ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ղուլալիս 16 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Ղուլալիս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 8 կմ հարավ, շրջկենտրոն Նինոծմինդայից 11 կմ հյուսիս-արևմուտք, Քառասնակն վտակի ձախ ափին, ծ. մ. 1795 մ միջին բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:

Պատմություն
1918 թ․

1918 թ.` թուրքական բանակի ներխուժման օրերին, տեղի հայերը պաշտպանություն են գտել համագյուղացի թուրքերի շրջանում

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:

1899 — 1900 թթ․

1899-1900 թթ. հացի բզեզի և հոտենտոտյան մլուկի հասցրած վնասների հետևանքով, Ղուլալիսի գյուղատնտեսությունը հայտնվել է դժվարին կացության մեջ՝ կառավարական հատուկ կոմիտեի կողմից դասվելով երկրորդ կարգի բնակավայրերի շարքում:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, «Մուրճ», 1901, N 6, էջ 248: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:

1937 թ․

Գյուղի նոր շրջանի պատմության համար թերևս հիշատակելի են 1937 թ. համագյուղացիների ուժերով խմելու ջուրը խողովակներով գյուղ հասցնելը, Երկրորդ աշխարհամարտին 150 ղուլալիսցիների մասնակից լինելը (զոհվել է 60-ը), համագյուղացի թուրքերի աքսորը 1944-ին և այլն:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:

Բնակչություն
14 — 16 դդ․

Միջնադարում և առանձնապես ԺԴ-ԺԶ դարերում Ջավախքի հայաշատ ու ծաղկուն բնակավայրերից մեկն էր: Հայաթափ է եղել ԺԸ դարում: Ավելի ուշ բնակեցվել է մահմեդականներով, կամ տեղաբնիկներն էին, որ մահմեդականացան:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:

14 — 20 դդ․

Միջնադարում Ջավախքի հայաշատ գյուղերից մեկն էր: Դրա վառ ապացույցն է գյուղի հյուսիսարևելյան եզրին տարածված ԺԳ-ԺԴ դարերի հայկական ընդարձակ գերեզմանատունը: ԺԷ դարի առաջին կեսին տեղի տալով Ախալցխայի փաշաների բռնություններին` ղուլալիսցիների մի մասն ընդունել էր մահմեդականություն և դրա շնորհիվ շարունակել գոյատևել հայրենի գյուղում: 1870 թ. նրանց թիվը կազմում էր 16 տուն (103 ար., 111 իգ.): Մինչև 1918 թ. Ղուլալիսը կիսով չափ թրքաբնակ էր: Վերջիններիս մեծ մասը նույն թվականին փոխադրվել է Աղբաբայի (Ամասիա) շրջան:

Գյուղի անվան ծագման հարցի առթիվ դեռևս 1898 թ. տպագրած մի հոդվածում Թիֆլիսի Սբ. Նինայի անվան օրիորդաց ուսումնարանի ուսուցիչ Ի. Պ. Ռոստոմովը հայտնել է այն կարծիքը, թե իբր Ղուլալիս տեղանունը ծագում է գյուղամիջում գտնվող ամրոց-աշտարակից, քանի որ վերջինս իր արտաքին տեսքով նման էր գինու սափորի՝ «կուլայի» (Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 75). Сборник материалов для описания Тифлисской губернии, т. 1, вып. 1, Тифлис, 1870, էջ 28: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:

Շրջակա բնակավայրերի համեմատ այստեղ նորաբնակ հայերը փոքր-ինչ ավելի ուշ ժամանակներում են հաստատվել: Դա տեղի է ունեցել 1870-ականների սկզբներին: Վերջիններս ծագումով Էրզրումի գավառից էին, բայց Ղուլալիս էին փոխադրվել Ծաղկայի գավառի Դարաքյով, Ղաբուռ, Ջինիս և այլ գյուղերից: Սակայն այսօր էլ տեղացիները վկայում են, որ 1918 թ., երբ գյուղում թուրքերի թիվն էր շուրջ 30 տուն, հայերի մեջ կային նաև «եռլականներ» (տեղաբնիկներ), մասնավորապես Մանվելյանները (13-14 տուն), Անտոնյանները (7-8 տուն) և Գևորգյանները (7-8 տուն):

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:

Վավերագրերում գյուղի հայ բնակչության թվաքանակի մասին տվյալներն առկա են` սկսած 1870-ական թվականներից.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1870	5	36	20	56		Сборник материалов для описания Тифлисской губернии, т. 1, вып. 1, Тифлис, 1870, էջ 28: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1875	5					«Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1877		49	34	83		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1878		49	34	83		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1880		49	36	85		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1881		49	39	88		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1882		53	38	91		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1883		54	39	93		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1884	7					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1885		61	48	109		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1887		68	50	118		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 352:
1889		73	48	121		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1890		72	51	123		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 144: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1891		76	54	130		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1892		81	55	136		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 115: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1893		83	57	140		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1894		86	61	147		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 168-169: Նաև՝ ֆ. 22, ց. 1, գ. 298, թ. 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1897		101	65	166		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 141-142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1898		104	66	170		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 163: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1899		108	70	178		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1900		114	70	184		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1901		114	73	187	Նույն թվականին մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ուներ 116 ար., 73 իգ. բնակիչ (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 134-135):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1902		118	74	192		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 17-18։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1905		124	81	205		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 260-261: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1908	18	22	86	208		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1910		125	100	225		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1912		136	104	240		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1913	13			150		«Արարատ», 1903, էջ 436: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1914		137	104	241		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 171-172: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1916		134	98	232		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1918	25	170	138	308		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1921		27	25	52		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353:
1987	180			1200		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 353: