Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի Եկեղեցի

Վրաստան / Թիֆլիս

Տեղադրություն

Հին Տփղիսի համայնապատկերի անբաժան մասնիկ Սբ. Նշան եկեղեցին գտնվում է քաղաքի սրտում` առավել հին թաղամասերից մեկի՝ Կալոյի (վրաց. Կալոուբանի) կամ պարզապես Սուրբ Նշան կոչված թաղի կենտրոնում` Հերակլի հրապարակի հարևանությամբ` նախկին Ոսկերիչների (Սերեբրյանի) և Սուրբ Նշան (հետագայում՝ Հ. Հակոբյան, այժմ՝ Սուլտնիշանի) փողոցների միջակայքում: Ծովի մակերևույթից բարձր է 415 մ: Աշխարհագրական կոորդինատներն են՝ N 41°41՛ 39.62՛՛, E 44°48՛ 17.37՛՛:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 1:

1831 թ․

Ըստ 1831 թ. քաղաքի վարչատարածքային բաժանման` Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոս Հրաշագործի եկեղեցին գտնվում էր Տփղիսի առաջին մասի առաջին թաղամասում:

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 209, ց. 1, գ. 394, թ. 2: Եկեղեցու տեղադրությանն անդրադարձել են նաև այլ հետազոտողներ: Օրինակ՝ 1840-ական թթ. Մ. Բրոսեն նշել է. «Գնալով Սերեբրիանի Ռյադով, որը դուրս է բերում վրացական սեմինարի առջև, ձախ կողմում` դեպի կենտրոն, տեսնում ենք հայկական գեղեցիկ Սբ. Նշան եկեղեցին, որը գտնվում է բնակելի տներով շրջապատված մի բակում» (Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848), livre 2, St-Pb., 1850, p. 18): Տփղիսեցի Միքայել Սուլյանն իր «Թիֆլիս քաղաքը իմ մանկութեան ժամանակ» հուշագրության մեջ նշել է. «Հայկական փողոցից անցնելով դէպի Սալդատսկի բազար սկսվում է Ոսկերիչների փողոցը, որտեղ կառուցած է Սուրբ Նշան եկեղեցին» (ՀԱԴ, ֆ. 428, ց. 2, գ. 104, թ. 19): Թբիլիսի քաղաքի պատմության լավագույն գիտակներից Թ. Կվիրկվելիան էլ նշել է. «Սուրփնիշանի – եկեղեցի Հ. Հակոբյանի անվան փողոցի վրա, նայում է բերդին» (კვირკველია თ., თბილისის ადმშენებლობის ფრაგმენტები სახელწოდებებში, “საბჭოთა ქელოვნება” , 1984, N 4, გვ. 123): Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 1:

Պատմություն

Եկեղեցու հիմնադրման ստույգ ժամանակն անորոշ է: Խնդրո վերաբերմամբ գիտական շրջանակները ցարդ հիմնվել են եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին առկա շինարարական հայտնի արձանագրության հաղորդած տվյալների վրա, համաձայն որի` եկեղեցին կառուցվել է 1703-1720 թթ. ընթացքում, որին 1780 թ. հավելվել է գմբեթը:

Ըստ էության, այս խնդիրը պատշաճ քննության ցարդ չի էլ ենթարկվել: Շրջանառվել է նաև եկեղեցին 1701 թ. հիմնադրված լինելու վարկածը, որի հիմքը Մ. Բրոսեի սխալաշատ ընթերցումն է: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 1:

1837 թ․

Սակայն դեռևս 1837 թ. վրացազգի հետազոտող Պ. Իոսելիանին հայտնել է այն կարծիքը, թե իբր 1703 թ. հայերը եկեղեցին հիմնել էին նրանից առաջ գոյություն ունեցած վրաց ուղղափառ եկեղեցու տեղում: Որևէ սկզբնաղբյուրով չփաստարկված Իոսելիանու ինքնահնար այս հայտարարության վրա, ինչպես ստորև կտեսնենք, հետագայում կուրորեն հենվել են բազմաթիվ հետազոտողներ: Ավելին` նրանցից ոմանք Իոսելիանու հայտնած մասնավոր և անհիմն կարծիքը վերաշարադրել են` համարելով այն «ավանդաբար» փոխանցված տեղեկություն: Այդպես է վարվել, օրինակ, Գ. Աղանյանցը` նշելով. «Աւանդաբար ասում են, որ ս. Նշան եկեղեցու տեղը առաջ եղել է վրաց ս. Նիկողայոս սքանչելագործի եկեղեցի, որը հայերը գրաւելով տեղը շինել են համանուն եկեղեցի»: Ուղղափառ եկեղեցուն հաճելի ու նաև շահեկան միտքը տեղ է գտել նույնիսկ պաշտոնական հրատարակություններում. «Այս եկեղեցին` նվիրված Նիկողայոս Հրաշագործին, ինչպես և հայկական շատ եկեղեցիներ, Վրաստանում մի ժամանակ եղել է ուղղափառության ձեռքին»:

Иосселиани П., Описание древностей города Тифлиса, 1866, с. 258 (բնագրում` “Сурб-Нишан, бывшая в руках православных, во имя Св. Николая Чудотворца”): Այլ տեղում Պ. Իոսելիանին նշել է, որ «Սբ. Խաչ (Սբ. Նշան) եկեղեցու հիմնադրման ժամանակն անհայտ է: Հնուց այստեղ պահվում է Անդրեաս առաքյալի գանգի մասը» (բնագրում` “Церковь С. Креста (Сурб-Нишан). Время основания ее неизвестно. Здесь сохраняется издревле часть черепа Апостола Андрея”, տե՛ս նույնի` Древние памятники Тифлиса, Журнал Министерства внутренних дел. 1844. Часть пятая, СПб, с. 120. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8: Проценко Ю., Археологический путеводитель по Тифлису, Тифлис, 1881, с. 59-60 (բնագրում` “Сурб-Нишанская на Сурп-нишанской улице, именовавшаяся в руках православных во имя св. Николая Чудотворца”). Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 152 (բնագրում` “Церк. эта, как и многия арм., в Грузии была некогда в руках православнаго, посвященная Николаю Чудотворцу”). Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 1:

Դարձյալ ավանդության վկայակոչմամբ իբր հայոց եկեղեցուց առաջ տեղում վրաց եկեղեցու գոյության մասին է նշել նաև Թ. Կվիրկվելիան. «Կառուցվել է 1701 թ.: Ասում են, որ առաջ այստեղ եղել է ուղղափառ եկեղեցի: Քանդվելուց հետո վերականգնել են հայ գրիգորյանները: Անվանումը նշանակում է սուրբ Խաչ»:

კვირკველია თ., თბილისის ადმშენებლობის ფრაგმენტები სახელწოდებებში, “საბჭოთა ქელოვნება” , 1984, N 4, გვ. 123: Տե՛ս նաև Квирквелия Т., Старотбилисские названия, “Вечерний Тбилиси”, 6.11.1991 (բնագրում` “По преданию, на этом месте в старину стояла православная церковь. После того, как она была разорена и разрушена, новая возведена армянской общиной”). Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 1-2:

Կառչելով ինքնահնար «ավանդությունից»` նորագույն շրջանի մեկ այլ հետազոտող էլ եկեղեցու նախնական շենքի վրացականությունը հիմնավորելու նպատակով վկայակոչել է Սբ. Նիկողայոս անվան առկայությունը. «Պետք է մտածել և ոչ առանց հիմքի, որ ըստ հին վրացական ավանդույթի Սբ. Նիկողայոսի անունը պահպանվել է ի սկզբանե վրացական, սակայն հայկական Սբ. Նշանի վերափոխված եկեղեցում»:

