Սլեյբեի Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սլեյբեի Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի

Սիրիա / Հալեպ / Հալեպ

Տեղադրություն

Գտնվում է Հալեպի բերդից հյուսիս-արևմուտք՝ Ազիզիեի շրջանում (հասցեն՝ Սլեյբե փողոց, թիվ 11)՝ մարոնիների Սբ. Եղիա և հունաց Սբ. Գևորգ եկեղեցիների միջև:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 24: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61:

Տեղադրությունն է՝ N 36o 12' 22.50'', E 37o 09' 19.46'':

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61:

Պատմություն
1329 թ․

Քաղաքի հայոց հնագույն եկեղեցու պատմական առաջին վավերագիր հիշատակությանը հանդիպում ենք 1329 թ. «Գրեցաւ ժողովծու գրգունքս ի մէծահռջակ քաղաքս, որ է Բերիայ, որ կոչի Հալպ., ընդ հովանեաւ Աստուածածին, ի թուականութեան հայոց ՉՃ.ՀԸ (1329) ի նեղ և ի դառն ժամանակիս. ի հայրապետութեան տն. Յակոբայ, և ի թագաւորութեան Տղայ Լևոնի, որդի Օշին թագաւորի...»:

Բաբգէն եպիսկոպոս, Հալէպ, «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 3: Այս հիշատակարանի թվականը Սյուրմեյանը 1329 թ. փոխարեն կարդացել է 1429 թ., ապա հիմք ընդունելով այդ` նշել է, որ եկեղեցու վերաբերյալ առաջին հիշատակությունը պատկանում է 1429 թ. (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 24, 26): Օգտվելով նրանից՝ մի քանի հեղինակներ կրկնել են նույն սխալը. տե՛ս Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 248: Հինտոյեան Զ., Յուշարան եկեղեցաշինութեան Այնթապ 1723-Հալէպ 1972, Պէյրութ, 1993, էջ 122: Ազէզեան Հ., Բերիոյ թեմը և իր եկեղեցիները, «Հասկ», 2001, էջ 383, 390: Սյուրմեյանը, հիմք ընդունելով նաև Հալեպում գրված 1355 թ. ձեռագիր Ավետարանը, որտեղ չի հիշվում որևէ եկեղեցու անուն, նշել է, որ 1355 թ. հալեպահայերը չունեին եկեղեցի (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 7, 8): Հաշվի առնելով, որ հիշատակարանում նշված Օշին թագավորի որդին՝ Լևոն Ե, թագավորել է 1320-1342 թթ., իսկ Հակոբ Բ Անավարզեցի կաթողիկոսը պաշտոնավարել է 1327-1341 և 1355-1359 թթ., ավելի ստույգ ենք համարում Բաբկեն կաթողիկոսի ընթերցումը: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61:

1710 — 1712 թթ․

1710-1712 թթ. առաջնորդ Աբրահամ եպիսկոպոս Արծիվյանի գլխավորությամբ Հալեպի կաթողիկե հայերը տիրում են Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն և առաջնորդարանին:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 39: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61:

1737 թ․

Նրանք եկեղեցուն վերստին տիրում են 1737 թ. չորս տարով. «...բազում կաշառս ետուն Օսման փաշաին և այն ժամանակ մօլային և առին Սբ. Ածածնայ եկեղեցին...»: Ըստ Կիլիկիո կաթողիկոս Եփրեմ Ա Աջապահյանի՝ կաթողիկեները եկեղեցուն տիրել են 5 տարի. «...հետևաբար տիրեալ նոցին, մինչեւ ամ հինգ եկեալ անցին...»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 128: Հայ կաթողիկեների առաջնորդ Աբրահամ Արծիվյանը 1741 թ. հուլիսի 18-ին գրած և Մխիթար Սեբաստացուն ուղարկած իր նամակում նշել է, որ «1738 և դեկտեմբեր ամսոյ 30 աւուրն յորժամ առին Բերիացիք՝ որդիք սրբոյ եկեղեցւոյ, Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին ի հերետիկոսաց...» (Թորոսեան Յ., Վարք Մխիթարայ աբբայի Սեբաստացւոյ, Վենետիկ, 1901, էջ 463): Սակայն հայտնի է, որ 1740 թ. նոյեմբերի 26-ին եկեղեցու մեջ հայ կաթողիկե եպիսկոպոսները կաթողիկոս են ընտրում Աբրահամ արք. Արծիվյանին (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 705): Հայտնի է նաև, որ 1742 թ. մարտի 4-ին եկեղեցին վերստին լուսավորչական հայերին պատկանելու մասին ֆերմանն արդեն ստորագրված էր (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 708): Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 522: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61:

1909 — 1914 թթ․

Եկեղեցին 1909-1914 թթ. ծառայում էր որպես մանկապարտեզ և Ներսեսյան վարժարանի շրջանավարտից միության գրադարան:

Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 83-84, 88: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 62:

1919 թ․

Հավանաբար 1919-1924 թթ. գործածվում էր որպես դպրոց: 1924 թ. վերստին ծառայում է որպես եկեղեցի, իսկ 1991 թվականից առ այսօր թանգարան է:

Հինտոյեան Զ., Յուշարան եկեղեցաշինութեան Այնթապ 1723-Հալէպ 1972, Պէյրութ, 1993, էջ 90: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 62, 90 (Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 106):

Ճարտարապետություն

Սեղանաձև հատակագծով եկեղեցին «...չորս միաձոյլ սիւներու վրայ կառուցուած է երեք խորանով առանց խաչկալի»: Ունի մեկ դուռ և երկու լուսամուտ՝ բացված արևմտյան ճակատի հարավային կեսից, «...չորս դեղնորակ նեղ եւ սիրուն պատուանդանով սիւներու վրայ հաստատուած... հողէ հարթ տանիքով՝ ունի 123,25 քառակուսի մետր տարածութիւն, երեք սեղան եւ դեղին տեղական քարէ շինուած 0,75 մետր բարձրութեամբ բեմ, քովընտի երկու աստիճաններով: Աջ կողմի պատին մէջ փորուած է տեղական դեղին մարմարիոնէ շինուած գեղակերտ աւազան մը՝ որուն տեղ 1681-ին չինական յաճխապակիէ ճակատ կար, դժբախտաբար վնասուած եւ բեկորները միայն կանգուն՝ Ս. Քառասնից մէկ անկիւնը»:

Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 213: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 45: Գանձատան վերածված Սբ. Աստվածածին եկեղեցում վերստին կազմվել և ներկայումս բարվոք վիճակում պահպանվում են հախճապակիները, սակայն անհայտ է, թե դրանցից ո՞ր մեկն է ներկայացնում Սյուրմեյանը: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 62:

Նորոգություն
1535 թ․

1535 թ. եկեղեցին նորոգվում է խոջա Մախսուդի կողմից:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61, 63 (Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 2):

1825 թ․

1825 թ. եկեղեցու նորոգության համար քարեր են բերվում, որոնց վճարումները կատարվում են առաջնորդարանի գանձանակից:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 765: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61:

1849 թ․

1849 թ. եկեղեցին վերստին նորոգվում է:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61, 82 (Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 67):

1850 թ․

1850 թ. Միսաքյան Սարգիս աղայի կողմից եկեղեցու հին մկրտարանի փոխարեն կառուցվում է նորը: Նույն թվականին վերակառուցվում են եկեղեցու խորանի սեղանները:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 61-62, 82 (Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 67 և արձ. N 68):

Վիմագրեր

Ներկայացնում ենք 123 միավոր արձանագրություն, որոնցից 24-ն առաջին անգամ ընդօրինակել և հրատարակել է Ա. Սյուրմեյանը, իսկ մեկական արձանագրություն էլ՝ Ա. Տեր-Հովհաննեսյանցը, Գ. Տունկյանը: 97 արձանագրություն հրատարակվում է առաջին անգամ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 62:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1535 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 62:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2011 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նորոգություն 1535 թ․

Արձանագրություն. եկեղեցու ներսում, մուտքից վեր ագուցված մարմարե սալիկին (100 x 40 սմ)՝ փորագիր, 7 տող.
Ի թվ(ի)ն հայոց ՋՁԴ (1535), ի կ(ա)թ(ողի)կոսութե(ան) տ(է)ր Յով(հ)ան(ն)իսին եւ յառաջնո|րդութե(ան) Խաչատուր եպ(իս)կ(ոպո)ս(ի)ն, ի թ(ա)գ(աւո)րութե(ան) սուլթ(ա)ն Սուլ(է)մ(ա)նին վերըստին ն|որոգեաց խաւճայ Մախսուտն զՍ(ուր)բ Ա(ստուա)ծածինս յիշ(ա)տ(ա)կ իւր եւ ծնաւղ|աց իւրոյ՝ հաւրն՝ Մո(ւ)ր(ա)տ(ի)ն, եւ մաւրն՝ Ճուհարին, եւ եղբայր(ա)ցն՝ Խտրշին եւ | Աշրաֆին, եւ ամ(ենայն) արե(ա)ն մերձաւորացն կ(ե)նդ(ա)նե(ա)ց, ն(ն)ջ(ե)ց(ե)լ(ո)ց: Եւ որք հանդ(ի)պ(ի)ք, յ(ի)շ(ե)ց(է)ք | ի մաքր(ա)յփա(յ)լ աղ(ա)ւթս ձեր զբ(ա)րէմիտ եւ զհեզ(ա)յհ(ո)գի խ(աւ)ճ(ա)յ Մ(ա)խս(ու)տն, որ բ(ա)զ(ո)ւմ աշխ(ա)տութ(եամ)բ | շ(ի)նեց զեկ(ե)ղ(ե)ցիս եւ որք յիշէք, յիշե(ա)լ լիջ(ի)ք ի մի{ո}ւս անգամ գալուստն իւր ամէն:

Սիւրմէեան Ա., Խաչատուր արքեպիսկոպոս Հալէպցի, «Սիոն», 1938, յուլիս, էջ 212: Քորթոշյան Ր., Ճշտումներ՝ ի նպաստ հալեպահայ պատմության, «Ճարտարապետություն, շինարարություն», 2009, N 4(38), էջ 56: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 63:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նորոգություն 1535 թ․

Արձանագրություն. եկեղեցու արևմտյան ճակատին՝ մուտքից վեր ագուցված իրար կից մարմարե երկու սալիկներին (մեկը՝ 68 x 29 սմ17)՝ փորագիր, 7 տող.
Սալիկ Ա. Ես եմ դուռն ընդ իս, եթէ ոք մտանիցէ, կէցցէ, մտցէ և | ելցէ և ճարակ գտցէ: Ն(ո)րոգէց(ա)ւ Ս(ուր)բ Ա(ստուա)ծ(ա)ծնայ եկեղէցին | թ(ի)ւն հ(ա)յ(ո)ց 984-ին (1535) և ի թ(ա)գ(ա)ւ(ո)րո(ւթ)ե(ա)ն սուլթան Սուլէմանին և ի | հայրապետու(թ)ե(ա)ն տ(եառ)ն Յ(ով)հ(ա)ննէս կ(ա)թ(ո)ղ(ի)կոսին, ևս կրկին նորոգե|ցաւ թ(ի)ւն 1849-ի և ի թ(ա)գ(ա)ւ(ո)րո(ւթ)ե(ա)ն խնամածու սուլթան | Ապտլ Մաճիտին և ի հ(ա)յր(ա)պետ{ն}ու(թ)ե(ա)ն տ(եառ)ն Միգայել կ(ա)թ(ո)ղիկոսին Սալիկ Բ. և յառաջնորդու(թ)ե(ան) Նիկողայոս ե(պիսկո)պ(ո)սին:

Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 213: Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 123-124: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 782, 783: Մինասեան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ թեմի հայութեան մասին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2007, N 1-2, էջ 20, 26: Քորթոշյան Ր., Ճշտումներ՝ ի նպաստ հալեպահայ պատմության, «Ճարտարապետություն, շինարարություն», 2009, N 4(38), էջ 56: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 63:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր 1768 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 68:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1776 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 69:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1778 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 70:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2011 թ․

Նոտրգիր, Հայերեն, Ձեռագիր 1815 թ․

Կոնդակ. արձանագրությունը՝ ձեռագիր, 52 տող.
Կթղկս. պտրիրգ.: | Յի. Քի. ծռյ. տր. Աբրահամ արքեպս. բնիկ միաբան: | Սբյ. գահին Էջմիածնի և շնորհիչ սբ. հոգւոյն վերատեսուչ և | մեծի արքայանիստ մայրքղքիս. Կստնդանապօլսի.: Յորմէ ժամանեալ հասցէ ողջոյն փրկչական | շնորհք. առաքելական և ածային. բզմպիկ. օրհնուին. և նախախնամական գթուին. եկեալ հանգիցէ. առ’ ի վր. տիրա|խընամ և ածապահ. քղքացդ.՝ Կարնոյ՝ Եւդոկիոյ և Շապինղարահիսարա, և բոլոր թեմից և վիճակացոյցին, | յորս կառուցեալ և հաստատեալ սբց. եկեղեցեաց և եկեղեցականաց՝ դէտ և գլուխ կարգեալ արժնպտիւ. | առաջնորդաց, երանաշնորհ եպսց., ածիմաստ. վրդպտաց., շնորհազարդ քհնյից., յարգի իշխանաց, ավ. զօրացեալ | տէօլվէթաւորաց, պարոն վաճառականաց, ձեռնահմուտ արուեստաւորաց, քըրտնաջան երկրագործաց, | և համայն լուսաւորչերամ օրհնեալ ժողովրդոց, մեծաց և փոքրանց, արանց և կանանց, ծերոց և | տղայոց, երիտասարդաց և կուսից և ամ. չափ ու հասակի ի Քս. ած. հաւատացեալ զաւակացդ՝ կալ և | մնալ ածային. սիրով շնորհիւն Քսի. ընդ երկայնաւուրս խաղաղութբ. ամէն: | Շնորհք. սէր և երկնաւոր խաղաղուին. յայ. հօրէ ամենակալէ և ի փրկչէն մերմէ Յսէ. Քսէ. և | ի սբյ. հոգւոյն կենարարէ և մարդասիրէ իջցէ ի հոգիս և ի մարմինս ձեր, և օր ընդ օրէ զարդարեալ | փառօք ծաղկեցուսցէ զամենեսեանսդ՝ սրբուբ., հեզուբ., առաքենուբ. և ածպաշտուբ. ամէն: | Գիտուի. լիցի ածասիրուե. ձերում, զի գրէ սբզն. առաքեալն Պօղոս թէ պարտ է մեզ որ կարողքս եմք | զտկարուի. տկարացն բառնալ և մի՛ անձին և եթ հաճոյ լինել և զայս վսկ. ասէ առաքեալն, եթէ վշտանայ ինչ մի անդամն | վշտանան և ամ. ադամք ընդ նմա և եթէ փառաւորի ինչ մի անդամն խնդան և ամ. անդամք ընդ նմա և արդ` | ամ. հաւատացեալք Քսի. են միմեանց անդամք յօդեալ ի մի գլուխն Քս. ոպ. սոյն առաքեալն վկայ է ասելով այլ | դուք մարմին Քսի. էք և անդամք յանդամոց նր. և ածահայր. մարգարէն Դաւիթ ասէ տէր սիրեցի | զվայելչուի. տան քոյ և զտեղի յարկի փառաց քոց: Քանզի ի վր. երկրիս տունն այ. է սբ. եկեղեցիքն որ միշտ եր|կըրպագի և փառաւորի անունն այ. ուստի պարտիմք և մեք միշտ և հանապազ հոգևոր և մարմնաւոր | փառօք փառաւորել զեկեղեցին այ.: | Ապաքէն ահա ի Կիւլիկիոյ սբ. տանն, որ ի ժմնկս. թգւրց. մերոց կառուցեալ և հաստատեալ գերահռչակ | սբ. աթոռ է և մինչև ցայժմ այն հին առաջին հայրպտանիստ. վանքն աւերել ամայի մնացեալ էր, | բայց այժմ երանաշնորհ հարպտ. տր. Կիրակոս սբզն. կն. ողորմուբն. այ. այցելուի. գտեալ թգւրկն. | բարձու հրամանաւ ի հիմանէ հրաշակերտեալ շինեաց, ուստի ի ներքոյ ծանր ծանր բզմ. պարտուց անկեալ կայ, | որ իւր վիճակի եղեալ լուսաւորչածին օրհնեալ ազգն մեր ոչ բաւականացաւ օգնուի. առնել վս. առա|ուելուե. պարտուցն, որոյ վս. և սբյ. գահին Էջմիածնի արժանաժառանգ փեսայ ածընտիր. տր. Եփրեմ սբզն. | կն. ամ. հայոց յատկապէս կոնդակ շնորհելով յորդորեալ է զընդհանուր ազգս հայոց ձեռնտու և օգնական | լինել և կամաւոր իմտատիէս շնորհել և ահա իւր ինքեան հայրպտկն. կոնդակաւն և մեր այսու օրհնուե. նա|մակաւս առաքեցաք զնորին սբ. ուխտի հրզտ. միաբան առձերդ | բարեպաշտուե. և քսասէր. օրհնեալ լուսաւորչածին երամոցդ, սիրովն Քսի. ի գութ շարժեալ | զձեզ օգնուի. առնել սբյ. Տանն Կիւլիկիոյ և ազատուե. պարտուցն պատճառ լինել, որով ի պար|տուցն ազատեալ սբ. աթոռն զայն ի յաւուրս ձեր շէն և պայծառ մնասցէ, ոպ. լուսահոգի նախնիքն | ձեր զբարի սովորուին. իւրեանց յիշտկ. թողեալ ի յաւուրս իւրեանց շէն և պայծառ պահէին և ի նեղուեն. ժմնկին. | այսոցիկ սբց. աթոռոցս օգնուիս. հասուցանէին: Ուրեմն հոգևորական սիրով այսու օրհնուե. նամակաւս յորդո|րեմ զօրհնեալ ազգս մերոցի ի գալ սոյն սբյ. տանն միաբան առ յածա|սիրուի. ձեր, ի փառս այ. ի պատիւ ամենօրհնեալ Սբ. Ածածնի. և ի սէր հայրուե. մերոյ առատապս. ընդ կարեաց | ձերոց մէկ մէկ կամաւոր ընծայիւք յատուկ յատուկ իմտատիէ ողորմուիս. շնորհեցէք և այն սբ. աթոռոյն պար|տուցն օգնական եղեալ՝ ազատուե. պտճռ. լինել ջանացէք և որք սաղմոսերգուե. պաշտօն և պատարագք | մատչե այնց ամենից ձեր համայն կենդանեաց և ննջեցելոց մասն և բաժին լիցի: Ուրեմն ոպ. տրն. մեր Յս. Քս. | հրամայեաց և խոստացաւ իւր սբ. և ընտրեալ աշակերտացն և նոքօք ամ. յաջորդաց նոցին ասելով, որ ձեզ լսէ, | ինձ լսէ, և որ զձեզ ընդ ունի, զիս ընդ ունի, և որ զիս ընդ ունի, ընդ ունի զայն՝ որ առաքեացն զիս: Նոյնպս. և մեք այժմ | հոգևոր իշխանուբ. տռն. մերոյ Յսի. Քսի. հրամանաւն պատուիրեմք ձեզ համայնիցդ՝ սիրովն Քսի. ընդունել | այս սբյ. տանս միաբան արժանապս. պատուել և մեծարել | և այնպս. ճանաչել և գիտել՝ ոպ. թէ նոյն ինքն քհնյպտն. այ. եկեալ շրջի ի միջի ձերում ամ. կարևոր գոր|ծոցն օգնական և ձեռնտու լինիք, զոր ինչ տէր և պատիւ դմա ընծայէք, այն ամ. մեզ իսկ համարեմք: | Որ և բարերարն ած. ձեր ողորմուեցն. փոխարէն միոյն հզրպտիկ. վարձս հատուսցէ ձեզ աստ և ի հանդերձեալն | և լիջիք առ հարկ. ամքն. օրհնեալ փառաւորեալ ի յայ. և յամ. սբց. նր. և ի մէնջ ամէն: | Գրեցաւ օրհնուբ. իմտատիէի կոնդակս՝ ի ՌՄԿԴ (1815) փետրվ. ԻԵ (25) ի պտրիրգրնս. Ամն. Հայոց ի Կստնդնապօլսի. | ընդ հովանեաւ Սբ. Ածածին. մայր եկեղեց...:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 74-75:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Նոտրգիր, Հայերեն, Ձեռագիր 1827 թ․

