Սրխու Սբ. Նշան Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սրխու Սբ. Նշան Վանք

Թուրքիա / Վան / Հայոց Ձոր / Կալպալասան

Տեղադրություն

Գտնվում է Կալպալասան գյուղից 2,3 կմ հյուսիս` մի սառնորակ աղբյուրի հարևանությամբ` բավականաչափ թեքություն ունեցող հարավահայաց լերկ սարալանջին (N 38՛20՛44.40՛՛; E 043՛21՛24.30՛՛; ծ. մ. 2075 մ). «...քարաժայռի մը կողքին` քարուտ հովիտի մը մէջ շինւած է այս վանքը, որու արտաքինէն կերեւի իւր շինութեան հնութիւնը»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 11, 27 մարտ, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 114:

Պատմություն

Աղթամարի իրավասության ներքո գտնված վանքերից մեկն էր: Հիմնադրման ժամանակն անհայտ է, սակայն պետք է որ գոյություն ունեցած լիներ առնվազն զարգացած միջնադարից (համենայն դեպս, կից գերեզմանոցում պահպանված ամենահին խաչքարը 1215 թ.-ից է): Վկայվել է, որ «...երբեմն ճոխ կուսաստան է եղած, ո՛ւր կը գտնուին 300 կուսակրօն սրբուհիք, որոց գլխաւորն և վանահայրն եղած է Ս. Մարիանոս, որոյ անուամբ կոչուեցաւ մենաստանս»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 140-141: Տե՛ս նաև «Հանդէս ամսօրեայ», 1942, էջ 182: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, մաս Գ, Վիեննա, 1947, էջ 778-780: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 114:

Հիմք ընդունելով տեղում ստեղծված ձեռագրերի հիշատակարանների (1570, 1592, 1593, 1596 թթ.) հաղորդումներն ու վանքի գերեզմանոցում ցարդ պահպանված առավել մեծ թվով խաչքարերի ժամանակագրական (1552, 1563, 1581, 1588, 1589, 1598 թթ.) ընդգրկումը` անվարան կարելի է պնդել, որ պատմության ընթացքում ԺԶ դարը Սրխու վանքի համար եղել է առավել բարգավաճ շրջան:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 114-115:

1648 թ. ապրիլի 2-ին Սրխու վանքի շինությունները վնասվում են Դավրեժից մինչև Վան ցնցած ուժեղ երկրաշարժից:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 379: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 115:

1691 թ. «Սրխուվանից Աստուածածին վանք»-ը հիշվում է Երեմիա Կոստանդնուպոլսեցու կազմած քարտեզում:

Uluhogian G., Un’ antica mappa dell’ Armenia, Ravenna, 2000, էջ 104: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 115:

Մասնակի նորոգումների շնորհիվ վանքը բարեկարգ վիճակում է եղել մինչև 1881 թ., երբ Կալպալասան գյուղին ամբողջովին տիրած քրդերի ոտնձգություններին դիմադրելուն անկարող` վանքից մեկընդմիշտ հեռանում է վերջին վանահայրը: Այս առթիվ 1883 թ. այցելուն նշում է. «Վանքն ամենայն մասամբ շէն է, սենեակաց մեծագոյն մասն տակաւին իւրեանց ծածկոցներով կը կենան: Ասկէ 2 տարի յառաջ վանահօր մը հսկողութեան տակն էր՝ ունենալով իրեն համաձայն պարագայք, բայց ինչպէս կը լինի վանահայրն կը ձգէ զվանս, որ այսպէս կամայանայ և ուր ժամասացութիւնք և սաղմոսք կը լռեն»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 139-140: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 115:

1895 թ.` Համիդյան ջարդերի օրերին, վանքը թալանվում է:

«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118:

1911 թ. նշվել է. «Վանքը այժմ աւեր ու անբնակ է, թէեւ տարիներ առաջ ունեցած է կանոնաւոր շինութիւններ եւ բազմաթիւ միաբաններ»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 11, 27 մարտ, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118:

Ուշագրավ է, որ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ վանքն արդեն վաղուց թափուր էր վանահորից և, ըստ էության, միանգամայն ամայի, Աղթամարի վանքը շարունակում էր նախկինի պես օգտվել վանքապատկան հողերի արդյունքից. «Վանքն ունի տարին մօտ 300 չափ ցորեն արդիւնաբերող հողեր, որոնք այժմ Աղթամարի կողմէն վարձու տրւած են զանազաններու...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 11, 27 մարտ, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118:

Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում վանքը թալանվում է և ավերվում, սակայն հետագա տարիներին թերևս մեկուսի դիրքի շնորհիվ զերծ է մնում պետական ծրագրով մեկը մյուսի հետևից հիմնովին ոչնչացվող հուշարձանների ցանկից: Դրա արդյունքում էլ 1969 թ. տեղում ուսումնասիրություններ է իրականացնում Ժ-Մ. Թիերրին, իսկ արդեն մեր ժամանակներում` նույնիսկ թուրք հեղինակները:

Thierry J-M., “Les églises arméniennes à double abside,” Revue des Études Arméniennes, nouvelle série 18, 1984, էջ 339-340: Abdülsselam U., Ortaçağ ve Sonrasında Van gölü Çevresi Mimarlığı, C.1, Van, Ankara, 2000, s. 244. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118:

Գրչօջախներ

Բանասիրությանը հայտնի վանքում գրված առաջին ձեռագիրը 1570 թ. Ավետարան է, որի ստեղծման աշխատանքներն ընթացել են Խլաթում, Սալնապատի և Սրխու վանքերում:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, N 5797, էջ 186: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118:

Հաջորդը 1592 թ. ստեղծված մեկ այլ Ավետարան է, որի հիշատակարանում նշվել է. «Կատարեցի զսուրբ աւետարանս ի մեծ թուականիս Հայոց ՌԽԱ (1592), ի սուրբ ուխտս որ կոչի Սրհու վանք, ընդ հովանեաւ սրբազան եկեղեցեացս սուրբ Աստուածածին եւ սուրբ Յովանէսին եւ սուրբ Մարինոսին, ի հայրապետութեան տէր Գրիգոր կաթողիկոսի, և ի յառաջնորդութեան Ներսէս եպիսկոպոսին, ի հէրպետութեան տէր Ղազարին...: Նորոգեցաւ աւետարանս ի դուռն Սրխա(յ) վանից սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Մարիանոսին ձեռամբ տէր Սախակ Հէրապետին»:

Լալայեան Ե., Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Վասպուրականի, Թիֆլիս, 1915, էջ 732-733: Տե՛ս նաև «Հանդէս ամսօրեայ», 1942, էջ 182: Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Ա, Երևան, 1965, N 4852, էջ 1301: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118:

Վանքում են ստեղծվել նաև 1593 (Մաշտոց, գրիչ` Սահակ աբեղա) և 1596 (Մաշտոց ձեռաց, գրիչ` Ավետիս աբեղա) թթ. ձեռագրերը:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Ա, ձեռ. N 3354, էջ 994: Նշվ. աշխ., հ. Բ, ձեռ. դ 5532, էջ 127: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118:

Ճարտարապետություն

Վանքը բաղկացած է կենտրոնագմբեթ հորինվածքով մեկ եկեղեցուց և վերջինիս երեք կողմերից հարակցող (բացառությամբ արևելակողմի) զանազան չափերի և նշանակության տասից ավելի շինություններից, որոնք բոլորը միատեղ երիզված են արևմտյան ճակատում մեկ դարպասով շրջապարսպի ներքո: Հուշարձանախմբի փոքրիշատե հանգամանալից նկարագրությունն արտացոլում է 1860-ական թթ. կացությունը. «Այս մենարանն քառակուսի գմբէթաւոր գեղեցկաշէն վանք մէ, սրբատաշ քարէ պարսպով ամրացած, և լերան մը վրայ շինուած, որոյ մէջ 21 սենեակներ կան, 20 քայլաչափ լայնութիւն ունի և ըստ բաւականին բարձրութիւն, ինքը կը նայի դէպի հարաւ, իսկ հիւսիսակողմը ահագին քարանձաւներ կան, որոց բարձրութիւնը անմատչելի է: Այս քարանձաւաց ստորոտէն բարեհամ աղբիւր մը ելլելով մենարանի մէջ կը թափուի, իսկ Արևելեան կողմը քարանձաւին երկու կոփածոյ փոքր քարայր կան, որոնց համար կըսուի՝ իբր թէ Մարինոս ճգնաւոր այս այրերուն մէջ կը ճգնի եղեր, իսկ պարսպին ներքև Արևելեան կողմը այգի մը կայ, ամենատեսակ պտղաբեր ծառատունկերով զարդարուած»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 214: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 118-120:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Տեսակը Արտատպություն
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1900 թ․

Սրխու վանքը հյուսիս-արևմուտքից (լուս.` 1900-ական թթ., արտատպված` С. Вегин, В верховьях Тигра, Москва, 1929, с. 37 հրատարակությունից):

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մարինոսի