Арвеладзе Б., “Армянские” или грузинские церкви в Грузии ?!, Тбилиси, 1996, с. 14-15 (բնագրում` “Нужно думать, и небезосновательно, что, по древней грузинской традиции, имя святого Николоза сохранилось в названии исконно грузинской, но обращенной в армянскую церкви – Сурб-Нишан...”). Տողերի հեղինակը թերևս առաջնորդվել է անհիմն այն կարծիքով, թե «...այդ սրբի պաշտամունքը Հայաստանում ընդունված չի եղել» (Ուլուբաբյան Բ., Հասրաթյան Մ., Դադիվանք, «Հայկազյան Հայագիտական Հանդէս», հ. Ը, Պէյրութ, 1980, էջ 37-38): Իրականում Սբ. Նիկողայոսի պաշտամունքը լայնորեն տարածված է եղել նաև Հայաստանում, որի ամենատարբեր գավառներում նշյալ սրբի անվամբ օծվել են բազմաթիվ եկեղեցիներ (Ակն գավառի Կամարակապ և Նարվեր գյուղերի եկեղեցիները, Երզնկա գավառի Բթառիճ գյուղի մերձակա վանքը, Տիվրիկ գավառի Զիմարա գյուղի եկեղեցին և այլն: Նա պատկերված է նաև Արցախի Ծար գավառի Դադիվանքի որմնանկարների տեսարաններից մեկում): Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 2:

Վերը շարադրվածից հետևում է, որ գոյություն չունի գոնե մեկ այնպիսի փաստ, որը թեկուզ հարևանցիորեն վկայի 1703 թ.-ից առաջ տեղում գոյություն ունեցած եկեղեցու վրացապատկանության մասին, և, ըստ էության, խնդրին հետամուտ մասնագետները պարզապես չեն տիրապետել եկեղեցու նախնական կառույցի գոյությունը հաստատող որևէ գրավոր տեղեկության: Բացառություն է կազմում դր.-պրոֆ. Պ. Մուրադյանի առաջ բերած 1624 թ. Խորհրդատետրը, որը, հակառակ իր պարունակած կարևոր տեղեկության, թերևս հենց միայն միակը լինելու պատճառով գիտնականին վստահություն չի ներշնչել մատնանշելու ներկայիս եկեղեցու տեղում ավելի հին և, որ ուշագրավ է, դարձյալ հայկական եկեղեցու գոյությունը:

Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 73. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 2:

Քննելով խնդիրը` նախ հարկ ենք համարում նշել, որ Պ. Իոսելիանին ճիշտ է, երբ վկայում է ներկա կառույցի տեղում ավելի հին եկեղեցու գոյության մասին, միայն թե, ինչպես փաստում են սկզբնաղբյուրները, տեղում եղած հին եկեղեցին նույնպես եղել է հայկական, այլ ոչ վրացական, ընդ որում, ուշագրավն այն է, որ հնի տեղում նոր եկեղեցի կառուցելիս անվանափոխություն տեղի չի ունեցել: Այլ խոսքով` նոր եկեղեցուն է փոխանցվել հին եկեղեցու Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի անվանումը:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 2-3:

Ստորև ժամանակագրական կարգով ներկայացնում ենք 1703 թ.-ից ավելի վաղ թվագրվող գրավոր և վիմագրական, մեծագույն մասով առաջին անգամ շրջանառվող այն բոլոր վկայությունները, որոնք աներկբա փաստում են տեղում առնվազն ԺԷ դարի սկզբներից ի վեր հայկական նույնանուն հին եկեղեցու գոյության մասին:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 3:

1624 թ․

Առաջինը հենց այն Խորհրդատետրն է, որը նվիրաբերվել է Տփխիսի Սբ. Նիկողայոս եկեղեցուն. «Գրեցաւ ի թուին ՌՀԳ (1624), ետու գիրս զայս ես` Անդրի Կեսարացի քահանայ եկեղեցոյն Ս. Նիկողայոսի, ի քաղաքն Տփխիս...»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Բ, Երևան, 1978, էջ 155: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 3:

1624 թ․

Հիշատակարանից պարզվում է, որ կեսարացի Անդրի քահանան 1624 թ. ձեռագիրը փոխանցել է (կարելի է հասկանալ՝ նվիրել է) Տփղիսի Սբ. Նիկողայոս եկեղեցուն, ուստի հետևում է, որ այդ թվականին քաղաքում գոյություն ունեցած հայոց եկեղեցիներից մեկը կրում էր Սբ. Նիկողայոսի անունը:

Թեև գտնում ենք, որ հիշատակարանը բավականաչափ հստակ է մատնանշել եկեղեցու գտնված վայրը, սակայն հավելյալ նշենք, որ Կեսարիան Սբ. Նիկողայոս անվամբ եկեղեցի չի էլ ունեցել (քաղաքում էին գտնվում Սբ. Գրիգոր, Սբ. Սարգիս, Սբ. Աստվածածին, Վարի թաղի Սբ. Հակոբ եկեղեցիները, իսկ մերձակայքում՝ Սբ. Կարապետի վանքը: Տե՛ս Էսկիւլապ, Կեսարիոյ հայութիւնը, «Արեւ», 1923, Թ տարի, N 231, 13 սեպտեմբեր, էջ 1: Արգէոսի մեղու, Թղթակցութիւններ, «Կոհակ», 1913, N 5, էջ 56): Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 3:

1656 թ․

Երկրորդ վկայությունը 1656 թ.-ից է և վերաբերում է նշյալ թվականին գրիչ Աղամալ Ջուղայեցու ձեռքով Տփղիսի Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցում ստեղծված և Սբ. Նշանին նվիրաբերված Գանձարանին, որի հիշատակարանը մեզ է ավանդել եկեղեցու՝ Սբ. Նշան անվան վաղագույն վկայությունը. «Արդ` ես բազմամեղ Զուրաբս ստացայ զսբ. տառս և ետու յիշատակ ի դուռն Ս. Նշանին, ի ձեռն տէր Ոհան քահանային, յիշեցէք...»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 721: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 3:

1662 թ․

Հաջորդ կարևոր վկայությունները 1662 թ.-ից մեզ հասած արձանագրության մասերն են և նույն թվականին կերտված արձանագիր խաչքարը, որոնք բոլորն էլ պահված են եղել եկեղեցու` Սբ. Գևորգի անվամբ օծված հարավային խորանի (ավանդատան) մեջ և առաջին անգամ են ներկայացվում: Նորահայտ այս վիմագրերի շնորհիվ ոչ միայն պարզվում է եկեղեցու հերթական վերաշինության տարեթիվը՝ 1662 թ., այլև այն իրականացրած ճարտարապետի՝ Նավասարդի անունը, ով, ամենայն հավանականությամբ, այն նույն անձն է, որը 1655 թ. Բոլնիս-Խաչեն գյուղում կառուցել է Սբ. Կիրակի եկեղեցին, իսկ 1663 թ.` Շղվերի (Մեծ Շուլավեր) մոտ գտնվող Բնի Ձորի Մեծ վանքի գլխավոր եկեղեցին:

Արձանագրություններին առաջին անգամ ծանոթացել ենք 2011 թ. Ն. Ակոպովի տրամադրած լուսանկարների միջոցով, իսկ 2012 թ. ապրիլին հնարավորություն ունեցանք վիմագրերն ուսումնասիրել տեղում: Ասլանյան Ս., Կարապետյան Ս., Շուլավեր, Երևան, 2002, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 3:

Հին եկեղեցուն պատկանած շինարարական արձանագրությունը, ամենայն հավանականությամբ, պահպանության նպատակով նոր եկեղեցու հարավային ավանդատուն է փոխադրվել տեղում նոր եկեղեցին կառուցելուց հետո:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 4:

1662 թ․

Երկու քարի վրա (չափերը՝ 38,3 x 12,3 և 69,3 x 37 սմ) քառատող փորագրված արձանագրության բովանդակությունը հետևյալն է. Ի թվ(ին) ՌՃԺԱ (1662) || ...հ(ար)սըն, Գասպար. իրան ա(ներ)հ(այր) Բէր|ոն, քարայհատ Նաւայսա|րթն, որ է Յառիճ(ցի), շին(եցաւ) ձեռամբ ս(ո)ց(ա):

Արդյո՞ք քարահատ-ճարտարապետ Նավասարդը սերում էր Շիրակի Հառիճ գյուղից, թե՞ մեզ անհայտ համանուն մեկ այլ գյուղից, դժվար է որոշել: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 4:

1662 թ․

Նույն ավանդատան մեջ պահվող վերոնշյալ արձանագիր խաչքարը բաժանված է առնվազն չորս մասի, որոնց վրա ընթերցվում է. [Սուրբ խաչս խօջա Բա]րխ(ու)տարին եւ իր ամո(ւ)սին Դարայջանին: Ս(ուր)բ խ(ա)չս բա(րե)խ(աւս), թվ(ին) ՌՃԺԱ (1662):

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 4:

1673 թ․

Վերջապես 1673 թ., ի թիվս քաղաքի հայկական 8 եկեղեցիների, Սբ. Նշանը հիշատակում է նաև ֆրանսիացի հայտնի ճանապարհորդ Շարդենը:

Chardin Jean, Journal du chevalier Chardin en Perse et aux Indes orientales par la mer Noire et par la Colchide, Londres, 1686, 1ere p., pp. 221-222. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 4:

17 դ․

ԺԷ դարից պահպանված սկզբնաղբյուրային ահա այս մի խումբ հիշատակությունները հաստատում են այն իրողությունը, որ, այո՛, նախքան ցարդ կանգուն եկեղեցու կառուցումը և առնվազն շուրջ մեկ դար առաջ տեղում եղել է ավելի հին նույնանուն հայկական եկեղեցի, որը, ի դեպ, վերջին անգամ հիմնավորապես վերաշինվել է 1662 թ. հայտնի քարահատ-ճարտարապետ Նավասարդի ձեռքով:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 4:

Հավանաբար ԺԸ դարասկզբին հիմնահատակ քանդված հին եկեղեցուն է պատկանել նաև երկու մասի կիսված և բավականաչափ քայքայված մի բարավոր, որը նույնպես պահված է եղել եկեղեցու հարավակողմյան ավանդատան մեջ: Երկու տողով ընթերցվում է. Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս | տ(է)ր ա(ստուա)ծ:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 6-7:

Ինչպես տեսնում ենք, «Էջմիածնայ տետրակ»-ում արձանագրված մի շարք վկայություններ ուղղակիորեն արտացոլված են վերը ներկայացված հայտնի և նորահայտ արձանագրություններում, ուստի տրամաբանական է, որ նա, ով ժամանակին գրանցումներ է կատարել «Տետրակ»-ում, ծանոթ է եղել և օգտվել է նաև այն արձանագրություններից, որոնք, երկար ժամանակ պահված լինելով եկեղեցու հարավային ավանդատան մեջ, անտեսվել էին:

Հարկ է նկատել, որ ինչպես նորահայտ արձանագրություններին, այնպես էլ «Էջմիածնայ տետրակ»-ին անհաղորդ են եղել թե՛ Իգնատ Իոսելիանին, քանի որ նա ընդամենը նշել է. «Այս եկեղեցին կառուցված է քաղաքացի (մոքալաք) Ամիր Մամասախլիսի ծախքով, որի տոհմից այժմ կենդանի է Զուրաբ Մելիքովը» (Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3, Երևան, 1955, էջ 267) և թե՛ վիմագրական ժառանգությանն առաջինն անդրադարձած Մ. Բրոսեն: Ի դեպ, եկեղեցու կառուցման մասին հպանցիկ անդրադարձ ունի նաև Ա. Երիցյանը. «Մունթոյեան, Բաստամեան և Բաշինջաղեան քաղաքացիք շինել են Մօղնին, Ասլամազեանները–Ս. Նշանը...» («Արձագանք», 1882, N 11, 2 մայիսի, էջ 169): Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 8:

1861 թ․

1861 թ. Տփղիսի քաղաքացի Վարվառե Ռոտինյանցը եկեղեցուն կից ամփոփված հանգուցյալ ամուսնու՝ Գաբրիել Ամիրաղյանցի հիշատակին կառուցում է մի տապանատուն (խոսքը, ամենայն հավանականությամբ, հյուսիսային նախամուտքի նման տապանատան վերածված հարավային նախամուտքի մասին է), որի առթիվ հարավային մուտքի կողամասում ագուցված սալիկին արձանագրվում է. Կանգնեաց զայս մատուռ | Թիֆլիզոյ քաղաքաց|ուհի Վառվառէ յազգէ | Րօտինեանց՝ ի յիշատակ | ամուսնոյ իւրոյ Գաբրի|էլի Գէորգեան Ամիրա|ղեանց աստ հանգուցե|լոյ, թուին 1861, նոյեմբ. 1:

Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 70-71. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

1886 թ․

1886 թ. Սբ. Նշանը հիշվում է ի թիվս քաղաքի 24 հայկական եկեղեցիների, որի ծխականների թիվն էր 1925 շունչ:

“Министерство внутренних дел. Департамент духовных дел иностранных исповеданий. Алфавитные списки армяно-григорианских церквей и магометанских мечетей в империи”, С.Петербург, 1886, с. 60-61. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

1928 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցին կնքվում, փակվում է 1928 թ., բայց 1930 թ. մարտին վերադարձվում է համայնքին:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

1931 թ․

1931 թ. մայիսի 3-ին թեմի առաջնորդ Արտակ եպիսկոպոսը Վրաստանի Հանրապետության կենտրոնական գործադիր կոմիտեին հղված բողոքագրում նշում է. «Թեմական խորհուրդը մի քանի անգամ դիմել է ուր հարկն է Խոջիվանքի եկեղեցին վերադարձնելու և սուրբ Նշան եկեղեցին բանալու միջնորդութեամբ, բայց բազմակի միջնորդութիւնների վերաբերեալ մինչև օրս ոչ մի կարգադրութիւն չի եղել»:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 516: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

Խորհրդային տարիներին եկեղեցու շենքը հարմարեցվում և ծառայեցվում է տարբեր նպատակների. «Համաշխարհային պատերազմի տարիներին եկեղեցին դարձրին մակարոնի և վերմիշելի պահեստ: Ավելի ուշ այն վերածվեց Ազգային գրադարանի գրապահոցի (հիմնականում այստեղ պահվում էր հայ պարբերական մամուլ)»:

Գենո, Անէանում է Թիֆլիսի պատմությունը..., «Լրագիր օր», 1996, 18 հունվարի, էջ 6:

Հակառակ այն փաստին, որ մշտապես շահագործվող եկեղեցու շենքը ենթակա էր շարունակական քայքայման և կարիք ուներ որոշակի նորոգությունների, խորհրդային տասնամյակներին այդպիսիք երբևէ այդպես էլ տեղի չունեցան: Մինչդեռ հյուսիսային պատին փակցված ցուցանակն ազդարարում էր և այսօր էլ դեռևս ազդարարում է, որ «Հուշարձանը պահպանվում է պետության կողմից, փչացնողները պատժվում են օրենքով»:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

Վրաստանի անկախացումից հետո տարեցտարի ոչ միայն խորանում է շինության շարունակական քայքայումը, այլև այն դադարում է դիտարկվել որպես պատմական հուշարձան, քանի որ օրավուր ուղղակի եկեղեցու պատերին կից մեկը մյուսի հետևից սկսում են ծնունդ առնել ակնհայտորեն անօրինական, սակայն իշխանությունների կողմից արտոնված բնակելի շինություններ:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

1998 թ․

1998 թ. սեպտեմբերին Վրաստանի հուշարձանների պահպանության` եկեղեցու ճակատագրով իբրև թե մտահոգ մի քանի աշխատակիցներ մերձաբնակ հայերին հայտարարում են, որ, եթե նրանք մեկ ամսվա ընթացքում նորոգության աշխատանքներին ձեռնամուխ չլինեն, եկեղեցին կփոխանցվի վրաց պատրիարքարանին:

“Голос Армении”, 1998, 26.09, N 108, с. 1. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 12:

Այս դրվագն ուղղակիորեն և վերջնականապես փաստում է, որ Վրաստանի պատկան մարմինները եկեղեցին այլևս չէին դիտարկում որպես պահպանության ենթակա պատմական հուշարձան:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 12.

2012 թ․

2012 թ. մարտին Վրաստանի մշակութային ժառանգության ազգային գործակալությունը ձեռնամուխ է լինում եկեղեցու ներսում մոխրակույտի վերածված երբեմնի գրադարանի և համատարած թափված սվաղի շերտի աղբանման զանգվածի հեռացման և ներքին մակերեսի մաքրման աշխատանքներին, որոնք դեռևս շարունակվում էին ապրիլին: Հավանական փլուզումները կանխելու նպատակով պատկան մարմինները եկեղեցու ներսում և հյուսիսային նախամուտքի մեջ տեղադրում են մետաղական և փայտե հենակներ, սակայն մայիսի 13-14-ի հորդ անձրևի հետևանքով առերևույթ ամրակայված քառասյուն նախամուտքն ամբողջությամբ քանդվում է:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 16:

2012 թ․

Ներկայումս (2012 թ.) տակավին կանգուն եկեղեցին օրհասական վիճակում է:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 16:

Ճարտարապետություն
1837 թ․

Եկեղեցու ճարտարապետական նկարագրին անդրադարձած առաջին հեղինակներից մեկը Ի. Իոսելիանին է, ով «Տփղիսի և Սոմխիթի հնությունների նկարագրությունը» խորագրի ներքո 1837 թ. Սբ. Նշան եկեղեցու մասին նշել է. «...հոյակապ է, գմբեթավոր, հանուն սուրբ Նիկողայոսի, չորս սյան վրա կառուցված: Սրա գմբեթը կանաչ աղյուսով է ծածկված, իսկ եկեղեցին ու թևերը կղմինդրով: Սրա մեջ կա երեք խորան. միջինը մեծ, հանուն սուրբ Նիկողայոսի, հյուսիսայինը՝ հանուն Անդրեաս առաքյալի, և հարավայինը՝ սուրբ Գեորգի...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3, Երևան, 1955, էջ 266: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 17:

Միքայել Սուլյանն էլ իր հուշերում նշել է. «...ընդարձակ ու լայն եկեղեցի է, որ հին եկեղեցու տպաւորութիւն է անում: Ասում են, որ սա Հաղպատու Ս. Նշան եկեղեցու նմանութիւն ունի և նրա անունն է կրում»:

Սուլեան Մ., Թիֆլիս քաղաքը իմ մանկութեան ժամանակ, ՀԱԴ, ֆ. 428, ց. 2, գ. 104, թ. 19: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 17:

Շատ ավելի ուշ կառույցի ճարտարապետական համառոտ նկարագրությունը ներկայացրել է ճարտ. դր. Մ. Հասրաթյանը:

Асратян М., Памятники средневековой архитектуры в Тбилиси, II международный симпозиум по армянскому искусству, том 2, Ереван, 1978, с. 399. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 17:

1980-ականների սկզբներին «...վերածվել է գրքերի պահոցի: Եկեղեցին իր բարձր գմբեթով և ահռելի չափերով խիստ տարբերվում է Թիֆլիսի մյուս կառույցներից: Հիշատակել է նաև Ժան Շարդենը: Նրա ճարտարապետության մեջ նկատելի են ուշ շրջանի նորոգումներ»:

კვირკველია თ., თბილისის ადმშენებლობის ფრაგმენტები სახელწოდებებში, “საბჭოთა ქელოვნება” , 1984, N 4, გვ. 123. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 17, 20:

Սբ. Նշան եկեղեցին ունի ԺԷ-ԺԸ դարերում հայ եկեղեցաշինության մեջ լայն տարածում գտած գմբեթավոր եռանավ բազիլիկի հորինվածք: Սրածայր վեղարով ավարտվող արտաքուստ 12 նիստանի թմբուկը և թաղերը ներքուստ պահում են երկու զույգ հաստահեղույս սյուները: Սբ. Նիկողայոսի անվամբ օծված, արևելքում կիսաբոլորակ եզրագծով ավագ խորանից բացված են դեպի ներս լայնացող երեք լուսամուտներ: Անդրեաս առաքյալի և Սբ. Գևորգի անուններով օծված հյուսիսային և հարավային խորաններով ավանդատների մուտքերը բացված են արևմտյան կողմերից՝ աղոթասրահի մեջ: Ավանդատները կրկնահարկ են: Երկրորդ հարկում մուտքերը բացված են խորանի մեջ և նրա հետ հաղորդակցվում են 17-ական աստիճանների միջոցով: Հիմնական շինանյութն աղյուսն է: Գործածված է նաև քար (հատկապես հիմնաշարում, քիվերում, մուտքերի անկյուններում): Ծածկերը կղմինդրապատ են: Ներքին ծավալներն ամբողջությամբ պատված են եղել որմնանկարներով, որոնց մի նշանակալի մասը ենթադրաբար վերագրվում է Հովնաթանյան դպրոցի նկարիչներին: Երեք մուտքերը բացված են հյուսիսային, հարավային և արևմտյան ճակատներից: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ունի ութ սյուների վրա կանգնած զանգակատուն, իսկ հյուսիսային մուտքի առջև` քառասյուն նախամուտք: Ի դեպ, վերջինիս վրա նույնպես եղել է զանգակատուն, որը հավանաբար քանդվել է (կամ քանդել են) խորհրդային առաջին տասնամյակներին: Որմերը հարուստ են հայերեն վիմագրերով: Արտաքին չափերն են (առանց հյուսիսից կից նախասրահի)` 29.45 x 14.60 մ:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 20-21.

Նորոգություն
18 դ․

ԺԸ դարի ընթացքում եկեղեցու բազմափուլ վերաշինության ու համալրման մասին պատմող վկայություններն էլ առավել բովանդակ և մեծաթիվ են:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 4:

1703 թ․

Սրանց շարքում, անշուշտ, առաջնային է եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին ցարդ պահպանված 1703 թ. եկեղեցին հիմնադրելու և 17 տարվա ընթացքում կառուցելու մասին պատմող շինարարական արձանագրությունը, որը 13 տողով փորագրված է միմյանց կից երկու քարերի վրա. Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս | շն(ո)րհօք ս(ուր)բ հոգ(ո)յն եղև հիմ|նարկ(ու)մն և շին(ու)մն ս(ուր)բ Նշանի | եկեղ(ե)ցոյս թվ(ի)ն ՌՃԾԲ (1703), ի թ(ա)գ|աւորութե(ան) Լէվան խ(ա)նին և իւր որդո|ցն, ի հ(ա)յր(ա)պետո(ւ)թե(ան) տ(եա)ռն Ն(ա)հ(ա)պետին. | ես մէլիք Կիօրկիս որդի տանուտէր Ասլամազի շինեցի | զտ(ա)ճ(ա)րս զայս, որ յանուն ս(ուր)բ Նիկող(ա)յոսի յ(ի)շ(ա)տակ ի|նձ և ծն(ո)ղ(ա)ցս և եղբարցս իմոց և կող(ա)կցոյս Խանփէր|վանին և որդ(ո)ցս Զուրապին և Պապին և դստերցս և բազ|մաշխատ ք(ա)հ(ա)նայս իմոյ տ(է)ր Մովսէսին և ես մէլիք Գիօրգիս | վճ(ա)րեցի ըզկին սմայ ամ(ենայ)ն ամէ ՌՃԿԹ (1720)-ին. մնաց կ(ա)թողիկ|էն յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ անջնջելի ավարտողաց:

Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, p. 19. Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 71: Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 69. Վիմագրի վերծանության առաջին փորձը հեղինակել է Մ. Բրոսեն, որը, սակայն, թե՛ սխալաշատ է և թե՛ տեղ-տեղ թերի: Հաջորդ, ավելի ամբողջական վերծանությունը հեղինակել է Ս. Ջալալյանցը: Ի վերջո, միանգամայն անթերի է պրոֆ. Պ. Մուրադյանի վերծանությունը: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 4:

1703 — 1720 թթ․

1703-1720 թվականների ընթացքում իրականացված վերաշինության աշխատանքների մասին մի նոր էջ է բացում նաև նորերս եկեղեցու հարավային ավանդատան մեջ հայտնաբերված արձանագրությունը, որը պատմում է զանգակատան` Բարխուդարի դուստր Ցագանի նախաձեռնությամբ 1719 թ. վերաշինության մասին: 50 x 48 սմ չափի սալակտորին հնգատող արձանագրված է. Կամաւն ա(ստուծո)յ ես Բարխու|դարի դուստր Ցագա|նիս վերստին նորոգեց|ի հօրս շինած զանգակա|տունս, թվ(ի)ն ՌՃԿԸ (1719)-ին:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 5:

Եկեղեցու շինարարական աշխատանքներն ամբողջանում են միայն 1780-ական թվականներին (1780 թ. կառուցվում է գմբեթը, իսկ 1781 թ.` հյուսիսային մուտքը): Այս իրադարձությունների մասին վկայող արձանագրությունները նույնպես տեղ են գտել հյուսիսային մուտքի բարավորին. առաջինը` յոթ տողով մարմարե սալիկին, իսկ երկրորդը` մեկ տողով նախորդից աջ և ձախ. Շնորհիւ տ(եառ)ն ա(ստուծո)յ շինեցաւ կաթուղիկէն | եկեղեցւոյս ի ժամանակս թագաւորու|թե(ա)ն վրաց Հերակլեա եւ հայրապետու|թե(ա)ն տ(եառ)ն Սիմէօնի ամ(ենայն) հայոց կաթուղի|կոսին, արդեամբ Ղազարի, որդենօքն, | յիշատակ համայն կենդանեաց եւ | ննջելոցն իւր, ի թուին ՌՄԻԹ (1780). Երկրորդը` մեկ տողով նախորդից աջ և ձախ. Յիշատակ է դուռնս մ(ա)հտ(ես)ի տ(է)ր Նիկողայոսին, ՌՄԼ (1781):

Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, p. 19. Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 71: Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 69. Ծանոթ. Պ. Մուրադյանի մոտ սխալմամբ՝ «Նիկողայուն»: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 6:

Թերևս եկեղեցու գմբեթի կառուցմանը ժամանակակից է թմբուկի արևմտահայաց նիստի վերնամասում (լուսամուտից վեր) ագուցված սուրբ Նիկողայոսի պատկերաքանդակը, որն ունի մեկ տողով փորագրված վրացերեն արձանագրություն. წმინდა ნიკოლოზი Թարգ. սուրբ Նիկողայոս:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 6:

18 դ․

ԺԸ դարում ծավալված շինարարական աշխատանքների ընթացքն արձանագրված է եղել նաև «Էջմիածնայ տետրակ»-ում (քյոթուկում), որտեղից ժամանակին ընդօրինակվել է հետևյալը. «Շինեալ ի տանուտէր Ամիրէ և յորդւոյ նորա տանուտէր Ասլամազայ, իսկ զկնի 1703 նորոգեալ ի մէլիք Գիօրկւոյն և զկաթուղիկէն յետոյ շինեալ ի Մէհրապ աղայն Շարիպէկեան 1784: Տանուտէր Ամիր և որդի տանուտէր Ասլամազն շինեցին ս. Նշանիս ս. Նիկողայոսի եկեղեցին իւր ժամատնով և շրջապատով: Խօջա Պարխուտարը և կողակից Դարէճանը շինեցին ս. Նշանի զանգակատունը իւր խցովը: Պարխուտարի դուստր Եագունդը, իւր հօր շինած զանգակատունը քանդվել էր, կրկին նորոգեց իւր խաչով: Տանուտէր Գիօրգին եկեղեցու պարիսպը յետ քաշեց: Տան(ուտէր) Ասլամազը և կողակից Շահրուբանը վերստին նորոգեցին եկեղեցին: Փէրիխանը խաչկալը շինեց: Մէլիք Գիօրգին վերստին շինեց և նորոգեց ս. Նշանը հիմքից, մեծացրեց կամարաձև և գեղեցիկ յօրինուածով ՌՃԾԲ (1703) թուին, ՌՃՂ (1741)-ին օրհնեցին և պատարագ մատուցին, և այդ տարի մեռաւ մէլիք Գիօրգին: Մէլիք Գիօրգին և կողակից Խամփէրվանը մի աշուղխանայ շինեցին եկեղեցւոյս յիշատակ: Ուստայ բանահ Յակոբը, իւր աշակերտ Սարգիսը նուիրեց եկեղեցու շինութեան ժամանակ, որ ծառայութիւն անէ, տարին մի լիտր ձէթ, մի չարէք մոմ: Խօզօյենց Առաքելն ու կողակիցը եկեղեցւոյս մէկ խցի տեղ և գերեզմանատուն առան: Ալահղուլունց Մուրատի որդին Մարտիրոսն և Փանոսը ժամատան մեծ դուռը շինեցին: Անդոյեան Ղզիլեանց Դարէջան և որդիք Գիօրգին և Յարութիւնը մէկ դուքան տուին լուսագին: Գասպարի որդի Մովսէսը, Յոհանը և Յովսէփը իւրեանց անյիշատակ մեռած քուերորդի Մկրտումի յիշատակին, տունը գրաւ էր մնացել, թափեցին, Մկրտումին եկեղեցում թաղեցին, տունը տուին եկեղեցուն, որ իրանց էլ գերեզմանատուն լինի: Թէմուրազ արքան տեսնելով առաջին թագաւորաց գրեանքը, իւրեանք ևս նորոգեցին և ղաղավաթլամայ գիր տուին, որ եթէ անյիշատակ մարդ մեռնի, որդի և աղջիկ չմնայ, ինչպէս որ քաղաքացիք կամենան այնպէս անեն, ոչ ինքը ոչ իւր իշխանները իշխելու հրաման չունենան: Դիւան Օթարը իւր կողակից Խամփէրջանը, որ Էյնալ մէլիքի տղայ Ռոստոմից մէկ դուքան գնեց՝ տուեց Վանքին, ս. Նշանին, Ջգրաշէնին, Նորաշէնին, Մօղնին, Բետղեհէմին, Քամոյենց եկեղեցուն, դուքանի քրեհից ութ մոմապատ մէկ-մէկ ամսէնը մէկ անգամ, որ միշտ յայսմաւուրք կարդան: Մահտեսի մեծ տէր Նիկողայոսը եկեղեցու դուռը փոխեց նոր տաշած քարով: Մէհրապ աղայի որդի Ենովք աղան շինեց հրաշալի կաթուղիկէն, կանաչագոյն փայլուն և պայծառ չինարին, հոյակապ և բարձրաբերձ գմբէթով, որ 50 տարուց առաջ եկեղեցին շինուած, բայց չէր լրացած, գլուխը ոսկեզօծ խաչով, գմբէթի տակ բոլորակի վերնատուն, սորա շուրջը 12 առաքեալների և 4 աւետարանիչների պատկերներով զարդարեց, առանց ծախս խնայելու և բեմի երկարութեամբ տնօրինական 7 պատկեր շարեց քանդակուած քարերով»:

ՀԱԴ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 7-8:

Այսպիսով` Սբ. Նշան եկեղեցին ԺԹ դար է մուտք գործում ճարտարապետական առումով ամբողջացած տեսքով: Դրանից հետո էլ այն գտնվում էր ծխականների մշտարթուն ուշադրության ներքո, որի արդյունքում այնտեղ մշտապես կատարվում են շինարարական աշխատանքներ: Դրանցից հայտնի են 1830 թ. եկեղեցու ներքին ծավալների նկարազարդումը երեցփոխ Ավետիք Փիրոյանի նախաձեռնությամբ, շինության ընդհանուր բարեկարգումը (1837 թ.), մատուռի կառուցումը (1861 թ.), ինչպես նաև մասնակի այլ նորոգություններ (1868 թ.):

ՎԱԴ, ֆ. 500, ց. 8, գ. 74, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 8:

1833 թ․

1833 թ. սրբատաշ քարով բարեփոխվում է եկեղեցու հարավային ճակատից բացված մուտքը, որի մասին երկլեզվյան (հայերեն և վրացերեն) արձանագրություն է փորագրվում նույն մուտքի ճակատակալ քարին. Շինեցաւ դուռս ս(ուր)բ եկեղեցւոյ արդեամբ բազմաշխատ աւագ ք(ա)հ(ա)ն(ա)յ տ(է)ր Յովհաննէս Զա|ռափեանին ի յիշատ(ա)կ իւր եւ կենակցոյն, դստերն՝ մէլիք Զուրաբի եւ որդոցն, 1833: უფალო, მოიხსენე დეკანოზი მემკვიდრე ტერ-ოჰანეზ ზარაფოვი და მისი მშობელნი წელსა ჩყლგ-სა მარტის ი.

Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 70. Ծանոթ. հրատարակիչը վերծանության մեջ և դրանից ելնելով` ռուսերեն թարգմանության մեջ թույլ է տվել իմաստային անճշտություն: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 8:

1837 թ․

Կայսեր` Տփղիս այցելելու կապակցությամբ 1837 թ. մայիսի 28-ին Վրաստանի թեմի առաջնորդ Թադեոս արքեպիսկոպոսը բարեկարգման որոշ աշխատանքներին ձեռնամուխ լինելու հորդորով գրություն է հղում Սբ. Նշան եկեղեցու երեսփոխ աղա Ավետիս Փիրոյանցին. «...յառաջ քան զվեհափառ գալուստ թագաւոր կայսերն հարկաւոր է ածել ի վայելուչ ձևակերպ զամենայն եկեղեցական շինուածս, զկրպակս, զտունս, զպարիսպս և ծեփել և ներկել զնոսին յարմարաւոր իմն գունով, որոց աղագաւ ի 27 ամսոյս ընկալայ թղթագրութիւն... վասն որոյ սովաւ պատուիրեմ Ձերումդ գերյարգութեան, ի 29 ամսոյս ձեռնամուխ լինել ի նորոգութիւն և ի գեղազարդութիւն ամենայն եկեղեցական պատկանելեաց ըստ հետևեալս կերպիւ եկեղեցին ներքուստ ծեփել և ներկել մարմարանման դեղով կամ այլ յարմարաւոր գունով, իսկ արտաքուստ բռել (բադաքաշ) և ներկել դեղին կամ սպիտակ գունով, զնորաշէն մատուռն եղեալ յառաջոյ աւագ դռան եկեղեցւոյն ծեփել և ներկել և որքան կարելին է վաղվաղակի բառնալ զտախտակակապն (խարաչօ) և զպարիսպ եկեղեցւոյն ներքուստ և արտաքուստ ծեփել և ներկել դեղին կամ սպիտակ գունով և ամենայն մասամբք և շինուածովք զարդարել զեկեղեցին և զեկեղեցական պատկանելիսն ի գեղեցկութիւն քաղաքիս: Յայսմ մասին կարգեմք Ձեզ յօգնականութիւն և ի գործակցութիւն զտէր Յովհաննէս աւագ քահանայն Զառափեան և զտէր Անդրէասն Տէր-Ստեփանեան, որոց և պատուիրեցաւ արիութեամբ վարել յամենայնի յօգուտ եկեղեցւոյ»:

Մատենադարան, ֆ. 49, թղթ. 148, վավ. 179: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 8-9:

1868 թ․

Նորոգումներ են կատարվում նաև 1868 թ.: Ընդամենը 1020 ռուբ. ծախս պահանջող աշխատանքները ներառում են խաչկալի նորոգումը (300 ռ.), ներքին ծավալների սպիտակեցումը (500 ռ.) և այլն:

ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 5061, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

1891 թ․

1891 թ. Հայուհյաց բարեգործական ընկերությունը Սբ. Նշան եկեղեցու նորոգությանը հատկացնում է 543 ռ. 10 կ.:

«Արձագանք», 1891, N 7, 28 ապրիլի, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

1894 թ․

Հերթական նորոգությունների անհրաժեշտությունը զգացվում է արդեն 1894 թ. «Քաղաքի կենդրոնի եկեղեցիներից ս. Նշանն արդէն իսկ մի պատկառելի հնութիւն է, եթէ շուտով նորոգութիւն չը կատարուի, վտանգի կենթարկուի»:

«Արձագանք», 1894, N 65, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

Քահանա
1646 թ․

1646 և 1656 թթ. հիշվում է տեր Օհան քահանան:

ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 57: Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 721: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1789 թ․

1789 թ. հոկտեմբերին կաթողիկոսական շնորհակալագրում հիշվում է «...սուրբ Նշան եկեղեցւոյ միաբան տէր Գրիգորն...»:

Դիվան հայոց պատմության, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 497: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1837 թ․

1837 թ. հիշվում է Հովհաննես Զառափյանցը (Զառափով):

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3, Երևան, 1955, էջ 266: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1881 թ․

1881 թ. հոկտեմբերի 24-ից մինչև առնվազն 1914 թ. եկեղեցում սպասավորել է քահանա Գրիգոր Հովհաննիսյան Շերմազանյանցը (ծնվ. 1851 թ., ձեռն. 1881 թ.), իսկ 1887 թ. հուլիսի 27-ից մինչև առնվազն 1914 թ.` Գարեգին քահանա Մարկոսյան Առաքելյանցը (ծնվ. 1857 թ., ձեռն. 1887 թ.):

ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 1020, թ. 221-222: Տե՛ս նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 53 և գ. 331, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1888 թ․

1888 թ. քահանա է հիշվում Առաքել Հակոբյան Ազիզյանցը:

«Արձագանք», 1888, N 31, 14 օգոստոսի, էջ 421: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

Կալվածքներ

Տփղիսի Սբ. Նշան եկեղեցին ունեցել է ժամանակի ընթացքում նվիրաբերված որոշակի հասութաբեր անշարժ կալվածքներ: Դրանցից ստացված եկամուտը հատկացվում էր եկեղեցու սպասավորների և կից գործող ծխական դպրոցի նյութական կարիքները հոգալու համար:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 21:

1824 թ․

1824 թ. վանեցի Գասպար Բարսեղյանի կազմած կտակի համաձայն, ի թիվս քաղաքի հայկական 17 եկեղեցիների, նաև Ս. Նշանին նվիրաբերվում է 10 ռուբլի արծաթ դրամ, ևս մեկ ռուբլի` եկեղեցու ժամկոչին:

Մատենադարան, թղթ. 155, վավ. 68: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 24:

1838 թ․

1838 թ. եկեղեցու սեփականությունը ներկայացնում էր հետևյալ պատկերը. «Եկեղեցին սբ. Նշանի կառուցեալ բարձրագոյն պարսպաւ հանդերձ, ի շրջակայս իւր ունի դատարկ տեղի հազար հարիւր տասն և վեց գազ գազանդարի: Մերձ զանգակատան սենեակք երկու, մինն թափուր վասն քահանայից, և երկրորդին բնակի ժամկոչն ձրի: Տուն ճորտ Գիքոյ Յունանովի այրի Լալուն մէկ արու, երկու էգք, ոչինչ հատուցանէն եկեղեցւոյն: Տուն ճորտ Պապի որդի Կարապէտն, Մային, Քէթէվան և սա ևս ոչինչ հատուցանէ»:

ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 61: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 24:

1843 թ․

1843 թ. եկեղեցու սեփականությունը համարվող ճորտ բնակիչներից ստացված եկամուտը կազմում էր 210 ռուբլի:

ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 4, գ. 787, թ. 75, 145: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 24:

1898 թ․

1898 թ. պետական խորհրդական Գրիգոր Սոլոմոնյան Աբիսալոմյանցը քաղաքի 5-րդ մասում գտնվող 5000 ռուբլի գնահատվող եկամտաբեր սեփական կրպակը նվիրում է եկեղեցուն:

ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 363, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 24:

Նկարագրություն

Եկեղեցական իրեր. եկեղեցում կամ նրա սպասավորների մոտ գտնված մասունքների գոյության մասին հայտնի առաջին տեղեկություններից մեկը 1837 թ.-ից է. «Այստեղ կա բազմամասն պատկեր սուրբ Նիկողայոսի, հույժ սքանչելագործ, որի մեջ ամփոփված է Անդրեաս առաքյալի ճակատը: Բացի սրանից, այս եկեղեցու ավագերեց Օհաննես Զարափովն իր տանը պահում է ինչպես կենարար փայտը, նույնպես և այլ սրբոց մասունքները, որ նրա նախնիները ժառանգաբար թողել են նրան, և որը շատերին բուժում է. սրանք պաշտելի են ինչպես հայերից, նույնպես և վրացիներից, իսկ հին ժամանակները թագավորական տնից ևս պաշտված են եղել: (Այս քահանան) երբեմն փոխադրում է այն իր տնից եկեղեցի, որպեսզի քրիստոնյաները պաշտեն և համբուրեն այն, ու կրկին իր տունը վերադարձնում»: Համաձայն 1838 թ. մարտի 8-ին կազմված տեղեկագրի` Սբ. Նշան եկեղեցուն պատկանում էին 168 միավոր ոսկյա և արծաթե իրեր:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3, Երևան, 1955, էջ 267: Ի դեպ, 1775 թ. նույն՝ Օհաննես Զառափովի ընտանիքի ծախսերով էր կառուցվել նաև Մետեխի բերդի մեծ դռան դիմացի եկեղեցին. «...փոքր ժամ գմբեթավոր, հանուն սուրբ Գեորգի, որ ծածկված է փայտով և շինված է Սուրբ Նշանի ավագերեց տեր–Օհաննես Զարափովի ընտանիքի (ծախքով) 1775 թվին» (նշվ. աշխ., էջ 268): ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 56-61: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 31-32:

Հրդեհ
2002 թ․

2002 թ. հոկտեմբերի 20-ի գիշերը, մի դեպքում «անհայտ», մյուսում «մի թափառաշրջիկ ռուսի անզգուշության» պատճառով եկեղեցու ներսում հրդեհ է բռնկվում, որը 9 հրշեջ մեքենաներ հազիվ են կարողանում հանգցնել...:

BS-PRESS, “Пожар тушили девять машин”, “Вечерний Тбилиси”, 2002, 22-23 октября, N 121. Ի դեպ, հաղորդագրության մեջ չի մոռացվել, որ շուրջ 300 տարի առաջ կառուցված եկեղեցին մինչև ԺԹ դարի կեսերը իբր պատկանել է վրաց ուղղափառ եկեղեցուն, որից հետո միայն տիրել են հայերը (բնագրում` “Здание церкви построено 300 лет назад, до середины XIX века оно принадлежало грузинской православной церкви, потом перешло к армянской церкви”): Ինչպես ասում են, մեկնաբանություններն ավելորդ են... “ასავალ-დასავალი”, 28.10-3.11, 2002, N 44: “Вечерний Тбилиси”, 2002, 22-23 октября, N 121. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 12:

Հրդեհի հետևանքով գրեթե լրիվ քայքայվում-թափվում են եկեղեցու ներքին մակերեսներն ամբողջությամբ պատած սվաղի շերտերը, որոնք մեծ մասամբ որմնանկարազարդ էին: Կորուստն ավելի է ահագնանում հատկապես այն պատճառով, որ մինչ 2002 թ. հրդեհը եկեղեցին տարբեր նպատակներով շահագործվելու պատճառով մշտապես փակ էր և, ըստ այդմ, անմատչելի այցելուների համար: Փաստորեն երբևէ առանց նույնիսկ հպանցիկ ուսումնասիրության կամ գոնե մասնագետների կողմից լուսանկարվելու անվերադարձ ոչնչանում են տփղիսյան հայ որմնանկարչական դպրոցի` ԺԸ-ԺԹ դարերի եզակի նմուշները (որմնանկարազարդման վերջին աշխատանքներն իրականացվել էին 1830 թ.): Այդ արժեքների մասին սոսկ մոտավոր պատկերացում թերևս կարող ենք կազմել 1970-ական թթ. կատարված սիրողական մի քանի լուսանկարների միջոցով: Հրդեհից հետո անհամեմատ մեծանում է եկեղեցու վթարային գործոնը: Ջրի քայքայիչ ազդեցությունից նստվածքներ են առաջանում աղոթասրահի կենտրոնական հատվածում և հյուսիսային նախամուտքի` թաղումներ պարունակող տապանաքարածածկ մակերեսին: Աղբով լցված, շների և թափառականների ապաստանավայրի վերածված եկեղեցին 2007 թ., այնուամենայնիվ, ստանում է պատմական հուշարձանի կարգավիճակ (հետևում է, որ Վրաստանի անկախացումից ի վեր այն իսկապես հանված է եղել Թբիլիսիի պատմական հուշարձանների ցուցակներից):

ნცხოიძე ნ., ისტორიულ ძეგლად ცნობილი სპმხური ეკლესის ძაღლებუს თავუესაფრედ იქცა, “რეზონანსი”,5.02.2010, էջ 5: Տե՛ս նաև “Из церкви убрали псарню”, “Головинский проспект”, 2010, N 7. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 12-13:

2012 թ․

Սբ. Նշանի համար, սակայն, կանխորոշված էին նոր արհավիրքներ: 2012 թ. հունվարի 3-ին և 7-ին եկեղեցին անհայտ հանգամանքներում ենթարկվում է իրարահաջորդ երկու նոր հրդեհումների: Առաջին հրդեհի նման այս վերջինները նույնպես մարվում են բացառապես ջրով, որի արդյունքում նստվածքներն ավելի ակնառու են դառնում (աղոթասրահում առաջանում է մինչև մեկ մետր իջվածք): Բացի այդ` ջերմությունից փլուզվում է գմբեթակիր 4 սյուներից հյուսիսարևելակողմյանը, առավել վտանգավոր են դառնում եկեղեցու արևմտյան և արևելյան ճակատներին նստվածքների հետևանքով գոյացած ճաքերը, իսկ հյուսիսային մուտքի առջև կառուցված սյունասրահ-զանգակատուն-տապանատան` 2002 թ.-ից ի վեր ակնառու ճաքերը դառնում են ծայրահեղ վտանգավոր:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 16:

Երեցփոխներ
1868 թ․

Հայտնի է, որ 1868 թ. Սբ. Նշան եկեղեցու պատգամավորներ են ընտրվել աստիճանավոր Ալեքսանդր Թայիրյանցը, Գրիգոր Շանշյանցը և Սոլոմոն Վարձելյանցը:

«Մեղու Հայաստանի», 1868, N 12, 23 մարտի, էջ 84-85: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1872 թ․

1872 թ. Ներսիսյան դպրոցի նոր հոգաբարձուների ընտրության համար Սբ. Նշան եկեղեցուց պատգամավորներ են ընտրվում պետական խորհրդական Ալեքսանդր Ղազարյան Թայիրյանցը, կոլեգիական քարտուղար Հակոբ Գևորգյան Ավթանդիլյանցը, Տփղիսի քաղաքացի Գրիգոր Հարությունյան Ղանդուբալյանցը:

«Մեղու Հայաստանի», 1872, N 30, 23 սեպտեմբերի, էջ 120: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1884 թ․

1884 թ. հունվարի 29-ին Սբ. Նշան եկեղեցու պատգամավորներ են ընտրվում Հակոբ Տեր-Հովհաննիսյանը, Բարսեղ Ղանդուբալյանցը, Գաբրիել Միրզոյանը, Նիկողայոս Տեր-Հարությունյանը:

«Արձագանք», 1884, N 5, 5 փետրուարի, էջ 68: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1891 թ․

1891 թ. ապրիլի 7-ին Սբ. Նշան եկեղեցու համար պատգամավոր են ընտրվում Հակոբ Տեր-Հովհաննիսյանցը, Սոկրատ Մելիք-Ադամյանցը, Գրիգոր Էնիկոլոփյանցը:

«Արձագանք», 1891, N 6, 19 ապրիլի, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1892 թ․

1892 թ. հունվարի 26-ին Սբ. Նշան եկեղեցու երեսփոխանորդներ են ընտրվում Հովհաննես Տեր-Կարապետյանը, Բարսեղ Ղանդուբալյանը, Գաբրիել Միրզոյանը:

«Արձագանք», 1892, N 12, 29 յունուարի (10 փետրուարի), էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1885 թ․

1885 թ. հունվարի 10-ին Սբ. Նշան եկեղեցու թեմական պատգամավորներ են ընտրվում Հովհաննես Տեր-Կարապետյանը, Գևորգ Էնակոլոպյանցը, Հակոբ Տեր-Հակոբյանցը:

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 18, 7 մարտի, էջ 3-4: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

1914 թ․

1914 թ. Սբ. Նշան եկեղեցուց պատվիրակներ են ընտրվում Հ. Համբարձումյանը, Ս. Խանղալամյանը, անձնափոխանորդներ` Բ. Ամիրաղյանը, Ս. Խաչիկյանը:

«Հորիզոն», 1914, N 113, 28 մայիսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 25:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1662 թ․

Երկու քարի վրա (չափերը՝ 38,3 x 12,3 և 69,3 x 37 սմ) քառատող փորագրված արձանագրության բովանդակությունը հետևյալն է.
Ի թվ(ին) ՌՃԺԱ (1662) || ...հ(ար)սըն, Գասպար. իրան ա(ներ)հ(այր) Բէր|ոն, քարայհատ Նաւայսա|րթն, որ է Յառիճ(ցի), շին(եցաւ) ձեռամբ ս(ո)ց(ա):

Արդյո՞ք քարահատ-ճարտարապետ Նավասարդը սերում էր Շիրակի Հառիճ գյուղից, թե՞ մեզ անհայտ համանուն մեկ այլ գյուղից, դժվար է որոշել: Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 3:

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Նիկ Ակոպով
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2012 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1703 թ․

Եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին ցարդ պահպանված է 1703 թ. եկեղեցին հիմնադրելու և 17 տարվա ընթացքում կառուցելու մասին պատմող շինարարական արձանագրությունը, որը 13 տողով փորագրված է միմյանց կից երկու քարերի վրա.
Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս | շն(ո)րհօք ս(ուր)բ հոգ(ո)յն եղև հիմ|նարկ(ու)մն և շին(ու)մն ս(ուր)բ Նշանի | եկեղ(ե)ցոյս թվ(ի)ն ՌՃԾԲ (1703), ի թ(ա)գ|աւորութե(ան) Լէվան խ(ա)նին և իւր որդո|ցն, ի հ(ա)յր(ա)պետո(ւ)թե(ան) տ(եա)ռն Ն(ա)հ(ա)պետին. | ես մէլիք Կիօրկիս որդի տանուտէր Ասլամազի շինեցի | զտ(ա)ճ(ա)րս զայս, որ յանուն ս(ուր)բ Նիկող(ա)յոսի յ(ի)շ(ա)տակ ի|նձ և ծն(ո)ղ(ա)ցս և եղբարցս իմոց և կող(ա)կցոյս Խանփէր|վանին և որդ(ո)ցս Զուրապին և Պապին և դստերցս և բազ|մաշխատ ք(ա)հ(ա)նայս իմոյ տ(է)ր Մովսէսին և ես մէլիք Գիօրգիս | վճ(ա)րեցի ըզկին սմայ ամ(ենայ)ն ամէ ՌՃԿԹ (1720)-ին. մնաց կ(ա)թողիկ|էն յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ անջնջելի ավարտողաց:

Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, p. 19. Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 71: Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 69.

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Սբ. Նշան եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորի՝ 1720, 1780 և 1781 թթ. շինարարական արձանագրությունները

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նորոգություն 1719 թ․

50 x 48 սմ չափի սալակտորին հնգատող արձանագրված է.
Կամաւն ա(ստուծո)յ ես Բարխու|դարի դուստր Ցագա|նիս վերստին նորոգեց|ի հօրս շինած զանգակա|տունս, թվ(ի)ն ՌՃԿԸ (1719)-ին:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 5:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2012 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1780 թ․

Եկեղեցու շինարարական աշխատանքներն ամբողջանում են միայն 1780-ական թվականներին (1780 թ. կառուցվում է գմբեթը, իսկ 1781 թ.` հյուսիսային մուտքը): Այս իրադարձությունների մասին վկայող արձանագրությունները նույնպես տեղ են գտել հյուսիսային մուտքի բարավորին. առաջինը` յոթ տողով մարմարե սալիկին, իսկ երկրորդը` մեկ տողով նախորդից աջ և ձախ.
Շնորհիւ տ(եառ)ն ա(ստուծո)յ շինեցաւ կաթուղիկէն | եկեղեցւոյս ի ժամանակս թագաւորու|թե(ա)ն վրաց Հերակլեա եւ հայրապետու|թե(ա)ն տ(եառ)ն Սիմէօնի ամ(ենայն) հայոց կաթուղի|կոսին, արդեամբ Ղազարի, որդենօքն, | յիշատակ համայն կենդանեաց եւ | ննջելոցն իւր, ի թուին ՌՄԻԹ (1780).

Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, p. 19. Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 71: Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 69. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 6:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1781 թ․

Երկրորդը` մեկ տողով նախորդից աջ և ձախ.
Յիշատակ է դուռնս մ(ա)հտ(ես)ի տ(է)ր Նիկողայոսին, ՌՄԼ (1781):

Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, p. 19. Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 71: Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 69. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 6:

Արձանագրություն, Վրացերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Թերևս եկեղեցու գմբեթի կառուցմանը ժամանակակից է թմբուկի արևմտահայաց նիստի վերնամասում (լուսամուտից վեր) ագուցված սուրբ Նիկողայոսի պատկերաքանդակը, որն ունի մեկ տողով փորագրված վրացերեն արձանագրություն.
წმინდა ნიკოლოზი Թարգ. սուրբ Նիկողայոս:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 6:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2013 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Հավանաբար ԺԸ դարասկզբին հիմնահատակ քանդված հին եկեղեցուն է պատկանել նաև երկու մասի կիսված և բավականաչափ քայքայված մի բարավոր, որը նույնպես պահված է եղել եկեղեցու հարավակողմյան ավանդատան մեջ: Երկու տողով ընթերցվում է.
Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս | տ(է)ր ա(ստուա)ծ:

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 6-7:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Նիկ Ակոպով
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2012 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1833 թ․

1833 թ. սրբատաշ քարով բարեփոխվում է եկեղեցու հարավային ճակատից բացված մուտքը, որի մասին երկլեզվյան (հայերեն և վրացերեն) արձանագրություն է փորագրվում նույն մուտքի ճակատակալ քարին.
Շինեցաւ դուռս ս(ուր)բ եկեղեցւոյ արդեամբ բազմաշխատ աւագ ք(ա)հ(ա)ն(ա)յ տ(է)ր Յովհաննէս Զա|ռափեանին ի յիշատ(ա)կ իւր եւ կենակցոյն, դստերն՝ մէլիք Զուրաբի եւ որդոցն, 1833: უფალო, მოიხსენე დეკანოზი მემკვიდრე ტერ-ოჰანეზ ზარაფოვი და მისი მშობელნი წელსა ჩყლგ-სა მარტის ი.

Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 70. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 8:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1861 թ․

1861 թ. Տփղիսի քաղաքացի Վարվառե Ռոտինյանցը եկեղեցուն կից ամփոփված հանգուցյալ ամուսնու՝ Գաբրիել Ամիրաղյանցի հիշատակին կառուցում է մի տապանատուն (խոսքը, ամենայն հավանականությամբ, հյուսիսային նախամուտքի նման տապանատան վերածված հարավային նախամուտքի մասին է), որի առթիվ հարավային մուտքի կողամասում ագուցված սալիկին արձանագրվում է.
Կանգնեաց զայս մատուռ | Թիֆլիզոյ քաղաքաց|ուհի Վառվառէ յազգէ | Րօտինեանց՝ ի յիշատակ | ամուսնոյ իւրոյ Գաբրի|էլի Գէորգեան Ամիրա|ղեանց աստ հանգուցե|լոյ, թուին 1861, նոյեմբ. 1:

Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 70-71. Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 9:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ, Կենդանաքանդակ

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 22:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ, Կրոնական

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 22:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ, Կրոնական

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 22:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 23:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2012 թ․

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ

Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, պրակ 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 23:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Սբ. Նշան եկեղեցու հարավային մուտքի արձանագրությունը, որտեղ հիշվում է մելիք Զուրաբը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Եկեղեցու հյուսիսային նախամուտքի տեսքը արևմուտքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 — 1990 թթ․

Վագրակերպ բարձրաքանդակ` ագուցված նախամուտքի վերին մի անկյունում:

Տեսակը Քարտեզ
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Նշված չէ
Տարեթիվ 1887 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցու տեղը հին քաղաքի հատակագծի վրա (Ս. Պետերբուրգ, 1887 թ.)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Նիկ Ակոպով
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2012 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորի՝ 1720, 1780 և 1781 թթ. շինարարական արձանագրությունները

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորի՝ 1720, 1780 և 1781 թթ. շինարարական արձանագրությունների գրչանկարները

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ցուցանակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցու գմբեթը հյուսիս-արևմուտքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2012 թ․

1780 թ. գմբեթին տեղադրված խաչը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1994 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցու շուրջ ծավալված ապօրինի շինությունները 1990-ական թթ. կեսերին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1996 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցու շուրջ ծավալված ապօրինի շինությունները 1990-ական թթ. կեսերին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2002 թ․

Սբ. Նշան եկեղեցին 2002 թ. հոկտեմբերի 20-ի հրդեհից մեկ օր անց

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Նիկ Ակոպով
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

2002 թ. հրդեհի հետևանքով շարքից դուրս եկած կղմինդրածածկը հետագա տարիներին ավելի խոցելի դարձավ բուսականության ավերիչ ներգործության պատճառով

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2012 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 թ․

Դրվագ Սբ. Նշան եկեղեցու որմնանկարներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 թ․

Դրվագ Սբ. Նշան եկեղեցու որմնանկարներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 թ․

Դրվագ Սբ. Նշան եկեղեցու որմնանկարներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 թ․

Դրվագ Սբ. Նշան եկեղեցու որմնանկարներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

2002 թ. հրդեհից հետո պահպանված որմնանկարների մնացորդներ, որոնք ավելի ուշ զոհ գնացին 2012 թ. հունվարյան հրդեհներին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․