Կոնդակ. արձանագրությունը՝ ձեռագիր, 58 տող, կոնդակի ներքևում՝ փակագիր կնիք.
Յի. Քի. ծռյ. տր. Եփրեմ կթղկս. | Ամ. Հայոց, որ և շնորհիւ տռն. ծայրագոյն պտրիգ. Տանն Կիլիկիոյ և սպասաւոր սբ. Լուսաւորչի աջոյն | և վեհափառ հրաշալի աթոռոյն: Յորմէ ժամանեալ հասցէ գիր օրհնուբ., աղօթք պահպանութեան, | շնորհք. առաքելական և ածային. բազմապատիկ ողորմուին. և անսպառ գթուին. եկեսցէ և հանգիցէ, հեզ|ցի՛ և ծառա լեսցի՛ և սփռեալ տարածեսցի առ ի վր. տիրապահ քաղաքիդ օրհնեալ Գերմանիկու, և ի միջի դորին կառուցեալ քրիստոսահիմն | ի վեցեքին սբց. եկեղեցեաց և ի եկեղեցական մանկանց, նախ՝ սրբանուէր քահանայից, ուսումնասէր սարկաւագաց, քաղցրաբարբառ դպրաց, | հաւատարիմ էրէցփոխանաց, հարազատ գանձապետաց, բարեպաշտօն իշխան աղայից, հոգեսէր մահտեսեաց և մահտեսացու անձանց, ողորմած տեօլ|վաթաւորաց, առատաձեռն խօճաներաց, երլիից և միւսաֆիրաց, եկաց և մտից, արդարավաստակ հողագործաց, բարեսէր վաճառականաց, գթասիրտ աղ|քատաց, արանց և կանանց, ծերոց և տղայոց, երիտասարդաց և կուսից, մեծաց և փոքունց և առ հասարակ ի Քս. Յս. հաւատացելոցդ, խնդալ | տռն. շնորհիւ խոր խաղաղութեամբ և յարազուարճ բերկրութեամբ և ցնծալից կենօք միշտ ամէն: | Շնորհք. ընդ ձեզ և երկնաւոր խաղաղուին. յայ. հօրէ ամենակալէ և տռնէ. մերմէ Յսէ. Քսէ. և ի սրբոյ | հոգւոյն կենարարէ, և յառատածաւալ պարգևատուօղէ, և յամենունակ շնորհատուօղէ, իջցէ՛ և հանգիցէ՛, հեղցի՛ և ծաւալեսցի՛, և | սփռեալ տարածեսցի ի վր. հոգւոց և մարմնոց ձերոց, տանց և բնակուեց., այգեաց և բուրաստանաց ձերոց, առից և տրոց, վարուց և վաստակոց | ձերոց, զարմից և զաւակաց, ուստերաց և դստերաց ձերոց, բոլոր ընտանեաց և ձերայնոց ձերոց և ամենայն շարժուն և անշարժ իրաց, ի կամս | տեռն. ապաստանօղաց խնդալ ի յոյսն բնաւից ի Քս. Յս. ի տր. մեր յարատև ուրախութեամբ երկար ամօք և զուարթ կենօք միշտ ամէն: | Եւ ընդ ածապարգևի. ողջունի և շնորհածաւալ օրհնուե. առաջնորդական կոնդակիս, լուարուք ով. Քրիստոսի | անբիծ և անապական արեամբ գնեալ մեղսաքաւիչ քահանայք, ածասէր. իշխանք և առ հասարակ ուղղադաւան լուսաւորչածին ժողովուրդք | այ. և ճշմարիտ սիրելիք մեր ի տր.: Զի ածահայր. մարգարէն Դաւիթ ի հոգելից մատենի իւրում գրէ ասելով թէ գնացք գետոց ուրախ առնեն զքաղաքն | այ.: Արդ՝ զի՞նչ բերս իմաստուե. քաղցրապտուղ ի հոգևոր տնկոց աստի մարգարէուես. ժողովել պարտիմք: Քանզի գրէ առաքեալն, թէ ամենայն մար|գարէուե. իւրոց լուծումն ունի, այն վասն գրէ վրդպտն. վանական՝ թէ հոգւոյն խօսել զհոգւոյն հոգևորացն է, ապաքէն ի հոգելից արանց՝ աստանօր | զմիտ և զխորհուրդ բանի մարգարէուես. բացայայտեսցուք ի լսելիս ունկնդրացդ՝ մարմնաւոր օրինակաւ իւիք առ ի դիւրաւ իմանալ և լինիլ | վերահաս այսր բանի: Զի եթէ քաղաք որ շինեալ է ի գնացս ջուրց՝ ունի պատուականուե. քան զայն, որ յանջրդւոջէ, որոյ զփորձ բազում կերպիւ | կարեմք իմանալ նախ լուանալով զաղտս, երկրորդ ոռոգանելով զանդաստանս առ ի պտղաբերել, և զովացուցանելով զծարաւիս առ որ դիմեն: | Ապա թողեալ զայլ հարկաւորուես. մարմնաւոր ջրոյն, որ ընդ ինքնին յայտէ, դարձցուք ի միտս հոգևորս և դիցուք ձեր առաջի հակիրճ և համառօտ բանիւ | ահա ի հոգեպատում մարգարեիցն տառից առեալ գրեցից աստանօր: Արդ ամենայն բանք ածայինք. զորս ընկալեալ ի հոգւոյն սբց. խօսեցան նախնի սուրբ | հարքն մեր գրէ թէ ամենայն առակաւ և օրինակաւ են ասացեալ, ըստ երանելոցն Պօղոսի, թէ բազում մասամբք և բազում օրինակօք կանխաւ խօսեցաւ | ընդ հարս մեր մարգարեիւք. և այս յայտ իսկ է քննողաց: Քանզի՝ որպէս երիվար ի ձեռն սանձակալի, կամ իբրև զղէկ ի կամս ղեկաւորի, նոյնպէս և մարգարէքն | ի կամս սբ. հոգւոյն որ և յոր կողմն կամէր՝ տայր նոցա խօսիլ: Զոր օրինակ ջուր ոռոգանելով զերկիր պտղաբերս առնէ, զնոյն և զպատգամն ածային., ըստ այնմ | թէ այսպէս ասէ տր. զոր օրինակ եթէ իջանիցէ անձրև կամ ձիւն յերկնից և անդրէն ոչ դառնայ մինչև արբուսցէ զերկիր, ծնցի և բղխեսցէ տացէ զսերմն սեր|մանողի և զհաց ի կերակուր: Այնպէս եղիցի բանն իմ, որ ելանէ ի բերանոյ իմմէ մի դարձցի