ օր մըն ալ, իր ծննդեան տարեդարձէն մէկ օր առաջ... կաւանդէ իր հոգին...: Սողիկեան` Գօլէճին մէջ հայերէն լեզուի, գրականութեան եւ տարրաբանութեան ուսուցիչ էր: Գօլէճին կողմէ ղրկուեցաւ Վենետիկ ու Վիեննա, հայ գրականութիւնը աւելի մօտ ուսումնասիրելու համար...: Եփրատ Գօլէճի` «Եփրատ» հանդէս կիսամսեայի այս խմբագիրը եւ Հայ լեզուի բառական ճոխութիւնը պարպող «Ոլորակին» հեղինակը, իր կեանքը` որպէս անձնազոհ մշակ` ի սպաս է դրել ուսուցչապետութեան» (Փիլիպպոսեան Յաբէթ Մ., Յիշատակարան Եփրատ Գօլէճի, Պոսթոն, 1942, էջ 151-152): Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 15-16:

Տպարանն ուներ նաև իր կազմատունը, որտեղ աշխատում էին քոլեջի աշակերտները:

Փիլիպպոսեան Յաբէթ Մ., Յիշատակարան Եփրատ Գօլէճի, Պոսթոն, 1942, էջ 124-125: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 16:

1910 — 1914 թթ․

Ամենայն հավանականությամբ, 1910-1914 թթ. այս տպարանում է հրատարակվել գերմանացի քարոզիչ, Մեզիրեի գերմանական որբանոցի վարիչ Յոհաննես Էհմանի խմբագրությամբ «Ամենուն համար» կրոնական շաբաթաթերթը (արտոնատերն էր Պետրոս Կարապետյանը):

«Կոչնակ», 1910, N 21, էջ 499: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 16:

1913 — 1914 թթ․

1913-1914 թթ. «Եփրատ» տպարանում լույս է տեսնում նաև ամերիկյան քարոզիչների ամսաթերթը՝ «Դէտ» անվամբ, որի պատասխանատու խմբագիրն էր Վ. Պ. Ամիրխանյանը, իսկ արտոնատերը՝ Հենրի Րիկզը. «Խարբերդի մէջ 3րդ թերթ մ’ալ սկսաւ հրատարակուիլ Եփրատ տպարանէն, «Դէտ» անունով, բոլորովին կրօնական ուղղութեամբ Ամերիկեան միսիօնարութեան խմբագրութեան տակ»:

«Կոչնակ», 1913, N 31, էջ 752: Տե՛ս նաև N 21, էջ 516-517: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 16:

4 տարի տպարանի գրաշարն ու տպագրիչն է եղել Հովհաննես Ս. Փաշկյանը:

Փիլիպպոսեան Յաբէթ Մ., Յիշատակարան Եփրատ Գօլէճի, Պոսթոն, 1942, էջ 172-173: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 16:

Խարբերդում հրատարակվել են նաև ձեռագիր թերթեր և հանդեսներ` «Ասպարեզ» (Կ. Սողիկյան, Խորեն Անդրեասյան և Ռուբեն Որբերյան), «Ծովակ» (1909, Ազգային Կենտրոնական վարժարանի սաների գրական թերթն էր) և «Հայրենի առուակ» (խմբ.` Նշան Փաշկանց, Գերմանական վարժարանի աշակերտներ գրական հանդեսն էր), ինչպես նաև խմորատիպ թերթեր: Դրանք են` «Դատ» (1896, խմբ.` Ազարիկ Գոլոյան), «Պատանի» (1909, Խարբերդի պատանեկան միության հրատարակությունը), «Գյուղատնտես» (1910), «Լուսաշաւիղ» (1911, խմբ.` Սուրեն Պահլավունի, Հայ կաթողիկե վարժարանի հրատարակություն):

Վահէ Հայկ, Խարբերդ եւ անոր ոսկեղէն դաշտը, Նիւ Եորք, 1959, էջ 398, 463: Հայ պարբերական մամուլը (1794-1980), էջ 50, 79, 81, 87: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 16:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Կարապետ Սողիկյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Քրոզպի Հույլըր