Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի 19 դ․

Վրաստան / Կախեթ / Գուրջաան / Վելիսցիխե

Պատմություն
1865 թ․

Ուշագրավ է, նաև Զ. Քափանակյանցի՝ 1865 թ. մեկ այլ գրությունը, որտեղ կան հետաքրքիր մանրամասներ. «Որպէս յայտնի է բազմաց զեկեղեցին Հայոց Վէլիսցիխու կառուցեալ է հաւն իմ հանգուցեալ Ճարօն Քափանակեանց ի հիմանց իւրովք վաստակօք առանց մասնակցութեան այլոց ուրուք ի վերայ սեպհական գետնոյ մերոյ, ի պատճառս որոց նախնիք մեր հայրն հաւուն իմոյ ընդ ամուսնւոյն և եղբօրորդւոյն թաղեալ են ի մէջ եկեղեցւոյն, իսկ յիշեալ հաւն ի հարօն, եղբայր նորա Սարգիսն, որդի՝ նորա՝ Սահակն և թոռն նորա եղբայրն իմ՝ Յօհաննէս թաղեալ են ի գաւթի եկեղեցւոյն առ դրան նորին իբրու ի մերում հայրենի գերեզմանատան: Այժմ հայրն իմ՝ Սօլոմանն յ8-ն սոյն (1865) փետրվար ամսոյ վախճանեցաւ անդ ի Վէլիսցիխայ և մինչ արարաք զպատրաստութիւն թաղելոյ զնա ի գաւթի նոյն եկեղեցւոյ մերոյ մերձ այլոց ննջեցելոց ազգայնոց մերոյ...»: Հոգևոր իշխանություններն արգելել էին հանգուցյալին թաղել եկեղեցու գավթում և թույլտվություն տալու համար հարազատներից պահանջել 400 ռ. գումար. «...մեք անիրաւացի համարեցաք զպահանջ նոցա, զի 1. եկեղեցին այն հանդերձ գետնովն է սեփականութիւն նախնեաց մերոյ և շինեալ արդեամբք նոցա, մանաւանդ ի դէպս այժմեան նորոգութեան նորին հանդերձեալ իմ նպաստել շինութեան որչափ զօրեսցէ ներկայ կարողութիւնս իմ...»: Այնուամենայնիվ, Զաքարիային թույլ չեն տալիս հորը՝ Սողոմոնին, թաղել իրենց իսկ տոհմի միջոցներով կառուցված եկեղեցու բակում, և հանգուցյալի մարմինն ամփոփվում է գյուղի հասարակաց գերեզմանատանը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4629, թ. 1: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4629, թ. 1:

1946 թ․

Հետպատերազմյան տարիներին, 1946 թ., եկեղեցին չէր գործում, սակայն գյուղում կար քահանա: Քահանան էր Վարդան Տեր-Ղևոնդյանցը, որն էլ նույն թվի հունիսի 26-ին գրել է. «...տեղի եկեղեցին փակ է և բանալու խնդիրը չէ լուծված, թէ հաւատացեալ համայնքը դժուարանում է օրէնքներ կատարել տալ և թէ պետական ներկայացուցչութիւնը իմ ներկայութիւնը համարում է ոչ օրինաւոր, քանի որ ես պաշտօնավարում եմ այնպիսի վայրում, ուր եկեղեցի չկայ, հետևաբար իմ ներկայութիւնը համարվում է ապօրինի...»: Ըստ ամենայնի, դրությունը ծանրանում էր նաև Սբ. Էջմիածնի վարած անհեռատես քաղաքականության հետևանքով: Այսպես, 1951 թ. հոկտեմբերի 8-ին, Վարդան Տեր-Ղևոնդյանցին փոխարինած Վահան ավագ քահանա Գրիգորյանցը Վելիսցիխեից Վեհափառին գրել էր. «...ս. քահանայապետ նւաստիս ուղարկեցիք Վրաստանի վրացախօս Վելիսցիխէ գիւղը, ոչ ես նրանց լեզուն գիտեմ և ոչ էլ նրանք իմ լեզուն և եկեղեցի էլ չկայ...»: Անտարակույս, վրացախոս հայերին իբրև հովիվ վրացերեն չիմացող քահանա ուղարկելը ակնհայտ ու կոպիտ սխալ էր: Ինչպես և սպասելի էր, շուտով Վելիսցիխեն կորցրեց նաև իր վերջին հոգևոր հովվին, իսկ եկեղեցին այլևս չվերաբացվեց:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3348, թ. 1, գ. 3341, թ. 36, գ. 3371, թ. 28: 1995 թ. զանգակատան տանիքը նորոգել է Զալուաշվիլի Նիկոլոզը:

