Գերեզմանոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գերեզմանոց

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Հաֆթվան

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղի արևելյան եզրին՝ Սբ. Գևորգ եկեղեցուց 450 մ հարավ-արևելք (N 38 10 03.18 E 044 45 36.96):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 225:

Պատմություն

Շրջապարսպի ներքո է, որն ունի առավելագույնս մինչև 145 մ երկարություն և 117 մ լայնություն: Պարունակում է ավելի քան 3000 գերեզմանական հուշարձան, որոնցից շուրջ 1800-ն անմշակ տապանասալեր են, իսկ ավելի քան 1100-ը՝ մշակված ուղղանկյուն տապանաքարեր: Վերջիններիցս մոտ երեք տասնյակն ունի նաև գլխակալ խաչքար:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 225:

Ակնհայտորեն ավելի հին թաղումներ պարունակող գերեզմանոցում պահպանված թվակիր հուշարձանները սկիզբ են առնում միայն ԺԶ դարից և հասնում գրեթե մինչև մեր օրերը (վերջին տապանագիրը 2009 թ.-ից է):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 225:

Դեռևս 1943 թ. նշվել է, որ «Մեր գիւղի գերեզմանատունը մօտ 200 տարի դագաղներ ընդունելուց յետոյ, այժմս այլևս ազատ տեղ չունի, և յաճախ պատահում է, որ նորը հինի վրայ են թաղում»:

Ա. Թ., Սալմաստ, «Ալիք», 1943, N 198, 9 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 225:

Խնդրո առթիվ 1944 թ. հոկտեմբերին Հաֆթվանում տեղի է ունենում ժողով՝ գերեզմանոցի տարածքն ընդարձակելու և բարեկարգելու հարցը քննելու նպատակով, որին հետևում է 1945 թ. փետրվարի 12-ին հրապարակված կոչը՝ ուղղված Իրանի զանազան վայրերում բնակվող հաֆթվանցիներին. «...դարեր շարունակ Հաֆթվանի գերեզմանատան նոյն տարածութեան վրայ ննջեցեալներ ամփոփելու պատճառով թզաչափ անգամ ազատ տեղ չի մնացել, որի հետևանքով նոր ննջեցեալներ հողին յանձնելիս յաճախ նախապէս ամփոփւած ննջեցեալների նշխարները խախտւում են իրենց հանգստեան վայրից: Բացի այդ, գերեզմանատան շրջապարիսպը քանդւած լինելու պատճառով, անասունների ոտի կոխան են դարձել մեր եւ ձեր պապերի և հարազատների շիրիմները: Հոգաբարձութիւնս համայնքի ներկայացրած դիմումի հետևանքով, 1944 թ. հոկտեմեբեր 15-ին գումարած իր հերթական նիստում, նախագահութեամբ Սալմաստի հոգևոր գործակալ արժ. տէր Աշոտ քահանայ Պօղոսեանի, քննութեան առեց գերեզմանատան այս խիստ անմխիթար ու ոչ պատւաբեր վիճակը, և ընդառաջ գնալով մեր աւանդապահ համայնքի ազնիւ բաղձանքին, որոշեց.

ա.– Դիմել պ. Աւետ Մհ. Աւետեանին՝ գնելու համար գերեզմանատան կից եղող նրա կալւածը, հանգստարանի տարածութիւնն ընդարձակելու մտօք:

բ.– Կանգնեցնել համապատասխան շրջապարիսպ:

գ.– Միաժամանակ գտաւ, որ ստիպողական պահանջ է գերեզմանատանը կառուցել մի սեղանատուն, որով հանգուցեալների ընտանիքները մի անգամ ընդմիշտ կազատւեն տանը հոգեհաց տալու դժւարին և մեծածախս ծէսերից:
Այս որոշումներն ի կատար ածելու համար հարկաւոր են նիւթական միջոցներ, որոնց հայթայթումը վեր է Հաֆթվանում բնակւող համայնքի ոյժերից: Ուստի որոշեց կոչ անել գաւառից դուրս բնակութիւն հաստատած բոլոր հայրենակիցներին, բերելու իրենց նիւթական աջակցութիւնը այդ սրբանւէր գործին...: Հոգաբարձութիւնս օգտւելով տիրուհի Թամար Պօղոսեանի Թեհրան մեկնելու պատեհութիւնից, մանաւանդ որ նա աւելի քան նախանձախնդիր է վերոյիշեալ բարեկարգութեանց և մի գումար ամենից առաջ նւիրաբերել է այդ նպատակին, նրան յանձնեց Ատրպատականի Հայոց Առաջնորդարանի հաստատութեամբ հանգանակութեան մի թերթիկ՝ Թեհրանում նւիրահաւաքութեան գործն սկսելու խնդրանօք: Միաժամանակ, գործը կատարեալ յաջողութեամբ գլուխ բերելու նկատումով, բարոյական պարտք ենք դնում Թեհրանում բնակւող մեր սիրելի հայրենակիցներ՝ պ. պ. Սամսոն Օջախեանի, Վարդան Մելքոնեանի, Յովհաննէս Մարտիրոսեանի, Խաչատուր Յարութիւնեանի և Սարգիս Պետրոսեանի վրայ, խնդրելով նրանց՝ իրենց անմիջական և եռանդուն աջակցութիւնը բերելու յարգելի տիրուհուն»:

«Ալիք», 1945, N 58, 20 մարտի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 225-227:

Այս նախաձեռնությունը, ինչպես երևում է, կյանքի չի կոչվում, քանի որ միայն շուրջ երկու տասնամյակ անց՝ 1964 թ., Հաֆթվան գյուղի գերեզմանոցի պարիսպները վերջապես վերանորոգում և շուրջբոլորը բարդիներով ծառազարդում են Գուրգեն և Վազգեն եղբայրները՝ իրականացնելով հոր՝ բարերար Մարգար Սարգսյանի նվիրական ցանկությունը:

«Ալիք», 1965, N 9, 13 յունւարի, էջ 4: Ի դեպ, աշխատանքների իրականացման համար Սարգսյան եղբայրները հատկացնում են 31,000 ռիալ:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 227:

Ցանկանում ենք նաև նշել, որ տակավին 1943 թ. գերեզմանոցի տարածքում տեղացիներին հայտնի էր Մեծ եղեռնի մի քանի հարյուր զոհերի միատեղ ամփոփված գերեզմանատեղին. «...հազիւ նկատելի ձուաձև մի շրջագիծ, որն իր մէջ պարփակում էր մօտ 50 քառ. մետր տարածութիւն...», սակայն ժամանակին որևէ հուշարձան չզետեղելու (տարօրինակ է) պատճառով խմբակային թաղման այդ վայրն արդեն մոռացված է:

Ստորև ժամանակագրական հաջորդականությամբ ներկայացնում ենք գերեզմանատան գրեթե բոլոր տապանագրերը (սակավաթիվ բացթողումները պայմանավորված են կա՛մ քայքայված ու անընթեռնելի դարձած, կա՛մ կից տապանաքարը, խիստ մոտ զետեղված լինելով, մյուսի տապանագիրը տեսադաշտից թաքցրած լինելու, կա՛մ որևէ այլ պատճառով):

Ըստ դարաշրջանների պահպանված թվակիր գերեզմանական հուշարձանները բաշխվում են հետևյալ կերպ.

ԺԵ դար - 1 միավոր

ԺԶ դար - 1 միավոր

ԺԷ դար - 4 միավոր

ԺԸ դար - 18 միավոր

1800-1828 թթ. - 13 միավոր

1829-1840 թթ. - 11 միավոր

1841-1860 թթ. - 35 միավոր

1861-1880 թթ. - 93 միավոր

1881-1900 թթ. - 177 միավոր

1900-1920 թթ. - 147 միավոր

1921-2000 թթ. - 102 միավոր

2000-2009 թթ. - 2 միավոր

Ընդամենը՝ 604 միավոր արձանագիր գերեզմանական հուշարձան:

ԺԵ-ԺԸ դարերին վերաբերող 24 միավոր արձանագրություններից 19-ը հրատարակվում են առաջին անգամ:

Ա. Թ., Սալմաստ, «Ալիք», 1943, դ 198, 9 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 227-228:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․