դատարկ մինչև կատարեսցի, զոր ինչ կամիցիմ, իսկ և բազում ան|գամ ջուրն զմարգարէս և զառաքեալս և բանին կենաց ուսուցանօղ վրդպտս. նշանակէ, ոպ. ասէ կենարարն մեր Յս. որ հաւատայ յիս, որպս. ասեն գիրք, վերք | յորովայնէ նորա բղխեսցեն ջրոց կենդանուե., և սբն. Ներսէս շնորհալին ի յերգս շարականի հոգւոյն սբյ. ջուր զպարգև հոգւոյն իմանայ, գետ զառաքեալսն | և տիեզեր (որ են քաղաք) զբնուի. մարդկան ըսդ այնմ թէ այսօր բղխեաց ջուր կենդանի յԵրուսաղէմ լցան գետք ածային. և այլն: Արդ որպս. ջուր | լուանալով զաղտս տանէ նոյնպս. և ածարեալ. վրդպտք. ի ձեռն խրատու ջրոյ զաղտս մեղաց հոգւոց մարդկան ի բաց վտարեալ մաքուրս առնեն, ըստ այնմ թէ | ցանեցից ի վր. ջուր սբ. և սրբեսջիք յամենայն անօրէնուեց. ձերոց: Որո՞վ. ցանէ և սրբէ, եթէ ո՛չ ի ձեռն քարոզչաց, որպս. ջուր պտղաբերս առնէ զերկիր | սոյնպս. և ուսուցիչքն բանին կենաց առ բերեն զհոգևոր պտուղս առաքինուե. ի բանաւոր երկրէ հոգւոց մարդկան: Արդ վսզի. մեք ևս կամեցողութեամբն | այ. և ընտրանօք օրհնեալ ազգիս և թէմի մերոյ կարգեցաք յաթոռ հայրապետական հարկ եղև մեզ հոգալ և խնամել զբանաւօր հօտ Քսի. այ. մերոյ և այս ոչ է | հնար անձամբ կատարել, այլ ի ձեռն միջնորդաց, որպս. արար և ուսոյց մեզ Քս. փրկիչն մեր՝ զի նախ ինքն առաքեաց զսրբզն. առաքեալսն և նոքա զփոխանորդսն | իւրեանց զորս ինքեանք կրթեցին, այսու հոգևոր շաւղօք և մեք կառավարել ջանալով զեկեղեցին այ., այսինքն է զհաւատացեալ ժողովուրդսն, որով կար|գեալ կացուցի ի վր. ձեր հովիւ և առաջնորդ զհոգևոր որդին մեր զտր. Ղուկաս հեզաքայլ ծայրագոյն վրդպտն՝. որ ջրով կենսատու վրդպտուեն. լուաս|ցէ զաղտս հոգւոց ձերոց և գործովք բարեաց առաքինուե. զհոգիս ձեր զարդարեալ պտղալիցս արասցէ, և ինքն հսկմամբ աղօթից և պահոց՝ լիցի՛ ձեզ | պարիսպ շրջապատ ամրուե. ընդէմ. ամենայն նեսարից չարին: Ապաքէն և դուք, քահանայքդ՝ իշխանքդ՝ և առ հասարակ ի Քս. Յս. հաւատացեալ | ժողովուրդքդ պարտիք ըստ ամենայնի հլու և հնազանդ կալ վերատեսչին ձերոյ և հարազատ սիրելւոյ իմոյ տռն. Ղուկասու խոհեմամիտ վարդապին., | և ընդ արժանոյն պատուել և մեծարել, զի զամենայն եղեալսն դմա՛, թէ պատիւ, և թէ անարգանք ինձ և սբյ. հրաշալի աթոռոյս վերաբերի: Քանզի ընդ | ամենայնի փոխանորդ իմէ, կապեալն ի սմանէ կապեալ եղիցի ի մէնջ, և արձակեալն արձակեալ, և օրհնեալն օրհնեալ եղիցի ի հօրէ և ի յորդւոյ և | յամենա սբ. հոգւոյն: Ուստի՝ կրկին պատուիրելով ասէմ, ընդ ամենայնի պարտեք բարւոք գնացս ցուցանել, և ի վր. այսր ամենայնի, զամենայն հասս առաջ|նորդական զսահմանեալսն ի նախնեաց՝ զտրունիսն՝ զօծուեցան՝ զնշանին՝ զպսակին՝ զթաղմանն՝ զհոգեբաժինն՝ խոստմունսն, և զպղսն. ամենայնի և զտարեկան | պտղին առանց այլ և այլ պատճառանաց մեծու հնազանդուբ. թէսլիմ արասջիք, զի զամենայն զօր ինչ տայցէք ի ձեռն առաջնորդին ձերոյ և իմո հգևր. | որդւոյ, այնք ամենայն ինձ և սբյ. գերամբիծ աթոռոյս լիովին հասանի: Վս. որոյ պարտիք տալ զբոլոր իրատսն սբյ. գահիս այլ և այլ խօսակցուբ.: Ուստի | տեսանեմ զձեր սէրն և զղայրէթն՝ և զածահաճոյ հնազանդուին., զոր լուեալ եմ ուրախ եղէց ի սիրդ և ի հոգի բերկրելով: Որ և ուրախացուցիչն | համայնից ած. ուրախ արարեալ զձեզ հոգւով և մարմնով, տամբք և ամենայն գոյիւք անուսանս պահեսցէ յամենայն արկածից չարին փրկելով՝ խոր՛ | խաղաղուբ. ի խնամս իւր կեցուսցէ, բանալով ընդդէմ ձեր զդուռն անճառելի ողորմութեան բիւր բարուբ. | լցուսցէ, հոգեկան և մարմնական կենօք զարդարելով անոնց փառացն հասուսցէ, | որ և այսու ամենայնի լերուք ողջ զօրացեալ ի տր. Յս. | խաղաղ կենօք և յամերամ ամենակօք | յար և միշտ ամէն: | Գրեցաւ օրհնութեան և առաջնորդական կոնդակս, ի ՌՄՀԶ (1827), և ի հոկտմբրի. երեք, ի շնորհատու սբ. աթոռօյս ընդ հովանեու սբց. զորից ածամերձ. | աջերացն, և երեսուն եօթն հազար մարտիրոսաց մասանց, որք աստ կան ի պահպանուե. հայկազեան տոհմիս: Կնիք, փակագիր. Եփրեմ կաթողիկոս:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 78-80:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1850 թ․

Արձանագրություն. մկրտարանին՝ փորագիր, 3 տող.
Կառուցաւ նորոգ նըկարիւք վիմին աւազանըս այս ծընօղ վերըստին | արդեամբք և ջանիւք Միսաքեան տոհմին բընիկ ակընցի Սարգիս աղային, | 1850 յունվ(ար) 1:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 783: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 82:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1850 թ․

Արձանագրություն. հարավային խորանի սեղանին՝ փորագիր, 1 տող.
1850, յանուն Ս(ր)բ(ո)յն Բարդողիմէոսի:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 82:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1884 թ․

Արձանագրություն. տեղահան, մարմարե սալիկին՝ ելնդագիր, 5 տող.
Փառք ի բարձունս ա(ստուծո)յ եւ յերկիր խաղաղութ(իւն): | Հայր, | որդի, | հոգի: | 1884:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 85:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1884 թ․

Արձանագրություն. տեղահան, մարմարե սալիկին՝ ելնդագիր, 6 տող.
Յանուն Տիրամօր յարկս սրբութեան | կառուցաւ արդեամբ հայ ժողովրդեան: | Ընկալցի իւր ի փառս տ(է)րն զօրութեանց | անշուշտ հաւաստիք սերտ ծառայութե(ա)նց: | 1884-4376, մարտ(ի) 1, յԱնտիոք: | Փորագրեաց Յովհաննէս Տօնաթոսեան:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 85:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1991 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 90:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2005 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն. տեղահան, մարմարե սալիկին՝ ելնդագիր, 4 տող.
Որ ոչ ծնցի ի ջրոյ | եւ ի հոգւոյ, ո՛չ կա|րէ մտանել յար|քայութիւն ա(ստուծո)յ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 92:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Եկեղեցին ներսից՝ վերածված թանգարանի

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 2008 թ․

Եկեղեցու հատակագիծը (չափ.` 21.10.2008)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․