1923 թ․

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Սբ. Աստվածածին եկեղեցին շարունակել է գործել մինչև 1923 թ. ապրիլի 6-ը. ի դեպ, ողջ գույքը բռնագրավվել էր, տեղափոխվել այլ վայր, իսկ եկեղեցին էլ նախատեսվել էր վերածել հասարակական որևէ շենքի: Երկու տարի անց, սակայն, այն վերաբացվել է: Այդ կապակցությամբ Վելիսցիխեի հայոց եկեղեցու խորհրդի երեցփոխ Սարգիս Եագորյան Օհանյանցը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի տեղապահ Խորեն արքեպիսկոպոսին 1925 թ. հուլիսին գրել է. «Անչափ բաղդաւոր եմ համարում ինձ ամենախոնարհաբար մատուցանելու առ ոտս Ազգիս վեհափառ Հայրապետի, որ ամսոյս 21-ին հանդիսաւոր կերպով և աղօթաւորների խուռն բազմութեան ներկայութեամբ երկու տարւայ արգելանքից յետոյ բացւեց տեղիս Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին և մատուցւեց հանդիսաւոր պատարագ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆոնդ 409, ցուցակ 1, գործ 3146, թերթ 9 և ֆոնդ 57, ցուցակ 3, գործ 525, թերթ 33: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3145, թ. 20:

1810 թ․

Շրջակա գյուղերի համեմատ ավելի հայաշատ Վելիսցիխեում հայոց եկեղեցին, անշուշտ, ավելի վաղ է կառուցվել, քան վավերագրում նրա մասին հանդիպող առաջին հիշատակությունն է (1810 թ.):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 447, թ. 8:

Ճարտարապետություն

Սբ. Աստվածածին եկեղեցին բավական ընդարձակ (արտաքին չափերն են՝ 16,96 x 9,32 մ), միանավ թաղածածկ բազիլիկ է: Երկթեք ծածկի տակ առնված տանիքը ներքուստ պահում են երկու զույգ որմնասյուների վրա հենված թաղակիր կամարները: Արևելյան կողմում են խորանն ու երկու ավանդատները: Ներքուստ հյուսիսային պատի մեջ պահպանվել է մկրտարանի ավազանը: Երեք մուտքերը բացված են արևմտյան, հյուսիսային և հարավային ճակատներից: Եկեղեցին կառուցված է գետաքարով, աղյուսով ու կրաշաղախով: Ծածկերը կղմինդրապատ են: Եկեղեցու հյուսիսարևմտյան անկյան մոտ մի քանի մետր հեռավորությամբ կանգուն է 1888 թ. կառուցված բարձրաշեն զանգակատունը: Կառուցված է աղյուսով և կրաշաղախով, ավարտվում է սրածայր վեղարով: Ունի շուրջ 14 մ բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 48:

Նորոգություն
1862 թ․

Վելիսցիխեի հայոց եկեղեցին բազմիցս նորոգվել է: 1862 թ. օգոստոսի 8-ին Զաքարիա Քափանակյանցը հոգևոր իշխանություններին հայտնել էր, որ եկեղեցու արևմտյան, արևելյան և հարավային պատերը ճեղքված էին այն աստիճան, որ այլևս ենթակա չէին նորոգման, և հարկավոր էր «ի հիմանէ» նոր եկեղեցի կառուցել: Այդ աշխատանքները կատարելու համար պահանջվել էր 50.000 աղյուս, 60 սայլ կիր, 300 սայլ ավազ, 60.000 կղմինդր և այլ շինանյութեր, ընդամենը՝ 2000 ռուբլի արժողությամբ:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 4429, թ. 1-2, 4:

1894 թ․

1894 թ. եկեղեցին կրկին հայտնվել էր անմխիթար դրության մեջ և կարոտ էր նորոգության. «Եկեղեցւոյ գմբէթը տրաքտրաքուած է և կաթում է անդադար անձրևային օրերին. ուղիղ է, քանի մի տարի առաջ պ. երեցփոխը իբր թէ կարկատեց այդ գմբէթը, բայց... Աստուած կարկատան համարի... իւր սեպհական քուրախանից ալիզի (չայրած) աղիւսներով նորոգելով շուտով երևեցաւ այդ տեսակ կարկատելու ողբալի հետևանքը և ամենափոքր անձրևի ժամանակ սկսան գոյանալ լճակներ եկեղեցում»:

«Արձագանք», 1894, № 71, էջ 3:

1913 թ․

Վելիսցիխեցիները եկեղեցու նոր և հիմնավոր նորոգումներին ձեռնամուխ են լինում 1913 թ., քանի որ «...մօտ քառասուն տարի Վէլիսցիխէ գիւղի հայ եկեղեցին բնաւ չէ նորոգուել, թե կտուրը և թե առաստաղն ու պատերը խարխուլ դրութեան են հասել....»: Աշխատանքները գլխավորում են երեցփոխները՝ Եփրեմ Իսահակյանցը, Սարգիս Բեժանյանցը, Նասղիդ Վասիլյանցը, Դավիթ Իսահակյանցը, Աղասի Սոմխյանցն ու Արշակ Ղազարյանցը: Նրանք պետք է կազմակերպեին և վերահսկեին հանգանակվող նվիրատվություններն ու նորոգման գործերը. Կատարված աշխատանքների ու ժամանակի վերաբերյալ, սակայն, տեղեկություններ չունենք:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3433, թ. 50, 52։ Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 47-48:

Քահանա
1862 — 1888 թթ․

1862-1888 թթ. հիշվում է Ստեփանոս Տեր-Ղազարյանցը:

«Հայկական Աշխարհ», 1867, դ 9, էջ 384-385: Նաև՝ Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 226:

1884 — 1890 թթ․

1884, 1890 թթ. Վելիսցիխեի իգական դպրոցի հոգաբարձուների թվում հիշատակվում է նաև քահանա Եղիշե Տեր-Ղազարյանցը:

«Արձագանք», 1886, N 42, էջ 549, Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 14, թ. 2:

1896 թ․

Ներսես Տեր-Ներսիսյան. հիշվում է 1896 թ.՝ հայրապետական կոնդակով կամիլավկա կրելու իրավունք ստանալու առնչությամբ:

«Արարատ», 1896, էջ 142:

1905 թ․

Բագրատ Տեր-Ղազարյանց. հիշվում է 1905 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1267, թ. 13:

1913 թ․

Սիմեոն Տեր-Ղազարյանց, Բագրատ Տեր-Ղազարյանց. հիշվում են 1913 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3433, թ. 52:

1946 — 1951 թթ․

Վարդան Տեր-Ղևոնդյանց. հիշվում է 1946-1951 թթ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3341, թ. 36, գ. 3348, թ. 1:

1951 թ․

Ավագ քահանա Վահան Գրիգորյանց. 1951 թ. փոխարինել է տեր Վարդանին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3371, թ. 28:

1810 — 1818 թթ․

Տեր Հարություն Ղազարյան և Տեր Հովհաննես Տեր-Գրիգորյան. հիշվում են 1810-1818 թթ., ձեռնադրվել են 1810-ին Հովհաննես արքեպիսկոպոսի կողմից:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 42:

