Սբ. Սարգիս Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Սարգիս Վանք

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գետաբեկ / Գետաբեկ

Նկարագրություն

Նկարագրական առաջին վկայությունը խիստ ժլատ է. «Գետաբէկին մօտ անտառի մէջ կայ և մի փոքրիկ վանք Ս. Սարգիս անունով: Սրա շրջակայքում նոյնպէս նշմարւում են շատ տների հետքեր»:

Սմբատ Մ., Հնութիւններ Գետաբէկի շրջակայքում, «Նոր-Դար», 1893, N 36, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 76:

Նորոգություն
1883 թ․

Հայտնի է, որ 1883 թ. վանքում մասնակի, սակայն կամայական նորոգություններ է կատարել հանքերի կառավարիչ Վ. Բոլտոնը և սեփականելով շենքը՝ ծառայեցրել է որպես զբոսավայր. «Այժմեան պղնձահանքից հարաւ 1/2 ժամաչափ հեռաւորութեամբ, անտառի մէջ, մի փոքրիկ մարգագետնի վրայ կանգնած է մի գողտրիկ խաչաձև գմբէթազարդ վանք, ...պատերը սուաղած, գմբէթը ներկած, ընդարձակ գեղեցիկ մուտքով և փոքրիկ փայտէ պատշգամբով. սակայն այս բոլոր նորոգութեանց պատճառը հասկանալի է դառնում, երբ այցելուն տեսնում է վանքի ներսը: Ներսի կողմից ևս վանքը սուաղած և ներկած է, բայց բեմի և պատարագամատոյց սեղանի փոխարէն, որոնք բոլորովին քանդուած են նորոգութեան ժամանակ, դուք կը տեսնէք մի ընդարձակ փայտէ սեղան, մաքուր սփռոցով ծածկուած և նստարաններով շրջապատուած, ...այս նշանաւոր փոփոխութիւն անողը պղնձահանքի գերմանացի կառաւարիչն է. անձամբ ականատես եղանք, թէ ինչպէս նա ճաշից յետոյ սեպհական կառքով, մի քանի տիկինների և օրիորդների հետ ժամանեց այստեղ և սկսուեց նուագածութիւնն ու պարը, և այս բոլորը վանքի ներսում...: Վանքի նկարագրութիւնը վերջացնենք յիշատակելով, որ նորա հարաւ-արևելեան անկիւնում մի փայտէ խոհանոց ևս աւելցրած է: Ժողովուրդը սրան անուանում է ,,Դըրեխտորի,, (այսինքն՝ դիրեկտորի) վանք, բոլորովին անտարբեր և սառնասիրտ վերաբերուելով այս անամօթ վարմունքին ... տգէ՜տ ժողովուրդ. վանքի իսկական անունը կամ որ դարու շէնք լինելը գուցէ պարզուէր, եթէ սուաղների տակ չլինէին ծածկուած որմերը, որոնց վրայ շատ հաւանական է արձանագրութիւն կարող է լինել: Այս նշանաւոր փոփոխութիւնն արուած է 10 տարի առաջ...»:

«Արձագանք», 1893, N 124, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 76-78:

Նկարագրություն

19-րդ դ. վանք այցելած մեկ այլ հեղինակ նշել է. «Սուրբ Սարգիս. Ուխտատեղի է և փոքրիկ մատուռ Հին Գետաբակի արևելեան հանդէպ, ջրաձորի աջ կողմի բարձր և գեղեցիկ սարայարթում. ունի և փայտաշէն սրահ և անտառապատ շուրջ (այս տեղ բնակած է Յովհան Մայրագոմեցի գիտնական վարդապետն)»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 313:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 78:

1900 թ․

1900-ական թվականների վերջերին վանքը թռուցիկ հիշատակում է նաև գերմանացի հնագետ Լ. Հաուպտը. «Գետաբեկը մշտապես պատված էր թանձր ծխով և վառարաններից դուրս եկող՝ շնչառությունը դժվարացնող շոգիներով։ Սակայն մերձակայքում կար մի վայր, որտեղ անարգել կարելի էր վայելել լեռների մաքուր օդը՝ Աննետի մարգագետինը։ Այն շրջապատված է լեռներով ու անտառներով, իսկ կողքին կա մի բավականին հին հայկական մատուռ։ Մարգագետնի վրա մինչև վերջերս կար մի հսկա կաղնի, որը շրջակայքում ապրող հայերի կողմից պաշտվում էր որպես սրբազան ծառ։ Երբ մենք հասանք Գետաբեկ, հսկա ծառը, որն ընդգրկում էր 4,26 մետր տարածություն, գտանք գետնին պառկած վիճակում։ Ինչպես մեզ տեղեկացրեցին, այն վայր էր տապալվել երեք տարի չորացած և տերևազուրկ վիճակում կանգուն մնալուց հետո։ Ծառի առջև կար մի քար՝ վրան կատարված մոմազոհաբերումներից միանգամայն սևացած։ Դա ակնհայտորեն հեթանոսական և միայն մի փորագրված խաչով քրիստոնեացված զոհասեղան էր, իսկ մատուռը նրա հարևանությամբ է կառուցվել, քանի որ խնդիրն այստեղ վերաբերում էր մի հին՝ ծառի պաշտամունքին ծառայող վայրի։ Սակայն հեթանոսական ծառից քրիստոնեական մատուռին պաշտամունքի փոխանցումը չի հաջողվել երբևէ ամբողջովին իրագործել»:

Lehmann-Haupt C. F., Armenien Einst und Jetzt, Berlin, 1910, էջ 130-131.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 78:

Պատմություն
7 դ․

Հ. Ոսկյանը, կրկնելով Ս. Ջալալյանցին և Մ. Բարխուտարյանցին, հուշարձանը նույնացնում է Խրթին անապատի հետ: Ենթադրվում է, որ Է դարում այստեղ է ապաստանել Եզր կաթողիկոսից հալածված Հովհան Մայրավանեցին:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփղիս, 1858, էջ 360:
Ոսկեան Հ., Արցախի վանքերը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1952, յուլիս-սեպտեմբեր, էջ 424:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 313:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 347-348:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 78:

Նկարագրություն

1980 թ. Գետաբեկ շրջկենտրոնից 1 կմ հարավ-արևելք՝ Գետաբակ վտակի աջ ձորալանջին՝ անտառածածկ սարերով շրջապատված ոչ մեծ տափարակի վրա գտանք քայքայված, բայց միանգամայն կանգուն խաչաձև-գմբեթավոր հորինվածքով մի եկեղեցի: Համադրելով այն վերոնշյալ նկարագրությունների հետ՝ կարծում ենք, որ Մ. Սմբատյանցի, «Արձագանք»-ի թղթակից Նութոի և Մ. Բարխուտարյանցի նկարագրած եկեղեցին և մեր տեսածը նույն հուշարձանն է: Եկեղեցին ներքուստ և արտաքուստ խաչաձև, միախորան, գմբեթավոր կառույց է: Գմբեթատակ քառակուսուց անցումը գմբեթարդին իրականացված է առագաստների միջոցով. ճարտարապետական լուծում, որը մեզանում հայտնի է Է դարից: Նեղ ու ձգված լուսամուտները զետեղված են բոլոր ճակատներում: Կառուցված է անմշակ քարով ու կրաշաղախով, ներքուստ սվաղված է, արձանագրություններ չկան:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 78:

Քանդում
1982 թ․

1982 թ. 2-րդ և, ցավոք, վերջին անգամ այցելելով Սբ. Սարգիս եկեղեցի ակամա ականատեսը եղանք եկեղեցու քանդման գործընթացին (կիսով չափ քանդել էին ութանիստ թմբուկը):

«Գարդմանք», 1996, N 1, էջ 8:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 78:

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Գծանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Լեհման Հաուպտի
Աղբյուրը Գծանկար
Տարեթիվ 1910 թ․

Սբ Սարգիս վանքի տեսքը Ի դարի սկզբին: Արտատպված՝ Լեհման Հաուպտի «Հայաստանը նախկինում և այժմ» գրքից (C. F. Lehmann-Haupt, Armenien Einst und Jetzt, Berlin, 1910)

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Քանդման ընթացքում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1985 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան