Սբ. Ամենափրկիչ Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Ամենափրկիչ Վանք

ԼՂՀ / Շահումյան / Գյուլիստան

Տեղադրություն

Գտնվում է Գյուլիստանից 1,5 կմ հարավ-արևմուտք՝ Ինջա գետի աջ վտակի՝ Սռնավորի ձախ կողմում՝ անտառածածկ սարերի գրկում (N 40՛20՛28.94՛՛, E 046՛35՛02.16՛՛, ծ. մ. 1338 մ):

Վանքի տեղադրության մասին Րաֆֆին նշել է. «...երկու հնություններ, որ Գյուլիստանի գյուղից շատ հեռու չեն: Դրանցից մեկն էր ս. Ամենափրկչի անապատը, իսկ մյուսը` Գյուլիստանի բերդը» (Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 587): Նաև՝ «...գնում էինք ձորի միջով, որտեղից անցնում է արծաթի նման սպիտակ Աղ-սու կոչված գետակը: Այդ գետակի վրա պետք է գտնեինք Ամենափրկչի անապատը: Նա Գյուլիստանից մի և կես ժամու չափ հեռավորություն ուներ» (նշվ. աշխ., էջ 587-588): Նաև՝ «Ամենափրկչի անապատը ... գտնվում էր Աղսու գետակի մոտ, ոչ այնքան հեռու Մռավ լեռից, մի անտառապատ ձորակի մեջ» (նշվ. աշխ., էջ 588):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 67:

Պատմություն

Վանքի՝ մեզ հայտնի առաջին հիշատակություններից մեկը 1691 թ.-ից է. «Կիւլիստան. Ամենափրկիչ անապատ», իսկ առաջին նկարագրության հեղինակը Րաֆֆին է. «Անապատի տաճարի շինվածքը կանգնած է չորս բոլորակ սյուների վրա, որ շինված են խամկուր քարից: Այդ տաճարը այժմ ամայի է. խաշնարած թուրքերը անասուններ են լցնում նրա մեջ. անասունների աղբը թանձրացած էր հատակի վրա: Տաճարից ոչ այնքան հեռու կա մի այլ շինվածք, ուր ապրում էր մի ժամանակ այնտեղի միաբանությունը: Դա էլ նույնպես անասնանոց է դարձել: Թե տաճարի և թե միաբանության բնակարանի բոլոր շինությունները դեռ մնացել են ամբողջ. կտուրների վրա բուսել են մացառներ և աճել են ահագին ծառեր»:

Uluhogian G., Un’ antica mappa dell’ Armenia. Ravenna, 2000, p. 54.
Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 588:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 68:

1890 թ. նշվել է նաև հետևյալը. «...գտնվում է գիւղից երկու վերստ հեռաւորութեան վրա՝ դէպի հարաւ-արևմուտք, Ինջայ գետակի մոտ: Այդ վանքը բաղկանում է մի մեծ տաճարից և մի մատուռից: Առաջինը մի բաւական մեծ և բարձր շինութիւն է, տանիքը սրբատաշ քարով ծածկված: Եկեղեցու բեմի ձախակողմեան պատի վրա և դրսի դրան ճակատին արձանագրութիւններ կային, բայց նրանց գետնից շատ բարձր լինելու պատճառով, չը կարողացայ կարդալ...: Վանքն աչքի թողի է արած և գտնվում է շատ անվայել դրութեան մէջ: Մեծ տաճարը գոմ է դարձել...: Վանքի շուրջը կան մի քանի խուցեր և այլ շինութիւններ: Շինութիւնների աւերակներով ծածկված է վանքի բոլոր շրջակայքը»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 78, 14 յուլիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 68-69:

Հայտնի է, որ 1888 թ. «Գիւլիստանցի մի օրիորդ, որը զուրկ է աչքերից, ...նորոգել է տուել եկեղեցիներից մէկը, որտեղ այժմ ուխտաւորներն են ուխտ անում»:

Գ. Սև-Երէց (Գ. Սև-Երիցյան), Թղթակցություն, «Նոր-Դար», 1890, N 132, 6 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 69:

1890 թ. Գ. Սև-Երիցյանը նշում է. «Ամենափրկիչ ասելով չպիտի հասկանանք, թէ մի եկեղեցի է, այլ մի վանք է, որի եկեղեցիները խմբուած են իրար մօտ: Վանքն այժմ ցաւալի դրութեան մեջ է գտնւում. թէ ներքին և թէ արտաքին կողմից քայքայուած է»:

Գ. Սև-Երէց (Գ. Սև-Երիցյան), Թղթակցություն, «Նոր-Դար», 1890, N 132, 6 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 69:

Ի մեծ բարեբախտություն համայն հայության և ընդհանրապես ողջ քաղաքակիրթ մարդկության՝ 1994 թ. մայիսից ի վեր Սբ. Ամենափրկիչ վանքը գտնվում է հայկական կողմի իրավասության ներքո, ուստի և այն ոչ միայն զերծ է մնացել անխուսափելի ավերումից, այլև որոշ չափով նորոգվել է հայ զինվորականության ջանքերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 69-72:

Ճարտարապետություն

Վանքը բաղկացած է եռանավ հորինվածքով եկեղեցուց, միանավ մատուռից, թաղակապ երեք սենյակներից կազմված բնակելի շինությունից և գերեզմանոցից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 72:

Հիմնադրման ժամանակի վերաբերյալ տեղեկություններ չեն պահպանվել, սակայն ըստ հորինվածքային և կառուցողական առանձնահատկությունների՝ համալիրը ձևավորվել է ոչ վաղ, քան ԺԷ դարը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 72:

Բոլոր շինությունները կառուցված են անմշակ և կիսամշակ քարով, կրաշաղախով: Սրբատաշ են միայն անկյունաքարերը, սյուները, որմնասյուներն ու թաղակիր կամարները, իսկ սյուների խոյակները ճարտարապետական և գեղարվեստական ուշագրավ նմուշներ են:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 72:

Վիմագրեր

Վանքի տարածքում առկա վիմագրական ժառանգությունը մեծ չէ: Հիմնականում հակիրճ հիշատակագրություններ են, որոնք սկիզբ են առնում ԺԷ դարից և հասնում մինչև ԺԹ դ.: Ստորև դրանք ներկայացվում են ըստ ժամանակագրական հաջորդականության:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 72:

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1980 թ․

Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան