Կովկասյան Թանգարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Կովկասյան Թանգարան

Վրաստան / Թիֆլիս

Պատմություն
1852 թ․

Կովկասում թանգարան հիմնելու գաղափարն արծարծվել է դեռևս 1840-ական թվականներին՝ Կովկասի փոխարքա Միխայիլ Վորոնցովի (1844-1854 թթ.) պաշտոնավարության ժամանակ: 1852 թ. ապրիլի 5-ին Կարգադրիչ կոմիտեն քննարկել է այդ խնդիրը, և հանձնարարվել է գրող, իշխան Վլադիմիր Ալեքսանդրովիչ Սոլլոգուբին կազմել նախագիծ: Շուտով՝ մայիսի 10-ին, ընդունվում է Վ. Ա. Սոլլոգուբի նախագիծը, և Ռուսական կայսերական աշխարհագրական ընկերության կովկասյան բաժանմունքն ստեղծում է իր թանգարանը: Այնուհետև որոշվում է գտնել հարմար շենք, կազմել ծրագիր և կանոնադրություն (այն անձանց համար, ովքեր ցանկանում էին մասնակցություն ունենալ թանգարանի ստեղծման գործում), ստեղծել Կովկասի ազգագրությունն ուսումնասիրող հատուկ հանձնախումբ: Վերջինիս անդամագրվել են նաև իշխան Վ. Ա. Սոլլոգուբը, Ա. Բ. Իվանիցկին, Գ. Ա. Տոկարևը, Ա. Պ. Բերժեն և իշխան Չելոկաևը: Ընտրվում է նաև թանգարանի տնօրինության կազմը (Վ. Ա. Սոլլոգուբ, Կ. Լ. Չերմակ)՝ Ե. Ս. Անդրեևսկու նախագահությամբ: 1852 թ. օգոստոսի 1-ին 5 տարի ժամկետով և տարեկան 600 արծաթե ռուբլով վարձակալվում է փոխգնդապետ Ռոզալիա Լիպինսկայայի տան (հասցեն՝ Ալեքսանդր Ճավճավաձեի փ. 6, Կոմենդատսկայա՝ այժմ Գրիբոյեդովի փող.) վերին հարկը (բաղկացած էր 7 սենյակից):

N. N., Исторический очерк возникновения и развития Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1903, N 78, с. 2. Джавахишвили А. И., Краткий обзор прошлой и будущей деятельности Государственного Музея Грузии им. акад. С. Н. Джанашиа.– «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր», 1950, N 8, էջ 111: Նաև ª Бочоришвили А., Тбилиси как один из научных центров.– «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր», 1958, N 10, էջ 4: Նաև՝ Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 120.

1852 թ․

1852 թ. աշնանը Ռուսական կայսերական աշխարհագրական ընկերության կովկասյան բաժնի Վերահսկիչ կոմիտեն 325 արծաթ ռուբլի է հատկացնում ավստրիահպատակ բնախույզ Ֆրիդրիխ Բայերնին՝ Կովկասի բնագիտական առաջին հավաքածուով թանգարանը համալրելու համար:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 77.

1852 — 1854 թթ․

1852 թ. վերջին թանգարանի ցուցանմուշների թիվը հասնում էր 105-ի (հիմնականում ազգագրական իրեր էին՝ նվիրված Վ. Ա. Սոլլոգուբի կողմից), իսկ 1854-ին արդեն՝ 3315-ի: Նվիրատուների թվում հիշվում են նաև Ա. Բ. Իվանիցկին, Մ. Ս. Վորոնցովը, Ա. Ն. Բեկետովը:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 126.

1853 թ․

1853 թ. հունվարի 27-ին ընտրվում է թանգարանի տնօրինությունը: Այդ շրջանում թանգարանի տնօրինության անդամների մեջ հետաքրքրությունն առանձնապես մեծ է եղել ազգագրության նկատմամբ: Շուտով թանգարանը համալրվում է այդ բնագավառի մեծարժեք հավաքածուներով (նվիրատուներ՝ Մ. Վորոնցով, Վ. Սոլլոգուբ, Ռ. Էրիսթով, Գ. Տոկարև, Մակինցյանց, Ա. Բերժե, Ռոմանով և այլք): Ինչ վերաբերում է բուսաբանության և կենդանաբանության բնագավառի նյութերին, ապա դրանցով թանգարանը համալրվում էր անհամեմատ ավելի դանդաղ:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 10:

1856 — 1861 թթ․

1856 թ. մայիսի 5-ին թանգարանն իր դռները բաց է անում այցելուների առջև (մուտքը միայն կիրակի օրերին, ժամը՝ 12-14-ը): Թվում էր, թե աշխատանքները մտել են բնականոն ընթացքի մեջ, սակայն հաստատությունը ծանր կացության առջև է կանգնում: Շուտով ոչ միայն դադարեցվում են թանգարանային նյութերի համալրումն ու հարստացումը, այլև տնօրինության կազմի արձակումով թանգարանում տեղ գտած բազմաթիվ արժեքավոր հավաքածուները 1861 թ. հայտնվում են գրեթե անխնամ ու անտեր վիճակում և ամբողջովին քայքայվում:

N. N., Исторический очерк возникновения и развития Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1903, N 78, с. 2.

1858 թ․

1858 թ. օգոստոսին լրանում է Ռ. Լիպինսկայայի հետ կնքած տարածքի վարձակալման պայմանագրի ժամկետը և թանգարանը գրասենյակի և գրադարանի հետ փոխադրվում է տիտուլյար խորհրդական Իվան Զուբալովի՝ Ճավճավաձեի փողոցում գտնվող տունը: Վարձակալման պայմանագիրը կնքվում է 6 տարով՝ 600 արծաթ ռուբլով:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 144.

1861 թ․

1861 թ. մայիսը ճակատագրական էր Կովկասյան թանգարանի համար. նախ թանգարանի տնօրինության նախագահ Ա. Նիկոլային Թիֆլիսից մեկնելու պատճառով ազատվում է աշխատանքից, ապա Կարգադրիչ կոմիտեի նորընտիր կազմը բացասական է վերաբերվում թանգարանի գործունեությանը՝ նշելով, որ «...Ամենից առաջ անհրաժեշտ էր կենտրոնացնել միջոցները՝ դադարեցնելով բոլոր անօգուտ ծախսերը: Առաջին պլանում, իհարկե, թանգարանն էր», այլև քննարկվում է թանգարանի լուծարման հարցը:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 163-164 (բնագրում՝ “...Надо было прежде всего сосредоточить средства, прекратив все безполезные расходы. На первом плане стоял, конечно музеум”).

1862 թ․

1862 թ. թանգարանը վարձակալում է Գոլովինյան պողոտայի (այժմ՝ Ռուսթավելու պողոտա) վրա գտնվող Գամազովի տունը:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 168.

1864 թ․

1864 թ. հունվարին նախկին փոխարքա իշխան Մ. Վորոնցովը Թիֆլիսում հաստատված գերմանացի բնագետ Գուստավ Ռադդեին հանձնարարում է կազմել երկրամասում կենսաբանական և աշխարհագրական ուսումնասիրություններ կատարելու ծրագիր: Շուտով ներկայացված ծրագիրը հաստատվում է, և գործը սկսվում է Կոլխիդայի հովիտների բուսակենդանական աշխարհի հետազոտմամբ:

N. N., Исторический очерк возникновения и развития Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1903, N 78, с. 2.

1864 թ․

1864 թ. օգոստոսին թանգարանը շենքային հարմարություններ չունենալու պատճառով լուծարվում է. գրքերը տեղափոխվում են Կովկասյան զինվորական շրջանի շտաբի գրադարան, իսկ գրասենյակը զբաղեցնում է գործերի կառավարիչ Դ. Ի. Կովալենսկու բնակարանը:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 168.

1865 թ․

Թանգարանը վերաբացման ընթացքում. 1865 թ. հունիսի 14-ին, կառավարությունը 2 տարի ժամկետով հաստատում է 3 բաժնից (բուսաբանական, կենդանաբանական և հանքաբանական) բաղկացած թանգարանի աշխատակազմի հաստիքները: Մինչ թանգարանային հատուկ շենքի կառուցումը՝ զբաղեցնում է Սերգեևյան փողոցի վրա գտնվող Ծովյանների՝ 3 սենյակից բաղկացած սեփական տունը: Բնակարանն իր մակերեսով թանգարանի համար միանգամայն անբավարար է նկատվում արդեն 1866 թ., երբ Գ. Ռադդեն հարուստ նյութերով վերադառնում է Թալիշում (Լենքորանի գավառում) իրականացրած գիտարշավից: Նույն թվականի հունիսին հաստատվում են թանգարանի ծրագրերը, նոր հաստիքները. դրանով իսկ հաստատությունը դառնում է անկախ, ինքնուրույն մարմին: Գ. Ռադդեն էլ նշանակվում է թանգարանի տնօրեն:

N. N., Исторический очерк возникновения и развития Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1903, N 78, с. 2: Ի դեպ, մեկ այլ հաղորդման համաձայն՝ 1865-ից թանգարանն ունեցել է 4 բաժին՝ ազգագրական, կենդանաբանական, բուսաբանական և երկրաբանական (“Кавказский календарь на 1867 г.”, Тифлис, 1866, с. 275). А. Ж., Д-ръ Г. И. Радде.– “Кавказ”, 1899, N 105, с. 2. Кобяков Юр., Кавказский музей.– “Тифлисский листок”, 1908, N 214.

1867 թ․

Գ. Ռադդեի ջանքերով վերաբացված հաստատության պաշտոնական բացման տարեթիվ է համարվում 1867 թ. հունվարի 1-ը: Կառավարությունը հարգում է Ռադդեի միանգամայն հիմնավոր խնդրանքը և 1868 թ. մայիսին հաստատում է փոխարքայի պալատի դիմաց գտնվող իշխան Գագարինի անավարտ ու ճարտարապետ Զալցմանի ավերված տների տեղում թանգարանի համար միահարկ հատուկ շենք կառուցելու նախագիծը: Նույն թվականի օգոստոսից էլ սկսվում են կառույցի շինարարական աշխատանքները, և ուղիղ մեկ տարի անց՝ 1869 թ. սեպտեմբերի 1-ին, այն ամբողջանում է (ի դեպ, շինության կառուցման համար կառավարությունը հատկացրել էր 26.000 ռուբլի): Նույն թվականին Կովկասան թանգարանն իր ենթակայության տակ գտնվող հասարակական գրադարանի հետ դրվում է Կովկասի փոխարքայի իրավասության ներքո:

“Кавказский календарь на 1868 г.”, Тифлис, 1867, с. 449. Նաև Фирсов Андрей, Кавказский музей.– “Кавказ”, 1903, N 84, с. 2. Նաև Кобяков Юр., Кавказский музей.– “Тифлисский листок”, 1908, N 214. “Кавказский календарь на 1871 г.”, Тифлис, 1870, с. 374. “Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 81.

1870 թ․

Թանգարանի նորակառույց շենքի հանդիսավոր բացումը տեղի է ունենում 1870 թ. սեպտեմբերի 1-ին: Շենքի վերատեսուչ է նշանակվում Ս. Ն. Տրուբեցկոյը:

N. N., Исторический очерк возникновения и развития Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1903, N 78, с. 2.

1872 թ․

1872 թ. սկզբին Գ. Ռադդեն մեկնում է Մոսկվա՝ մասնակցելու մոսկովյան պոլիտեխնիկական ցուցահանդեսին, որտեղ ներկայացվում են նաև կովկասյան բաժնի հավաքածուն՝ տնայնագործական իրեր (հիմնականում՝ գորգեր), եկեղեցիների և ճարտարապետական այլ հուշարձանների լուսանկարներ (ի դեպ, ցուցահանդեսի փակումից հետո իրերը հանձնվում են Կովկասյան թանգարանին):

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 83-84.

1878 — 1881 թթ․

Գ. Ռադդեի գլխավորությամբ իրականացվող ամենամյա գիտարշավներից հետո այնքան առատ նյութեր էին թանգարան բերվում, որ 1878 թ. անհրաժեշտություն է զգացվում դրա միահարկ շենքը վերափոխել երկհարկանիի: Այս առավել սուր է դրվում 1879 թ., երբ Հնագիտական ընկերությունը թանգարանին է փոխանցում մեծաթիվ հավաքածուներ: Նույն՝ 1879 թվականին, կառավարությունը 46.000 ռուբլի է փոխանցում թանգարանի շենքը վերակառուցելու նպատակով (ճարտ՝ Բիլֆելդ): Եվս 5.000 ռուբ. հատկացվում է շենքի ներքին հարդարանքի, մասնավորապես՝ որմերը ներքուստ նկարազարդելու համար (որմնանկարիչ՝ Ֆրանց Զիմմ): Թանգարանի շենքի վերակառուցման աշխատանքներն ավարտվում են նախատեսված ժամկետում. հանդիսավոր բացումը կատարվում է 1881 թ. սեպտեմբերի 9-ին:

21 “Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 114-115.

1884 թ․

Կովկասյան թանգարանն ու նրան կից գտնվող հասարակական գրադարանը գործում են Ժողովրդական լուսավորության նախարարության իրավասության ներքո: 1884 թ. մայիսի 8-ին նախարարությունը հաստատում է թանգարանի ինչպես աշխատակազմի, այնպես էլ գիտական գործունեության համար դրամական հատկացումները: Այդ կարգն անփոփոխ գործում է մինչև թանգարանի հիմնադիր տնօրեն Գուստավ Ռադդեի մահը (1903 թ., մարտի 2):

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 14:

1889 թ․

Մեծ է եղել թանգարանի ազգագրական բաժնի համալրումը հատկապես 1889 թ., երբ Թիֆլիսում բացված գյուղատնտեսական ցուցահանդեսի ավարտից հետո բոլոր ցուցանմուշները փոխանցվել էին թանգարանին:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 14:

1899 — 1900 թթ․

1899 թ. վերջին թանգարանում նախապատրաստական աշխատանքներ են կատարվել Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսին մասնակցելու համար. այն կայացել է 1900 թ. ապրիլի 1-14-ը: Ցուցահանդեսի բացմանը ներկա են եղել նաև Ֆրանսիայի Հանրապետության նախագահը իշխան Տենիշևի և գաղտնի խորհրդական Պ. Սեմյոնովի ուղեկցությամբ:

“Отчетъ по Кавкавзскому музею и Тифлисской публичной библиотеке за 1900 г.”, Тифлис, 1901, с. 4.

1900 թ․

1900 թ. Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսում Կովկասյան թանգարանին և տնօրեն՝ Գ. Ռադդեին շնորհվել են ոսկե մեդալներ:

“Отчетъ по Кавкавзскому музею и Тифлисской публичной библиотеке за 1900 г.”, Тифлис, 1901, с. 5. Кобяков Юр., Кавказский музей.– “Тифлисский листок”, 1908, N 214.

1867 թ․

Թանգարանի այցելուները. 1867 թ. մայիսի 15-ից հոկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում թանգարանն ունեցել է 2000 այցելու, իսկ հոկտեմբերի 1-ից նոյեմբերի 15-ը՝ ևս 2000 այցելու: 1876 թ. ունեցել է 3671 այցելու, 1896 թ.՝ 9056 այցելու, 1900-ին՝ 9152 այցելու:

Кавказский календарь на 1868 г.”, Тифлис, 1967, с. 449. Նաև՝ “Кавказский календарь на 1878 г.”, Тифлис, 1877, с. 281. Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 152-153: “Отчетъ по Кавкавзскому музею и Тифлисской публичной библиотеке за 1896 г.”, Тифлис, 1897, с.12. “Отчетъ по Кавказскому музею и Тифлисской публичной библиотеке за 1900 г.”, с. 9.

1853 թ․

Թանգարանի վարչակազմը. 1853 թ. հունվարի 27-ին ընտրվում է թանգարանի տնօրինությունը հետևյալ կազմով. նախագահ՝ Ե. Ս. Անդրեևսկին (նույն թվականի դեկտեմբերի 16-ի որոշմամբ նա ազատվում է աշխատանքից, փոխարենը նշանակվում է Ա. Պ. Նիկոլային), տնօրեններ՝ Վ. Ա. Սոլլոգուբը և Կ. Լ. Չերմակը, քարտուղար՝ Գ. Ա. Տոկարևը (վախճանվել է 1854 թ.): 1853 թ. ապրիլին տնօրինության առաջարկով հրավիրված ընդհանուր ժողովը որոշում է Ֆ. Բայերնին տարեկան 300 ռուբ. աշխատավարձով նշանակել թանգարանի վերահսկիչի պաշտոնում (վարել է մինչև 1863 թ.):

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 122, 123: N. N., Исторический очерк возникновения и развития Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1903, N 78, с. 2.

1855 թ․

1855 թ. փետրվարի 15-ին թանգարանի քարտուղար է նշանակվում Ա. Պ. Բերժեն (1828-1886), որը պաշտոնավարում է մինչև 1860 թ. մարտի 23-ը: Ի դեպ, 1855 թ. ապրիլից օգոստոս նրան փոխարինել է Ռ. Դ. Էրիսթովը, որը ոչ միայն դասակարգել է ազգագրական և պատմական ցուցանմուշները, այլև կազմել թանգարանի իրերի առաջին գրացուցակը:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 123, 134, 144:

1855 — 1857 թթ․

1855 թ. ապրիլի 14-ին Թիֆլիսից մեկնելու պատճառով թանգարանի ազգագրության բաժնի տնօրենի պաշտոնից ազատվում է Վ. Սոլլոգուբը: Նրա փոխարեն սեպտեմբերի 14-ին նշանակվում է Ի. Ա. Բարթոլոմեյը, որը պաշտոնավարել է առնվազն մինչև 1857 թ.:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 129, 142:

1860 — 1861 թթ․

1860 թ. մարտի 23-ին թանգարանի քարտուղար է նշանակվում Պ. Ռիսը, որի մահից հետո՝ 1861 թ. գարնանը, պաշտոնավարում է Դ. Ի. Կովալենսկին:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 144:

1866 — 1903 թթ․

1866-1903 թթ. թանգարանի տնօրենն էր Գ. Ռադդեն:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 16:

1915 թ․

1915 թ. թանգարանի ղեկավար անձնակազմը բաղկացած է եղել հետևյալ անձերից՝ գնդապետ Ալ. Ն. Կազնակով (տնօրեն), պետխորհրդական Յու. Ն. Վորոնով (ավագ պահապան) Ն. Ա. Սմիռնով, Ս. Վ. Տեր-Ավետիսյան (վարիչ), Ե. Վ. Պֆիցենմայեր (կրտսեր պահապան), Ր. Հ. Շմիդտ (գրադարանավար):

“Кавказский календарь на 1916 г.”, Тифлис, 1915, с. 257-258.

1857 թ․

1857 թ. թանգարանի նյութերը համալրվում են Երևանի նահանգից հայտնաբերված 349 արծաթե հին դրամներով:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 129.

1874 թ․

1874 թ. Գ. Ռադդեի անձնական ծախսով Հին Ջուղայից գնվել և թանգարան են փոխադրվել մոտ 10 խաչքարեր ու տապանաքարեր: Ռադդեն Թիֆլիս է փոխադրել նաև Սևանա լճափից գտնված մի սեպագիր արձանագրություն: Կարսի մարզի չերքեզաբնակ Վերին Սարիղամիշ գյուղի մոտից գտնված մեկ սեպագիր արձանագրություն էլ Թիֆլիս է փոխադրել Ա. Երիցյանը:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 22. Համբօ, Հինգերորդ հնագիտական ժողովը Թիֆլիսում.– «Փորձ», 1881, N 1, էջ 89:

1880 թ․

1880 թ. թանգարանին հնագիտական գտածոներ են հանձնվել Ալեքսանդրապոլից:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 20.

Գեներալ-լեյտենանտ Վ. Ա. Կոմարովի ջանքերով թանգարանին հանձնվել են Սարիղամիշից հայտնաբերված սեպագիր արձանագրությունները:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 20.

Գ. Ռադդեի ջանքերով թանգարան են հասցվել հնություններ Կողբից և Նախիջևանից:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 20.

Լունդեկվիստը թանգարանին է հանձնել Կիլիկյան Տավրոսից հայտնաբերված գտածոներ:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 20.

Արծրունին թանգարանին է փոխանցել Նոր-Բայազետից գտնված սեպագիր արձանագրությունը, իսկ Վալուևը՝ նյութեր Օլթիից:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 21.

Եղիազարյանցը թանգարանին է հանձնել Երևանի նահանգի Շոռ գյուղից հայտնաբերած հնագիտական 3, Հովակիմյանցը՝ Երևանի նահանգից հայտնաբերած 15, իսկ Շուլցը՝ Ելիզավետպոլի նահանգից հայտնաբերած բրոնզե 6 գտածոներ:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 123-125.

Թանգարանին են հանձնվել նաև Աննենֆելդ գյուղից (Շամխորի շրջան) հայտնաբերված պղնձե և բրոնզե իրեր:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 125.

Խարիտոնովը Զագլիկ (Փիբ) գյուղի (Դաշկեսանի շրջան) շիբի հանքերը մշակելու ժամանակ հայտնաբերված հնագիտական գտածոները հանձնել է Կովկասյան թանգարանին:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 126.

Կովկասյան թանգարանին են հանձնվել Հայաստանի տարբեր հնավայրերում Ն. Մառի իրականացրած պեղումների արդյունքում հայտնաբերված գտածոները (ցավոք, նշված չեն հնավայրերի անունները):

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 127.

19 դ․

ԺԹ դարավերջին Կարսի մարզի Կաղզվանի գավառի (օկրուգի) Մեջիթլի գյուղից 5 վերստ հեռավորության վրա՝ Սողանլու լեռնաշղթայի արևելյան լանջին՝ Սարիղամիշից Քարաքուրդ տանող ճանապարհի շինարարության ժամանակ հայտնաբերվել է դամբարան, որի հնագիտական աղքատիկ նյութերն ինժեներ Զեզեմանը փոխանցել է թանգարան:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 131.

Տեկոր գյուղում Պոլյակովի իրականացրած պեղումների արդյունքում հայտնաբերված գտածոները հանձնվել են թանգարանին:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 131.

1893 թ․

1893 թ. հնագետ Բելքին հաջողվում է վերծանել թանգարանում պահվող Սարիղամիշից բերված սեպագիր արձանագրությունը:

“Отчетъ по Кавказскому музею и Тифлиской публичной библиотеке за 1893 г.”, с. 19.

1905 — 1906 թթ․

1905-1906 թթ. Սևանա լճի հարավային ափերի մոտ կատարած պեղումների արդյունքում հայտնաբերված մի շարք բրոնզե իրեր, որոնք համարվել էին ուրարտական մշակույթի նմուշներ, Ե. Լալայանը հանձնել էր Կովկասյան թանգարանին:

Казнаков А. Н., Заметка о древних бронзах из Гокчинских могилников, “Известия Кавказского музея”, том XI, вып. 1-2, Тифлис, 1917, с. 25. Նաև՝ Մելիք-Փաշայան Կ., Երվանդ Լալայան.– «Պատմա-բանասիրական հանդես», N 3, էջ 37:

1914 թ. թանգարանի հանձնարարականով նկարիչ Ն. Վ. Կելչևսկին կազմել էր Արաքսի ձախ ափին՝ Ջուղայից արևմուտք՝ հին կամրջի դիմաց գտնվող «Գյուլիստան» կոչվող հնավայրի հատակագիծն ու լուսանկարել այն: Թանգարանին էր հանձնվել 13 լուսանկարների ապակյա նեգատիվները:

“Отчет по Кавказскому музею за 1914 год”, с. 21, 23.

1914 թ. աշնանը Ս. Տեր-Ավետիսյանը նկարիչ Ն. Վ. Կելչևսկու հետ ուսումնասիրում է Չըլդր գավառի Դաշ-քյորփի գյուղի մոտ գտնվող սեպագիր արձանագրությունը: Պատրաստվում է վերջինիս էստամպն ու լուսանկարը:

“Отчет по Кавказскому музею за 1914 год”, с. 22.

1914 թ. Ա. Վրույրը թանգարանին է հանձնում Անիում կատարած 50 լուսանկարների ապակե նեգատիվները:

“Отчет по Кавказскому музею за 1914 год”, с. 23.

Թանգարանում են պահվել Ախալցխայից, Շամախիից և Շուշիից բերված պղնձե ամաններ, ինչպես նաև արծնապատ արծաթե իրեր Շուշիից, կնոջ կրծքազարդեր՝ Նուխիից, մետաքսե ջեջիմների հարուստ ընտրանի՝ Ղարաբաղից, Երևանի մզկիթից՝ ջնարակած աղյուսներ:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 27:

1881 — 1908 թթ․

Թանգարանի ֆոնդերը լրացվում և հարստացվում էին մեծ արագությամբ: Հայտնի է, որ եթե 1881 թ. թանգարանն ունեցել է 28.000 ցուցանմուշ, ապա 1908 թ. հավաքածուն կազմել է 180.000:

Джавахишвили А. И., Краткий обзор прошлой и будущей деятельности Государственного Музея Грузии им. акад. С. Н. Джанашиа.– «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր», 1950, N 8, с. 111.

1907 թ․

1907 թ. թանգարանն այնքան էր հարստացել նոր նյութերով, որ արդեն զգացնել էր տալիս կառույցի անձկությունը և փոքրությունը: Նոր շենքի կառուցումը, սակայն, կյանքի չկոչվեց ֆինանսական միջոցներ չլինելու պատճառով: Կառույցի համար նախատեսվել էր թանգարանի շենքը վաճառել, ապա մատչելի գնով գնել նոր հողամաս, որտեղ հնարավոր կլիներ կառուցել ընդարձակ շինություն:

Кобяков Юр., Кавказский музей.– “Тифлисский листок”, 1908, N 214.

1908 թ․

1908 թ. թանգարանի տնօրենն էր Ալեքսանդր Նիկոլաևիչ Կազնակովը, օգնականը՝ Ռիխարդ Գ. Շմիդտը, վերահսկիչը՝ Արկադի Իվանովիչ Մոժնևսկին:

Сатунин К., Деятельность этнографическаго отделения Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1908, N 96, с. 3. “Памятная книжка Эриванской губернии за 1908 г.”, под редакцией В. Е. Васильева, Эривань, 1908, с. 13.

1919 թ․

1919 թ. Կովկասյան թանգարանը վերանվանվել և ստացել է Վրաստանի պետական թանգարան անունը:

Джавахишвили А. И., Краткий обзор прошлой и будущей деятельности Государственного Музея Грузии им. акад. С. Н. Джанашиа.– «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր», 1950, N 8, с. 111.

1919 թ․

ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ԱԶԳԱՅՆԱՑՈՒՄԸ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐԻ ԲՌՆԱԳՐԱՎՈՒՄԸ. 1919 թ. հունվարին Վրաստանի կառավարությունը հայտարարում է Կովկասյան թանգարանն ազգայնացնելու մասին և, փաստորեն, բռնագրավում հավաքածուների 2/3-րդ մասը կազմող հայ մշակույթի բազմաբնույթ արժեքները: Կայացված որոշումն իրապես անօրինակ էր և պարզորոշ ներկայացնում էր մենշևիկյան Վրաստանի կառավարության զավթողական նկրտումները: Օգտվելով միայն հաստատության՝ Թիֆլիսում գտնվելու հանգամանքից, ազգայնացվում է մի թանգարան, որի պարունակության մեծ մասը որևէ առնչություն չուներ վրաց մշակույթի հետ և մանավանդ նյութերի մի զգալի մասն էլ պատերազմի պատճառով էր միայն ժամանակավորապես թանգարան փոխադրվել: Եղելության առթիվ խիստ ուշագրավ է թանգարանի ավագ վերահսկիչ՝ Սմբատ Տեր-Ավետիսյանի՝ 1919 թ. մարտի 1-ին Հայաստանի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարար Ս. Տիգրանյանին հղած հետևյալ զեկուցագիրը. «Կովկասեան թանգարանը - մեր ազգային յիշատակարանների գրաւումը Ա. Ի նկատի ունենալով, որ հայ-վրացական խորհրդաժողովի քննութեան նիւթ պիտի դառնան ռուսական պետական այն հաստատութիւնները, որոնք ընդհանուր երկրային նշանակութիւն ունին ամբողջ Կովկասի համար, բայց գտնուելով Թիֆլիսում գրաւուէլ են վրաց կառավարութեան կողմից, անհրաժեշտ ենք համարում Ձեր ուշադրութիւնը հրաւիրել այդպիսի մի ընդհանուր նշանակութիւն ունեցող երկրային հաստատութեան վերայ, որը վրաց կառավարութիւնը ազգայինացնելով դրել է կորստեան ճանապարհի վերայ. խօսքս վերաբերում է Կովկասեան թանգարանին: Կովկասեան թանգարանը Կովկասի միով գիտական հաստատութիւն էր, որ նպատակ ուներ ժողովելու և ուսումնասիրելու ամբողջ Կովկասի, և հարևան երկրների պատմութիւնը, ազգագրութիւնը, բուսական և կենդանական հարստութիւնները և հանքաբանութիւնը: Թանգարանը հիմնուել է 1865 թ. մեծ իշխան Միխայիլ Նիկոլաևիչի ջանքերով և պահուել պետական և մասամբ Կովկասեան զեմովի տուրքերով: 1913 թ. թանգարանը դարձաւ գիտութեանց ճեմարանի ֆիլիալ բաժանմունքը և ընդլայնեց իւր ծրագիրը ստանալով պետութիւնից նոր միջոցներ, կանոնադրութիւն և մասնագետների նոր շտատ, ընտրուած և հաստատուած գիտութեանց ճեմարանի կոնֆերենսիայի կողմից: Նոյն նպատակով Գոլովինսկի պրոսպեկտի վերայ պալատի դիմաց շինուեց մի հսկայական շինութիւն: Թանգարանը յիսուն տարուայ իւր գոյութեան ընթացքում ժողովել և պահպանել է գիտութեան համար բազմաթիւ ժողովածուներ, որոնցից շատերը Կովկասի բազմալեզու ժողովրդների ազգային անկապտելի սեպհականութիւնն են կազմում իբրեւ արդիւնք նրա բազմադարեան գոյութեան և կուլտուրայի, որովհետև Կովկասի բոլոր ծայրերից՝ Կուբանից, Թերեքի շրջանից, Ադրբեջանից, Հայաստանից, Վրաստանից, Սև ծովի ափերից, Պարսկաստանից և վերջապես նախկին Տաճկական Հայաստանից այդտեղ են ժողոված վերոյիշեալ երկրների և ժողովուրդների ազգային պատմական ու ազգագրական յիշատակարանները: Այդ յիշատակարանների մի ստուար մասը պատկանում է հայ ժողովրդին ու կազմում նրա դարաւոր գոյութեան սրբութիւն սրբոցը: Միայն այդ տեսակետից նայելով գործի վերայ Կովկասեան թանգարանը հարստացրել են իրենց նուէրներով, ժողովածուներով և մասնագիտական ուսումնասիրութիւններով շատ հայեր. առանձնապես յիշելու արժանի են. Ալէքսանդր Երիցեան (հնագետ), Բ. Շելկովնիկով (բնագետ), Ե. Լալայեան (ազգագրագետ և նուաստս իբրև պատմաբան-հնագէտ): Սոցա ենք պարտական, որ հնագիտական բաժնի երկու երրորդ մասը պատկանում է Հայաստանին: Հնագիտական բաժինը աւելի հարստացաւ հայկական յիշատակարաններով, երբ 1914 թ. գիտութեանց ճեմարանի ընտրութեամբ ես հրաւիրւեցի նոյն բաժնի համար աւագ վերահսկիչի պաշտօնով: Ներկայ պատերազմի հենց սկզբից գիտութեանց ճեմարանի յանձնարարութեամբ ուսումնասիրութիւններ կատարելու նպատակով ճանապարհորդելով Տաճկական Հայաստանի նահանգները, կորստից ազատելու նպատակով ժամանակաւորապէս մեր շատ պատմական յիշատակարանները փոխադրեցի Կովկասեան թանգարանը իբրև ապահով տեղ ապագայում իրենց տեղերը դարձնելու մտքով: Այդ իրերից յիշատակութեան արժանի են. 1. Սեպագրերի հարուստ ժողովածու Վանի շրջանից: 2. Հայկական և հայագիտական մի ամբողջ գրադարան ժողոված իմ և իմ աջակից հայերի ջանքերով Էրզրումի շրջանում: 3. Եկեղեցական և պատմական իրեր Վանից և Տարօնից. սրանց թւում և Առաքելոց վանքի հռչակաւոր քանդակագործ դուռը, խլած տաճիկներից Բիթլիսում ու փոխադրած իմ սեպհական միջոցներով: Թանգարանի ազգագրական մասը բացի Կովկասի հայկական գաւառներից պարունակում է նիւթեր նաև Վանի, Բիթլիսի հայոց կեանքին և կենցաղին վերաբերեալ: Թանգարանին կից է մի շատ հարուստ, միակը ամբողջ Կովկասում գրադարան, ուր հաւաքած են կովկասագիտութեան վերաբերեալ թանկագին, այժմ սպառուած հրատարակութիւններ: Սա միակ գրադարանն է, ուր կարելի է գտնել Կովկասում տպուած բոլոր հայերէն գրքերը: Բուսաբանական ու կենդանաբանական բաժինները միանգամայն դրուած են գիտական լաւ հիմքերի վերայ: Թէ գիտական և թէ նիւթական մեծ արժէք ունի դրամագիտական բաժինը: Բ. Անցեալ տարուայ յունիսից Վրաց կառավարութիւնը սկսեց խառնուել թանգարանի ներքին գործերում: Մի ամիս առաջ էլ յայտարարեց, որ Կովկասեան թանգարանը ազգայինացնում է դարձնելով Վրաց ազգային թանգարան, որպիսի նպատակով Վրաց լուսաւորութեան նախարարութիւնը մշակում է մասնագետների նոր շտատ և կանոնադրութիւն: Հէնց նոյն ժամանակ պաշտօնից արձակեցին ինձ զրկելով դրամական վարձատրութիւնից և յետ չըտալով այն իրերը, որ իբրեւ աւանդ Հայաստանից ես փոխադրել էի Կովկասեան թանգարանը: Այսպիսով կատարուեց մեր ազգային յիշատակարանների բռնի յափշտակութիւն և նուաստս, որ կեանքիս գնով պատերազմի ընթացքում հարստացրել էի այդ թանգարանը դուրս շպրտուեցի իբրև ոչ ցանկալի տարր: Այսպես վարուեցին նաև այն ռուս մասնագետների հետ, որոնք թանգարանը համարում են ոչ վրացական, այլ համակովկասեան երկրային էքստերիտորեալ հաստատութիւն: Բողոքելով այդպիսի բռնի յափշտակութեան դէմ, առաջարկում եմ Վրաց կառավարութիւնից պահանջել. 1. Կամ թողնել թանգարանը անձեռնմխելի իւր նախկին կազմով ու շտատով, որ հաստատուած է ակադեմիայից և վերահսկողութիւնը յանձնել այդ հաստատութեան մէջ մաս ունեցող կառավարութիւններից նշանակած անձանց, համարելով թանգարանը էքստերիտորեալ երկրային գիտական հասատատութիւն, որի անդամահատելը ցանկալի չէ: 2. Եւ կամ բաժանել բոլոր գոյքը: Վերջին դէպքում մեր կառավարութեան և Ձեր վերայ իբրև այդ կառավարութեան ներկայացուցիչների ընկնում է մի մեծ պարտականութիւն միջոցներ ձեռք առնել օր առաջ ազատելու մեր ազգային գոյքը յափշտակելուց և փոխադրել մի աւելի ապահով տեղ դուրս բերելով այն բոլորը, ինչ առնչութիւն ունի հայոց կեանքի հետ: Յետաձգել կամ ձգձգել այս խնդիրը կը նշանակի միջոց տալ ուրիշներին վատնելու մեր ազգային սեպհականութիւնը, որի հետ մենք կապուած ենք դարերով, չէ՞ որ այդ իրերը մեր գոյութեան դոկումենտներն են: Չը պէտք է մոռանալ, որ թանգարաններ կազմւում են տասնեակ տարիների յամառ ջանքերից յետոյ ու կլանում են հսկայական գումարներ, այնինչ՝ մենք Կովկասեան թանգարանում ունենք մեր կուլտուրան ներկայացնող այնպիսի ժողովածուներ և իրեր, որ ուրիշ տեղ ոչ մի գնով ձեռք բերել չի կարելի: Կէս տարուայ փորձը ցոյց տուեց, որ Վրաց կառավարութիւնը անձեռնհաս է կառավարելու և պահպանելու այդպիսի մի գիտական հաստատութիւն և որ վրացի դիրեկտորի օրով փչացաւ տարիների ընթացքում ժողոված բնագիտական ժողովածուի մի մասը: Ինձ յայտնի է նոյնպէս, որ թանգարանի իրաւական տէրը Ռուսական գիտութեանց ճեմարանը ոչ մի կերպ համաձայն չէ թանգարանի ազգայինացման, բայց տիրող քաղաքական դրութեան շնորհիւ հնարաւորութիւն չունի բողոքելու և պաշտպանելու թէ իրա, թէ իւր կողմից ընտրած մասնագետների իրաւունքը: Այդ պարտականութիւնը ընկնում է Կովկասեան հասարակապետութիւնների վերայ: Ես խնդրում եմ Ձեզ, պարոններ մի թոյլ տաք մեր աչքի առջև փորելու ամբողջ Կովկասի այդ միով բարձր գիտական հաստատութեան հիմքը: Չէ՞ որ ապագայ Հայաստանը չէ կարող ապրել առանց այդպիսի կուլտուրական հաստատութեան: Ներկայ յայտարարութեամբ ես կամենում եմ կատարել իմ բարօյական պարտականութիւնը և դուրս գալ ապագայում անպատասխանատու ազգային գոյքի յափշտակութեան դէպքում: Սմբատ Տեր-Աւետիսեան Նախկին աւագ վերահսկիչ Կովկասեան թանգարանի: Յ. Գ. Ներկայ գրութիւնը հրատարակելու դեպքում, ես խնդրում եմ գաղտնի պահել իմ ստորագրութիւնը ու նույն մտքով փոփոխութիւն մտցնել նիւթի մէջ: 1919 թ. 1 մարտի Թիֆլիս»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 207, ց. 1, գ. 28, թ. 9-10:

1919 թ․

Հիմք ընդունելով Ս. Տեր-Ավետիսյանի զեկուցագիրը՝ Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարար Ս. Տիգրանյանը 1919 թ մարտի 25-ին Վրաստանի ԱԳ նախարարին հղել է հետևյալ գրությունը. “Министру Иностранных Дел Грузинской Республики 25 марта 1919 г. N 825. Получены сведения, что Правительство Грузии постановило переименовать Кавказский Музей в Грузинский и принять его в свое обладание и распоряжение. Кавказский Музей - одно из тех установлений, принадлежность и участь котораго не может подлежать одностороннему решению Грузинскаго Правительства. Неговоря о России, который в лице ея Правительства и Академии Наук несомненно должно принадлежать в этом вопросе первенствующее и решающее слово, с существованием Кавказскаго Музея у Республики Армении связаны слишком ценные интересы, чтобы можно было игнорировать голос ея Правительства при распоряжении означенным культурным научным учреждениям. Правительство Армении хочет надеяться, что Правительство Грузинской Республики примет все меры к ограничению неприкосновенности и сохранности Кавказскаго Музея со всем достоянием на прежних основаниях впредь до разрешения вопроса о новом положении Музея при участии как Российской Академии Наук, так и представительства Республики Армении. Министр Иностранных Дел Республики Армении /подпись/ С. Тигранянъ Генеральный секретарь /подпись/ А. Теръ-Акопянъ Съ подлинным верно: Правитель Канцелярии”. Թարգմ. «Վրաստանի Հանրապետության արտաքին գործոց նախարարին 25 մարտի 1919 թ. N 825 Ստացվել է տեղեկություն, որ Վրաստանի կառավարությունը որոշել է Կովկասյան թանգարանը վերանվանել Վրացական, և վերցնել իր տնօրինության և իրավասության ներքո: Կովկասյան թանգարանն այն հաստատություններից է, որի պատկանելությունն ու նշանակությունը չի կարող ենթարկվել վրացական կառավարության միակողմանի որոշմանը: Չխոսելով Ռուսաստանի մասին, որին՝ ի դեմս իր կառավարության և գիտությունների ակադեմիայի, այս հարցում, անկասկած, պետք է վերապահվի առաջնային և վճռական խոսքը, Կովկասյան թանգարանի գոյության հետ Հայաստանի Հանրապետությունը կապված է չափազանց թանկ հետաքրքրություններով, որպեսզի հնարավոր լինի անտեսել նրա կառավարության ձայնը նշված գիտական հաստատության տնօրինման գործում: Հայաստանի կառավարությունը ուզում է հուսալ, որ Վրաստանի Հանրապետության կառավարությունը ձեռք կառնի բոլոր միջոցները սահմանելու Կովկասյան թանգարանի անձեռմխելիությունը, ձեռքբերումների պահպանումը նախկին հիմունքներով մինչև թանգարանի նոր կարգավիճակի հստակեցումը, ինչպես Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի, այնպես էլ Հայաստանւի Հանրապետության ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: Հայաստանի Հանրապետության ԱԳ նախարար (ստորագրություն) Ս. Տիգրանյան Գլխավոր քարտուղար (ստորագրություն) Ա. Տեր-Հակոբյան»: Ցավոք, քաղաքական լարված մթնոլորտում հայկական կողմի քայլերը նպատակին չեն հասնում, իսկ անկախ Հայաստանի իշխանություններին փոխարինած Խորհրդային Հայաստանի պատասխանատուները համակված «եղբայրական» զգացումներով, ընդհանրապես մոռացության տվեցին թանգարանում բռնագրավված ազգային հարստությունները հայրենիք վերադարձնելու խնդիրը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 207, ց. 1, գ. 28, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 35:

1941 թ․

1941 թ. Կովկասյան թանգարանն անցել է Վրաստանի Գիտությունների ակադեմիայի ենթակայության ներքո: Այդ ժամանակ թանգարանն արդեն բաղկացած էր 7 բաժնից (ձեռագիր մատյաններ, պատմական, հնագիտական, ազգագրական, երկրաբանական, բուսաբանական, կենդանաբանական) և ուներ 700.000 ցուցանմուշ:

Джавахишвили А. И., Краткий обзор прошлой и будущей деятельности Государственного Музея Грузии им. акад. С. Н. Джанашиа.– «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր», 1950, N 8, с. 111.

Որքան մեզ հայտնի է, խորհրդային տարիներին Կովկասյան թանգարանի հավաքածուները պահպանության նպատակով բաշխվել են երեք հաստատությունների միջև: Դրանք են՝ Վրաստանի Արվեստի պետական թանգարանը, որի նկուղում հանգրվան է գտել սեպագիր արձանագրությունների հավաքածուն, և Թբիլիսիի ձեռագրերի ինստիտուտը, որին բաժին է հասել Ս. Տեր-Ավետիսյանի ջանքերով Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Արևմտահայաստանից հավաքված ձեռագրերը, իսկ միջնադարյան զանազան հուշակոթողներն ու արձանագրությունները փոխադրվել են Թբիլիսի-Մցխեթ ճանապարհին գտնվող «Արմազի» թանգարան:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 35:

1988 — 1992 թթ․

Մեր այցելությունների ժամանակ (1988-1992 թթ.) Թբիլիսիից հեռու մեկուսի վայրում գտնվող թանգարանի պահպանությունն իրականացնում էր շենքի հարևանությամբ սեփական տանը բնակվող պահակը: Վերջինիս հետ կայացած մեր հանդիպումից պարզվեց, որ նրա պարտականությունն ոչ այնքան թանգարանի պահպանությունն էր, որքան ազգությամբ հայ այցելուների մուտքը արգելելն ու խոչընդոտելը: Թանգարանի հայկական նյութերի սրահում ներկայացված ցուցանմուշներն արդեն զուրկ էին բացատրագրերից. որոշ կոթողների կողերին կամ թիկունքին նշմարելի էին միայն ներկով գրված ինչ-ինչ թվեր:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 37:

1919 թ․

Նկատի առնելով «Արմազի» թանգարանում հանգրվան գտած հայկական հուշակոթողների ոչնչացման ու կորստյան տխուր իրողությունը՝ ահազանգեր հնչեցվեցին հայկական մամուլում: Սակայն կոթողները Հայաստանի պատմության պետական թանգարանին վերադարձնելու վերաբերյալ բարձրացված հարցը, որն առկախ էր 1919 թ. ի վեր, լուծում կարող էր ստանալ միայն պետական միջամտության (առնվազն՝ ՀՀ մշակույթի նախարարության) շնորհիվ: Ցավոք, ինչպես հայտնի է, ազգային տարագիր մշակութային ժառանգությունը հայրենիք վերադարձնելու ուղղությամբ ակնկալվող պետական միջամտությունը տեղի չունեցավ...

Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի նմուշները «Կովկասյան թանգարանում» և դրանց հետագա ճակատագիրը.– «Հայոց աշխարհ», 16.09.1997, N 66, էջ 8: Նույնի՝ Հուշարձանների բռնագաղթ դեպի անհայտություն, «Հայոց աշխարհ», 24.12.1997, N 136, էջ 1, 8: Նշված հոդվածները վերահրատարակվել են նաև Ս. Կարապետյանի «Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները» (Երևան, 1998) աշխատության մեջ:

1867 թ․

1867 թ. գերմանացի Գուստավ Ռադեի ջանքերով Թիֆլիսում հիմնադրված «Կովկասի բնապատմական թանգարանը» («Muzeum Caucassium») իր տեսակի մեջ մի երևույթ էր ոչ միայն Կովկասում, այլև հարևան երկրամասերում: Թանգարանում համախմբված գիտնականների խումբը Գ. Ռադդեի գլխավորությամբ ամենայն բերախղճությամբ, բծախնդրությամբ և մեծ նվիրվածությամբ ձեռնամուխ եղավ թանգարանի ստեղծմանը: Կարճ ժամանակ անց թանգարանը վերածվեց գիտահետազոտական եզակի մի հաստատության: Սկզբում անձամբ Ռադդեի, իսկ ապա նաև պետական որոշ միջոցների հատկացման շնորհիվ թանգարանն արագորեն համալրվում էր Կովկասի ամենատարբեր ծայրերից հայտնաբերված արժեքավոր նմուշներով, ըստ որում՝ թանգարան էին հասցվում ինչպես բուսական և կենդանական աշխարհին վերաբերող նմուշները, այնպես էլ հնագիտության, պատմության, ճարտարապետության և մշակույթի զանազան բնագավառներն ընդգրկող հարուստ նյութերը:

Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 16 սեպտեմբերի, 1997, N 66:

1914 — 1918 թթ․

Պատմական Հայաստանի զանազան նյութեր թանգարան հասցնելուն մեծապես օժանդակել են հատկապես ժամանակի հայ մեծանուն գիտնականները (Ա. Երիցյան, Գ. Արծրունի, Ե. Լալայան, Վրույր, Ս. Տեր-Ավետիսյան և այլք): 1914 թ. օգոստոսի 1-ից թանգարանի հնագիտական բաժինը գլխավորող կայսերական ակադեմիայի անդամ Յ. Վորոնովին փոխարինել է Ս. Տեր-Ավետիսյանը (ավագ պահապան): Վերջինիս ջանքերով թանգարանը համալրվել է նաև Արևմտա-Հայաստանից փրկված մեծարժեք նյութերով: Գիտական այդ հիմնարկի շարունակական ծաղկումը, սակայն, ընդհատվեց 1918 թ., երբ Վրաստանի մենշևիկյան կառավարությունը այն հռչակեց ազգային թանգարան և աշխատանքից էլ հեռացրեց ազգությամբ հայ, հրեա, ռուս և գերմանացի գիտնականներին: Նրանց փոխարեն նշանակվեցին վրացի պատասխանատուներ: Հաշված ամիսների ընթացքում փոշիացան տասնամյակների տքնանքով կուտակված ու մշակված թանգարանային ցուցանմուշները (զգալի մասը թալանվեց կամ փչացավ հարկավոր խնամքի բացակայության հետևանքով):

Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 16 սեպտեմբերի, 1997, N 66:

1919 թ․

Արդեն 1919 թ. մարտին թանգարան փոխադրված հայկական բաժնի նմուշները Հայաստանին վերադարձնելու խնդրով սկիզբ են առնում միջպետական ամենաբարձր մակարդակի բանակցություններ, որոնք, ի վերջո, հայտնի պատճառներով մնացին անարդյունք: Խորհրդային տարիների ընթացքում, ցավոք, ցուցանմուշները վերադարձնելու ուղղությամբ այլևս նույնիսկ փորձ չարվեց, իսկ թանգարանի հայկական նյութերը զետեղվեցին տարբեր թանգարանների նկուղներում:

Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 16 սեպտեմբերի, 1997, N 66:

Նկարագրություն
1903 թ․

Հակառակ ճակատային մասից շենքի ոչ մեծ լայնությանը՝ բակի կողմից կառույցը բավականաչափ ձգված ու ընդարձակ էր: 1903 թ. ականատեսը նշել է, որ 11 սրահներից բաղկացած երկհարկ շինության մուտքի առջև կանգնեցված էր հաստատության ստեղծման գործին մեծապես նպաստած Ա. Բերժեի (1828-1886) կիսանդրին: Ծանրության պատճառով թանգարանի մուտքին հարող մասում զետեղվել էին նաև գերեզմանական բնույթի մի քանի հուշարձաններ (հայկական և արաբական): Թանգարանի սրահներում ցուցադրված նմուշները խմբավորված են եղել 5 բաժիններում՝ երկրաբանական, կենդանաբանական, ազգագրական, բուսաբանական և պատմական հնությունների: Նախասրահը զարդարում էր թանգարանին նվիրաբերված ծովանկարիչ Հ. Այվազովսկու «Պետերբուրգի տեսքը Տրոյիցյան կամրջից» նկարը:

Фирсов Андрей, Кавказский музей.– “Кавказ”, 1903, N 84, с. 2.

1980 — 1990 թթ․

Թանգարանի միահարկ ու անշուք շինությունը, որտեղ «պահպանվում» էին մեր բռնագրավված կոթողները, 1980-ական թվականների վերջերին և 1990-ականների սկզբներին գտնվում էր ծայրահեղ քայքայված, մինչև իսկ վթարային վիճակում:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 35:

1993 — 1994 թթ․

Հայտնի է, որ շինության տևական անխնամ վիճակի հետևանքով 1993-1994 թթ. ուղիղ ցուցանմուշների վրա փլուզվեց թանգարանի բետոնածածկ տանիքը: Կոտրատվեցին մի շարք արձանագրություններ և խաչքարեր, իսկ Մարիամ Մելիք-Աղամալյանի մարմարակերտ տապանաքարը բեկորների վերածվեց:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 37:

2004 թ․

2004 թ. կիսավեր թանգարանի ներսում և բակում թափված կոթողների զգալի մասն անհետացած էր, իսկ մյուսները փլվածքների և աղբի մեջ էին:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 37:

Ուսումնասիրություններ
1859 թ․

Կովկասյան թանգարանը իրավամբ կարելի էր գիտական լիարժեք հաստատություն համարել, քանի որ, բացի թանգարանային արժեք ներկայացնող հավաքածուների պատշաճ պահպանությունից ու ցուցադրումից, հաստատությունը պարբերաբար ձեռնարկում էր գիտահետազոտական արշավներ: 1859 թ. Ֆ. Բայերնը թանգարանի հանձնարարականով հետազոտական աշխատանքներ է իրականացնում Նոր Բայազետի, Երևանի, Էջմիածնի նահանգներում, Օրդուբադի գավառում, Կուրի ստորին հոսանքի շրջակայքում, ինչպես նաև Իգդիրից ոչ հեռու՝ Արարատի ստորոտի մոտ, հայտնաբերում է սեպագիր արձանագրություն:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 152-153:

1866 թ․

1866 թ. Ռադդեն մեկնում է Թալիշ (Լենքորանի գավառ). երթուղին հետևյալն էր. 1866 թ. օգոստոսի 4-ին Ախալցխայից Զատիկ լճի հովիտով մինչև Սուֆլիս գյուղ, ապա՝ Պամաճ գյուղ, Արտահան (օգոստոսի 8), Կարս գետի վտակ Բերդիկի հովտով Կարս (օգոստոսի 9), Չըլդր լիճ (օգոստոսի 13), Սուլդա գյուղ, Ախալքալաք, Ցխիս-ջվարի լեռնանցքով Բորժոմ:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 80-81.

1867 թ․

1867 թ. Գ. Ռադդեի գլխավորությամբ թանգարանն իրականացրել էր ուղևորություն դեպի Արևմտյան Հայաստանի Արտահանի և Կարսի շրջաններ:

“Краткий обзор путешествия Г. И. Радде в турецкую Армению в 1867 году”.– “Кавказ”, 1868, N 71, с. 3-4: Տե՛ս նաև՝ “Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет существования с 1-го января 1867 по 1-го января 1892 года”, составитель д-р Г. Радде, Тифлис, 1891, с. 54.

1868 թ․

1868 թ. երկրաբաններ Ծուլուկիձեն, Խալաթյանցը և Արխիպովը հետազոտել են Նախիջևանի գավառը և Երևանի նահանգը՝ թանգարանը համալրելով 375 նոր գտածոներով:

“Краткий путеводитель по Кавказскому музеума”, составитель Г. И. Радде, Тифлис, 1881, с. 3; 1895, с. 9; 1903, с. 7.

1868 թ․

1868 թ. նոյեմբերին Գ. Ռադդեն իրականացրել է կարճատև ճամփորդություն դեպի Կազբեկ լեռ՝ թանգարանի համար քարայծեր և լեռնային հնդկահավեր ձեռք բերելու նպատակով:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 81.

1868 — 1869 թթ․

1868-1869 թթ. բեզոարյան այծեր և վայրի ոչխարներ ձեռք բերելու նպատակով արշավախումբ է մեկնում Արարատ լեռան շրջանը:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 54. Նաև՝ “Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 81.

1868 — 1869 թթ․

1868-1869 թթ. երկրաբաններ Ծուլուկիձեն, Խալաթյանցը և Արխիպովը շարունակում են հետազոտական աշխատանքներ իրականացնել Դարալագյազի շրջանում և Զանգեզուրի գավառում՝ թանգարանը հարստացնելով շուրջ 598 գտածոներով:

“Краткий путеводитель по Кавказскому музею, составитель Г. И. Радде, Тифлис, 1881, с. 3; 1885, с. 4; 1895, с. 9-10; 1903, с. 7.

1870 թ․

1870 թ. Գ. Ռադդեն և Գ. Սիվերսը հետազոտել են Լենքորանի գավառը և Կասպից ծովի արևելյան ափը՝ Կրասնովոդսկի մերձակայքը:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 81-82.

1870 թ․

1870 թվականին երկրաբաններ Ծուլուկիձեն, Արխիպովը ու Կրաֆտը հետազոտական աշխատանքներ են իրականացրել Բաքվի նահանգում և թանգարանին հանձնել կավճի ու երրորդական նստվածքների ժամանակաշրջանի քարամնացուկներ:

“Краткий путеводитель по Кавказскаго музеума”, 1881, с. 4.

1871 թ․

1871 թ. մայիս-սեպտեմբեր ամիսներին Գ. Ռադդեի և Գ. Սիվերսի ղեկավարությամբ թանգարանի արշավախումբը հետազոտական աշխատանքներ է իրականացնում Արաքս գետի միջին հոսանքի շրջանում, Երևանում, Նախիջևանում՝ մինչև Բիչանագ, Մեղրիի հովտում, Կապուտջուղ լեռան վրա (հունիսի 15), Արցախ-Սյունիքում, Ղարաբաղի լեռնաշղթայով Դարալագյազ (Վայոց Ձոր), Իստի-սուի հանքային տաք աղբյուրները, Նոր Բայազետ (Գավառ), Չիբուխլու (Ծովագյուղ), Դարաչիչակ (Ծաղկաձոր), ապա բարձրանում են Արագածի գագաթը (հուլիս), այնուհետև Էջմիածին, Եփրատի ձախ ափին՝ Ուչ-քիլիսա վանքը, օգոստոսին՝ Մեծ և Փոքր Մասիսները (առաջինը մինչև 14.500 ֆուտ բարձրությունը, իսկ երկրորդը՝ մինչև գագաթը):

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 54. Նաև՝ “Отчетъ по Кавказскому музею и Тифлиской публичной библиотеке за 1897 и 1898 гг.”, Тифлис, 1898, с. 18-19. “Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 82-83.

1874 թ․

1874 թ. թանգարանը Գ. Ռադդեի և Գ. Սիվերսի գլխավորությամբ արշավախումբ էր ուղարկել Բարձր Հայք՝ մինչև Էրզրում և Բյուրակնի (Բինգյոլ) լեռները:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 55. Նաև՝ “Коллекции Кавказского музея”, обработанная совместно съ учеными специалистами и изданныя Г. И. Радде, т. V, Тифлис, 1902, с. 85-92.

1875 թ․

1875 թ. Բարձր Հայք էր մեկնել մի այլ արշավախումբ, որի կազմում եղել են Գ. Սիվերսը, Օ. Շնեյդերը, Մուրավիցը, Ֆիկսեն և դեսպան Բրյունինգը:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 55. Նաև՝ Ղարիբջանյան Ս., Գուստավ Ռադդե.– «Ավարայր», 1997, N 2, էջ 26:

Մցխեթից ոչ հեռու՝ Արագվա գետի աջ ափին՝ Սամտավրո կուսանաց վանքի մոտ ճանապարհ բացելու ժամանակ հայտնաբերվել է դամբարանադաշտ, որտեղ 1876-ից պեղումներ է իրականացրել Ֆ. Բայերնը՝ հետազոտելով՝ շուրջ 300 դամբարան: Հայտնաբերված հնագիտական գտածոների զգալի մասը (բրոնզե և երկաթե իրեր, դրամներ, պերճանքի առարկաներ) փոխադրվել և պահվել են Կովկասյան թանգարանում: Մցխեթի մոտ հայտնաբերվել է նաև հունարեն արձանագրությամբ սալ:

“Коллекции Кавказского музея”, Тифлис, т. VI, 1912, с. 62-68.

1877 թ․

1877 թ. հետազոտվել էր Կուրի ստորին հովիտը:

Սամվել Կարապետյան, Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 19:

1879 թ․

1879 թ. նոյեմբերի 1-ին Գ. Ռադդեն մեկնել է Լենքորան. ուսումնասիրել է Կուրի աջափնյա հատվածը, Աղստաֆան, Ձեգամից Գետաբեկ, Քոչկար լեռը, Կեպաս և Մռավ սարերը, Սլավյանկա գյուղը, Շամքորի հովիտը, Գանձակը, Մինգեչաուրը, Կուրի ձախ ափը:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 104.

1885 թ․

1885 թ. Գ. Ռադդեի գլխավորությամբ հետազոտվել են Նուխիից (Շաքի) մինչև Շահդաղ ընկած հատվածը, Սամուր գետի ակունքի շրջանը, Դուլտիդաղն ու Բոգոսը:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 55. Նաև՝ Ղարիբջանյան Ս., Գուստավ Ռադդե.– «Ավարայր», 1997, N 2, էջ 26:

1890 թ․

1890 թ. Գ. Ռադդեն հետազոտական աշխատանքներ է իրականացրել Ղարաբաղի տարածքում:

Ղարիբջանյան Ս., Գուստավ Ռադդե.– «Ավարայր», 1997, N 2, էջ 27:

1896 թ․

1896 թ. հունիսի 21-ից օգոստոսի 11-ը թանգարանի վերահսկիչ Քյոնիգը հետազոտել է Արաքսի վերին հոսանքի շրջանը:

“Отчетъ по Кавказскому музею и Тифлиской публичной библиотеке за 1896 г.”, Тифлис, 1897, с. 8.

1879 թ․

1879 թ. Ա. Ուվարովը, Պ. Ուվարովան և Ա. Երիցյանը պեղել են Արմավիրի տարածքից 3 դամբարան և հնագիտական 53 գտածոները հանձնել թանգարանին:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, . 128-130.

1880 թ․

1880 թ. Ա. Ուվարովը Աշտարակ և Օշական գյուղերի միջև՝ «Արևի տափաստան» կոչվող տարածքում պեղել է 10 դամբարան, որոնցից միայն մեկի գտածոներն են փոխադրվել և պահպանվել Կովկասյան թանգարանում:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, . 132-133.

1892 — 1894 թթ․

1892-1894 թթ. Ելիզավետպոլի արական գիմնազիայի ուսուցիչ Է. Ռյոսլերը պեղումներ է իրականացրել Շուշիի (Ասկերանի շրջ., գ. Խոջալու) ու Ջվանշիրի գավառներում (Մարտակերտի շրջ., գ. Առաջաձոր). հայտնաբերված հնագիտական 50 միավոր գտածոները հանձնել են թանգարան:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 113-117.

1896 թ. գնդապետ Պ. Վ. Չարկովսկին առաջինն է, որ պեղումներ է կատարել Երևանի խանության Թազաքենդի (Կարմիր բերդը՝ Կոտայքի մարզի Նաիրիի ենթաշրջանի Զովունի գյուղի մոտ) միջին բրոնզի և վաղ երկաթի դարաշրջանների մի քանի դամբարանները և հնագիտական 65 միավոր գտածո հանձնել թանգարանին:

“Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 119-122.

1914 թ․

1914 թ. կապիտան Պ. Ֆ. Պետրովը Սուրմալու գավառի Մալաքլու գյուղի մոտ (Իգդիրից 8 վերստ հեռու) պեղել էր 13 դամբարան և թանգարան հանձնել հայտնաբերած հնագիտական 159 միավոր գտածոները:

“Отчет по Кавказскому музею за 1914 год”, Тифлис, 1917, с. 21, 23. Տե՛ս նաև Գիտակ, Զագեամի հնութիւնները.– «Մշակ», 1914, N 123, էջ 4:

1914 թ․

1914 թ. Ս. Տեր-Ավետիսյանը պեղում է Ձեգամի (Զակամ) մոտ գտնվող «Ղարաուլ-դաղ» բլրի դամբարանները և բացահայտում 3 կարգի թաղումներ: Գտածոները փոխադրվում են թանգարան: Ս. Տեր-Ավետիսյանը պեղում է նաև Օրդուբադի տեղամասի «Խարաբա-Գիլան» անվամբ հայտնի հնավայրը, որը, ինչպես պարզվում է, քաղաքատեղի էր:

“Отчет по Кавказскому музею за 1914 год”, с. 21-22.

1915 թ․

1915 թ. նոյեմբերի 15-ից մինչև հունվարի վերջը հնությունների ուսումնասիրության առաջադրանքով Վանի շրջան է մեկնել (Ջուլֆա-Խոյ-Սարայ-Վան երթուղով) թանգարանի ավագ վերահսկիչ Ս. Տեր-Ավետիսյանը: Նրան ուղեկցել է նաև կաթողիկոսի պատվիրակը: Ճամփորդության ընթացքում Ս. Տեր-Ավետիսյանը հետազոտել է Վանի միջնաբերդը, Վարագի, Աղթամարի, Լիմի, Կտուցի վանքերը, հավաքել է շուրջ 1000 հայերեն և մի քանի տասնյակ արաբերեն, թուրքերեն ձեռագրեր, կատարել է բազմաթիվ հուշարձանների չափագրումներ և լուսանկարահանումներ:

Սմբատ Տեր-Ավետիսյանը թանգարանի հնագիտական բաժնի ավագ վերահսկիչ էր նշանակվել 1914 թ. օգոստոսի 1-ին այդ պաշտոնում փոխարինելով գիտությունների կայսերական ակադեմիայի անդամ Յու. Ն. Վորոնովին (“Отчет по Кавказскому музею за 1914 год”, Тифлис, 1917, с. 3): “Кавказ”, 1916, N 62, էջ 3-4:

1916 թ․

1916 թ. ամռանը ուսումնասիրություններ էին կատարվել Վանում: Մասնավորապես հետազոտվել էր Վանի բերդի պարիսպների ներսում գտնվող քարանձավը:

Казнаков А. Н., Пещера с тайниками в Ванской цитадели.– “Известия Кавказского музея”, т. XI, вып. 1-2, Тифлис, 1917, с. 28-32.

1916 թ․

1916 թ. Սմբատ Տեր-Ավետիսյանը Բիթլիսում հայտնաբերում է Մշո Առաքելոց վանքի դուռը և հանձնում թանգարանին:

Тер-Аветисян С., Резная дверь 1134 г. из окрестностей гор. Муша.– “Известия Кавказского историко-археологического института”, Тифлис, 1925, с. 129-133.

1867 թ․

Սկսած թանգարանի հիմնադրման հենց առաջին տարվանից, կազմակերպվում էին գիտարշավներ դեպի Կովկասի ամենատարբեր անկյունները: Պատմական Հայաստանի տարածքում նույնպես կազմակերպվեցին գիտարշավներ: Այսպես՝ 1867-ին հետազոտվել էր Կուր գետի ակունքի շրջանը՝ Բարձր Հայքում: 1869-ին՝ Արարատ լեռան ստորոտն ու լանջերը ուսումնասիրվել են հատկապես վայրի ոչխարների և բեզոարյան այծերի նմուշներ ձեռք բերելու նպատակով, 1871-ին ուսումնասիրվել էին Արաքսի միջին հոսանքի շրջանը, Ղարաբաղի արևմտյան մասերը, վերելքով հաղթահարել էին Արագած և Կապուտջուղ լեռնագագաթները: Նույն թվականի օգոստոսի սկզբին բարձրացել էին նաև Մեծ և Փոքր Մասիսները: 1874-1875-ին հետազոտվել էին Բյուրակն (Բինգյոլ) լեռներն ու Բարձր Հայքը մինչև Էրզրում: 1876-ին՝ Կուրի ստորին հովիտը և այլն: Յուրաքանչյուր գիտարշավի արդյունքում թանգարանը համալրվել է նորանոր նմուշներով:

Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 16 սեպտեմբերի, 1997, N 66:

Նվիրատվություններ
1867 — 1903 թթ․

Կովկասյան թանգարանը 1867-1903 թթ. ընթացքում դրամական եզակի նվիրատվությունն ստացել էր 1867 թ. տարեսկզբին (2.000 ռուբ.) Նախիջևանի գավառական ուսումնարանի տեսուչ, 1-ին կարգի վաճառական, պատվավոր քաղաքացի Ա. Ի. Սարգսյանցից:

“Кавказский календарь на 1868 г.”, Тифлис, 1867, с. 450. N. N., Исторический очерк возникновения и развития Кавказскаго музея.– “Кавказ”, 1903, N 78, с. 2.

1852 թ․

1852 թ. Կովկասի փոխարքա Մ. Վորոնցովը ապագա թանգարանի համար կատարում է առաջին ներդրումը՝ նվիրելով կովկասյան ալպյան բույսերի հավաքածուն: Նույն թվականին նվիրատուների թվում հիշվում են նաև Վ. Ա. Սոլլոգուբը, Ա. Բ. Իվանիցկին, Մ. Ս. Վորոնցովը, Ա. Ն. Բեկետովը:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 77.

1854 թ․

1854 թ. իշխան Սոլլոգուբը թանգարանին նվիրել է պերճանքի առարկաների, իշխան Մ. Վորոնցովը՝ Կերչենսկի հնությունների թանկարժեք հավաքածուն:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 77.

1856 թ․

1856 թ. բարոն Ի. Ա. Վրևսկին թանգարանին նվիրել է Չեչնիայի Վալերիկ գետի վերին հոսանքի շրջանից, գեներալ Վ. Ա. Բեհբուտովը՝ Լաբա գետի շրջակայքից հայտնաբերված հնությունների հավաքածուները, Ե. Դ. Մակինցևը՝ պարսկական թանկարժեք իրեր:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 77.

1857 թ․

1857 թ. թանգարանին նվիրել են Ստավրոպոլի մոտ վայր ընկած ասուպը:

“Коллекции Кавказскаго музея”, т. VI, Тифлис, 1912, с. 77.

1891 — 1892 թթ․

1891-1892 թթ. Ախթալայի պղնձե հանքերի նախկին կառավարիչ Ն. Մորգանը թանգարանին է նվիրել 575 քարատեսակի 4000 նմուշ:

“Отчетъ по Кавказскому музею и Тифлисской публичной библиотеке за 1893”, Тифлис, 1893, с. 17.

1859 թ․

1859 թ. Ֆ. Բայերնը հնագիտական գտածոներ, ինչպես նաև մի օրորոց (Արարատից էր բերված) է հանձնել թանգարանին: Նյութերի հիմնական մասը բերված էր «Ռեդկին-ճամբար» (“Редкинь-лагерь”) հնավայրից, որը գտնվում էր Աղստև գետի հովտում՝ Դիլիջանի մերձակայքում: Նույն թվականին Ֆ. Բայերնը հետազոտել է նաև Դիլիջանի դամբարանից ոչ հեռու՝ լեռներում գտնող «Գոմեշ» անվամբ քարայրը. կավե գտածոն հանձնվել է թանգարան:

Жордания Г., История возникновения Кавказского музея, Тифлис, 1951, с. 153. “Краткий путеводитель по Кавказскому музею”, составитель Г. И. Радде, Тифлис, 1885, с. 76; 1895, с. 80-81; 1903, с. 50. “Коллекции Кавказского музея”, т. V, с. 61-62.

1871 թ․

1871 թ. հնագետ Ա. Երիցյանցի ջանքերով թանգարանին են հանձնվել Լոռուց հայտնաբերված մի շարք գտածոներ:

“Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет...”, с. 20. Նաև՝ “Краткий путеводитель по Кавказскому музею”, составитель Г. И. Радде, Тифлис, 1881, с. 54; 1895, с. 81.

1897 թ․

1897 թ. Կայսերական հնագիտական հանձնաժողովը թանգարանին է նվիրել Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված հնագիտական իրեր, իսկ Ֆ. Կավրայսկին՝ Սևանա և Չըլդր լճերի առափնյա քարերի նմուշներ, Ա. Շելկովնիկովը՝ Ջվանշիրի գավառից հնագիտական գտածոներ, Կարսի երկաթուղագծի կառուցման աշխատանքների պատասխանատուից՝ Խրամ գետի մոտ՝ Էմիր գյուղի մերձակայքում հայտնաբերված սուրը:

“Отчетъ по Кавказскому музею и Тифлиской публичной библиотеке за 1897 и 1898 гг.”, с. 20-21.

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր 1997 թ․

ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՆՄՈՒՇՆԵՐԸ «ԿՈՎԿԱՍՅԱՆ ԹԱՆԳԱՐԱՆՈՒՄ» ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՀԵՏԱԳԱ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ
«1980-ականների դրությամբ նախկին «Կովկասյան» թանգարանի հայկական ցուցանմուշները գտնվում էին գլխավորապես երկու վայրում, մեկը՝ Թբիլիսիի Արվեստի պատմության թանգարանում, մյուսը՝ «Արմազի» թանգարանում: Առաջինում տեղ են գտել հատկապես Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր հնավայրերից ժողովված սեպագիր և հայերեն արձանագրություններ, իսկ երկրորդում՝ տասնյակ խաչքարեր ու արձանագրություններ, փոխադրված՝ Հին Ջուղայից, Զակամից, Լոռուց, Վանից, Անիից և ներկայիս Վրաստանի Հանրապետության ողջ տարածքից (հատկապես ՀՀ-ին սահմանակից պատմական Գուգարքի շրջանից): Մեզ որևէ կերպ չհաջողվեց ստանալ Արվեստի թանգարանի նկուղներում պահվող հայ մշակույթի նմուշները տեսնելու թույլտվություն, իսկ ահա «Արմազի» թանգարանում, ուր այդ հնարավորությունը ունեցանք բոլորովին վերջերս, ականատես եղանք ցավալի տեսարանի: Տարիների անխնամ վերաբերմունքին գումարվել էր շենքի տանիքի փլուզումը՝ ուղղակի ցուցանմուշների վրա (օրինակ՝ փշրանքների էր վերածվել վրաց վերջին արքայազն Ալեքսանդրի կողակից Մարիամ Մելիք-Աղամալյանի մարմարակերտ շիրմաքարը): Իրապես ցավալի էր տեսնել Հայաստան աշխարհի տարբեր անկյուններից հավաքված թանկագին կոթողների անտեր ու կորստի մատնվող վիճակը: Դրանց արդար հանգրվանը Երևանի պատմության թանգարանն է, թեկուզ և ուշացումով հանրապետության համապատասխան մարմինները պետք է բոլոր միջոցները ձեռք առնեն (ցանկացած մակարդակով) մեր մշակույթի տարագիր նմուշները վերադարձնելու համար»:

Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 16 սեպտեմբերի, 1997, N 66:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 16 սեպտեմբերի, 1997, N 66:
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1997 թ․

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ԲՌՆԱԳԱՂԹ ԴԵՊԻ ԱՆՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆ
«1867 թվականից ի վեր պատմական Հայաստանի զանազան հնավայրերից հայտնաբերված և Թիֆլիս փոխադրված հայկական հուշարձանների ներկա վիճակը պարզապես ողբերգական է: Երբեմնի «Կովկասյան թանգարանի» ամբողջ հավաքածուի 2/3 մասը կազմող հայ մշակույթի հուշարձանները թանգարանի ազգայնացումից (1919 թ.) հետո ու առ այսօր ճիշտ գերյալի կարգավիճակում են և ժամանակ առ ժամանակ քշվում են մի «թանգարանից» մյուսը: Վրացական որևէ թանգարանի համար խորթ ու անցանկալի այդ նյութերը յուրաքանչյուր «գաղթից» հետո ավելի ու ավելի են աղճատվում: Ավելանում է կոտրտված ու փշրված խաչքարերի, ջարդոտված ու քերված արձանագրությունների ու զարդաքանդակների թիվը: Իսկ մի մասը պարզապես նոր հանգրված չի հասնում, գուցե ճանապարհին կամ այլ ձևով, անհետացվում են: Մոտ երեք ամիս առաջ մի հրապարակմամբ («Հայոց Աշխարհ», թիվ 66, 16 սեպտեմբերի) ներկայացրել էինք երբեմնի «Կովկասյան թանգարանի» հայկական նյութերի մի մասի անմխիթար վիճակը «Արմազի» կոչված թանգարանում, որի սրահներից մեկի տանիքը անտերությունից փլվել էր ցուցանմուշների վրա ու փշրել մի մասը: Եվ ահա, թե ինչ պատկեր ներկայացավ մեզ նույն թանգարանում նոյեմբեր ամսին: Երեք բաժնից բաղկացած (վրացական, մահմեդական և հայկական) «Արմազի» թանգարանի սրահներից միայն հայկականը՝ շուրջ 4 տասնյակ խաչքարեր, տապանաքարեր, եկեղեցիների ու այլ շենքերի պատերից հանված արձանագիր քարեր և այլն (փոխադրված՝ Վանից, Ջուղայից, Սևանից, Լոռուց և Գուգարքի այլևայլ հնավայրերից) դուրս էին բերված «թանգարանից» որպես ավելորդություն և իրար վրա կիտված, լցված էին շենքի բակում: Դրանցից շատերի վրա ակնհայտ և տեսանելի էին անխնամ տեղաշարժի հետևանքով գոյացած նոր կոտրվածքներ, ճաքեր, զարդանախշերի քերված ու փշրված հատվածներ: Հայտնի չէ, թե բաց երկնքի տակ թափթփված այս թանկագին կոթողները դեռևս որքան ժամանակ կմնան այդ վիճակում (ձյուն, անձրև) կամ հերթական տեղափոխության դեպքում ո՞ր թանգարանի նկուղները պարգև կստանան (ի դեպ, «Կովկասյան» թանգարանի սեպագիր արձանագրությունների հավաքածուն՝ ավելի քան 20 միավոր, «պահպանվում» է Թբիլիսիի արվեստի թանգարանի նկուղներում), բայց մի բան պարզ է, որ դրանք դեռևս երկար են մնալու անտերության ու մոռացության մեջ և միայն դրանց հասցեն է փոխվելու, իսկ Հայաստանի Մշակույթի նախարարությունն ու Կառավարությունն առհասարակ, ցավալիորեն, դեռևս որևէ միջոց ձեռք չեն առնում մշակութային արժեքները հայրենիք վերադարձնելու միջոցով վերջնակորստից փրկելու ուղղությամբ»:

Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 24 դեկտեմբերի, N 136, 1997:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», 24 դեկտեմբերի, N 136, 1997:
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․