1844 թ․

Հայտնի է, որ 1844 թ. գյուղի երկու քահանաներից մեկը վախճանվել էր և նրա փոխարեն հոգևոր կոչման մեջ էին ընդունել խնդրատու Գևորգ Սարգսյան Տեր-Առաքելյանին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1554, թ. 1:

1862 թ․

1862 թ. հիշվում է ավագ քահանա Տեր-Ներսիսյանցը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 226:

1780 — 1818 թթ․

Ավագ քահանա Տէր Մովսես Հարությունյան. հիշվում է 1780-1818 թթ. ընթացքում. ծնվել է 1748 թ., ձեռնադրվել 1780-ին Աղվանից Եղիազար արքեպիսկոպոսի կողմից:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 42:

Նկարագրություն
1849 թ․

Հայտնի է, որ 1849 թ. Սբ. Աստվածածին եկեղեցու մոտ ուխտավորների համար երեք սենյակ կար:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 121-122:

1888 թ․

1888 թ. Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն հավելվել է զանգակատուն. «Վէլիսցիխէ բազմամարդ գիւղը, որի եկեղեցին չէր ունեցած զանգակատուն, այս տարի շնորհիւ երէցփոխ Մ. Քալանթարեանցի այդ պակասն էլ լրացաւ: Թէպէտ զանգակատան փառաւոր շինութիւնը կանգնեցաւ հասարակութեան տուրքով, բայց մինչև այժմ մտածող և առաջնորդող չէր եղած այդ բարի գործի կատարման համար, բացի պ. Քալանթարեանցից: Պարոնը, ահա վեցերորդ տարին է, որ երէցփոխ է և աշխատում է եկեղեցու պայծառութեան համար»: Հարկ է նշել, որ եկեղեցին հնում էլ է ունեցել զանգակատուն: Այսպես, 1818 թ. նշվել է, որ եկեղեցին ուներ գմբեթազարդ փոքրիկ զանգակատուն. «Մէկ զոյգ զանգակ արտաքոյ եկեղեցւոյ կախեալ զփոքու կաթողիկէ»:

«Նոր-Դար», 1888, № 178, էջ 1: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 42:

1818 թ․

1818 թ. եկեղեցին նկարագրված է հետևյալ կերպ. «Ի գեօղն Վէլիսցիխէ գոյ եկեղեցի մի կամարաշէն կառուցեալ քարիւ և բռամբ յանուն Սրբոյ Աստուածածնայ արդեամբ Ճարօ Քափանակեանի, իսկ արտաքոյ եկեղեցւոյ ի հարաւ կուս ի վերայ դրան քար մի մարմարոնեայ յարմարեալ, որոյ վերայ գրեալ է վրաց. Սուրբ Աստուածածին օգնական լեր Ճարօին: Ես Քափանակեանց ննջեցեալ Գէօրգւոյ որդի՝ Ճարօս շինեցի զսոյն Աստուածածնայ եկեղեցիս, վասն հօր և մօր իմոյ Մարիամին և վասն հոգւոյ իմոյ, այլևս վասն զուգակցւոյ իմոյ և եղբօր՝ Սարգսի կենացն»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 42:

1818 թ․

1818 թ. եկեղեցում եղած բազմաթիվ իրերից մի քանիսն ունեցել են հայերեն և վրացերեն հակիրճ հիշատակագրություններ:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3371, թ. 28:

Արձանագրություն, Վրացերեն, Փորագիր, Նվիրատվական

Եկեղեցու մկրտարանի ավազանի միակտոր քարի հարավահայաց երեսին վրացերենով երկտող արձանագրված է.
იევწირე ველისციხის ქვთისმ|იობლის ეკლესიას იოსეფ სუქიაზოვმა. Թարգմ. Ընծայեցի Վելիսցիխեի Աստվածածնի եկեղեցուն Հովսեփ Սուքիազովս:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 49:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Սբ. Աստվածածին եկեղեցու մկրատանի ավազանի նվիրատվական վրացագիր արձանագրությունը: