«Առաջ» («Յառաջ») Տպարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

«Առաջ» («Յառաջ») Տպարան 1908 — 1914 թթ․

Թուրքիա / Էրզրում / Էրզրում

Տեղադրություն

Գտնվում էր Չամուր, հետո Մուրտար փողոցներում վարձակալված տներում, իսկ 1913 թ.-ից` Աղաբալյան վարժարանի շենքում:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք. Կարին քաղաքը, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 263: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 16:

Պատմություն
1908 թ․

«Առաջ» («Յառաջ») տպարան (1908-1914). 1908 թ. հուլիսի 11-ին Կարինում մտավորականները ստեղծում են «Հայ երիտասարդական» միություն, որի նպատակն էր հրատարակել մի պարբերական, որը «պիտի ծառայէ ընդհանուր հայրենիքի վերաշինութեանն ու բոլոր ճնշուածների պաշտպանութեանը՝ առանց ազգի ու կրօնի խտրութեան»: Միության անդամներն իրենց մտադրությունը կյանքի կոչելու համար ձեռնամուխ են լինում տպարան ստեղծելու գործին. «Յանդուգն այս ծրագիրը շուտով իրականութիւն դարձաւ, շնորհիւ նիւթական լայն զոհաբերութիւններու... բացուեցաւ «Յառաջ»ի տպարանը իր սեփական մեքենայով եւ կազմածներով...»:

Ղազար-Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի. Կարինապատում, Պէյրութ, 1957, էջ 275, 314: Տե՛ս նաև Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 90: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 16:

1909 թ․

1909 թ. մայիսի 31-ին Եղիշե Թոփչյանի (Երվանդ Թամարյան) խմբագրությամբ հրատարակվում է «Յառաջ» թերթի անդրանիկ համարը (տնօրեն-արտոնատեր՝ Արամ Ատրունի): Նրա սպանությունից (1909 թ. հոկտ. 11) հետո խմբագրի պաշտոնը հաջորդաբար վարում են Լիպարիտը (Ապտակունի), Սիմոն Վրացյանը, Սարգիս Հովհանջանյանը և Շավարշ Միսաքյանը: Թերթի վերջին համարը տպարանում թողարկվում է 1914 թ. մարտի 25-ին (պատասխանատու տնօրեն` Վահե Թոգաճյան, արտոնատեր՝ Ա. Ատրունի): Ի դեպ, տպարանը հայտնի էր հենց պարբերականի անունով:

Ղազար-Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի. Կարինապատում, Պէյրութ, 1957, էջ 276-277: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 17:

Տպարանի ստեղծումը բարձր գնահատանքի է արժանանում ժամանակի մտավորականների կողմից. «Կարին այսչափ դարերէ ի վեր, եւ յետ տպագրական գիւտի` տարիներ անցնելէ յետոյ, առաջին անգամ կ’ունենայ իւր մէջ հայ տառերով, տպուած թերթ մը, առաջին անգամ կը շարժի հայկական տառերով տպագրական գործիք մը: ...Արդարեւ մեծ դարագլուխ մը համարելու է Կարնեցին այս թուականը իւր գրականութեան համար, ձեռագրով թերթ հրատարակելու, բազմատիպ զանգուածի մը վրայ քանի մը տասնեակ ամսաթերթ տպելու, դժուարին եւ անյարատեւ աշխատութեանց վերջ կու տայ «Յառաջիս» տպագրական հաստատութիւնը»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք. Կարին քաղաքը, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 260: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 17:

Չնայած այն հանգամանքին, որ տպարանը հագեցած չէր տպագրական կատարյալ մեքենաներով, այն իր գործունեությամբ, սակայն, մեծ դեր է խաղում կարնեցի հայերի կյանքում. «Յառաջ թերթիս տպագրական գործիքները թէպէտ և տակաւին չունին այն ամէն կատարելութիւն, որ կը պահանջուի տպագրատան մը համար, այսուամենայնիւ բաւական ծառայութիւն կը մատուցանէ Կարնոյ հայ համայնքին, թերթէն զատ տպելով՝ ծանուցագրեր, հրաւիրագրեր, այցետոմսեր եւ այլն: Պարզ ձեռաց կրկին մեքենաներ են, որ կը մատուցանեն այս ծառայութիւնները, մին փոքր, մին աւելի մեծ, ոտից շարժման զօրութիւնը եւ ձեռաց բազկի ոյժն է, որ կը կատարէ շոգւոյ պաշտօնը: Դարերէ ի վեր կամ տարիներէ ի վեր Կարին տեսած չէր իւր մէջ հայ մամլոյ արդիւնքը, չտեսածը տեսաւ...»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք. Կարին քաղաքը, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 263: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 17:

«Յառաջ» տպարանում են լույս տեսնում նաև 1911 թ. «Սիրտ», 1914 թ.՝ «Երկիր» (արտոնատերը և տնօրենն էր Մարուքե Մառանճյանը: 9 համար հրատարակելուց հետո կառավարությունը խափանում է տպագրությունը) և «Ալիք» երկօրյա թերթերը (տնօրեն-արտոնատերն էր Հրաչյա Լուսպարոնյանը):

Ղազար-Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի. Կարինապատում, Պէյրութ, 1957, էջ 277-278: Տե՛ս նաև Քօսեան Յ., Բարձր Հայք. Կարին քաղաքը, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 265-266: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 17:

1911 — 1912 թթ․

«Յառաջ» տպարանում, բացի թերթերից, 1911-1912 թթ. ընթացքում հրատարակվում է նաև 2 գիրք:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 17:

Հարկ է նշել, որ մինչև սեփական տպարան ունենալը կարնեցի հայերը թողարկել են նաև ձեռագիր թերթեր և ամսագրեր` «Ընկերական սիրտ» ամսաթերթ (1895 թ. ապրիլ-սեպտեմբեր, խմբագիր՝ Հովհ. Շավարշ), «Մանր երգեր» կիսամսյա հանդես (1895 թ., Քեչեյանի և Հեյրանյանի նախաձեռնությամբ «հազիւ երկու տետր կը հանեն ձեռագիր գրելով... կը դադրեցնեն եւ նաեւ կը պատռեն գրածնին...»), «Մի սիրտ և մի հոգի» (1895 թ.), «Վոսփոր» ամսաթերթեր (1896 թ., տեր և հրատարակիչ՝ Եր. Յազճյան, ապա՝ Ղ. Գրգոյան), իսկ «բազմատիպ զանգուածի» միջոցով՝ «Փարոս» շաբաթաթերթը (1909 թ. մարտի 7-14-ը) և «Նոր Լոյս» ամսաթերթը (1910-1911 թթ., Կարինի Գաղղիական վարժարանի աշակերտների օրգանը):

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք. Կարին քաղաքը, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 254-257: Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 17:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
«Յառաջ»