Վերայի Սբ. Խաչ Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Վերայի Սբ. Խաչ Եկեղեցի 1850 թ․

Վրաստան / Թիֆլիս

Տեղադրություն

«Վերա թաղամասը զբաղեցնում է Թբիլիսիի հյուսիս-արևմտյան հատվածը: Այն դեռևս 19-րդ դարի կեսերին համարվում էր քաղաքից դուրս գտնվող մի արվարձան, բայց այժմ քաղաքի կարևոր ու օրգանական մասերից է: Այդտեղ, նախկին Սևաստոպոլսկայա (1994-ից՝ Րչեուլիշվիլի) փողոցի վրա այսօր էլ պահպանվում է մի լայնատարած գերեզմանատուն և գմբեթավոր եկեղեցի»:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

Պատմություն
1850 թ․

Մեծահարուստ և բաղնիքների տեր Դավիթ Թամամշևը 1850 թվին կառուցեց Վերայի Սբ. Խաչ եկեղեցին:

Ռոբերտ Սարգսյան, «Ազատամարտ», 1994, N 28:

1850 թ․

«... Ինչ վերաբերում է գերեզմանատան տարածքում գտնվող Սբ. Խաչ եկեղեցուն, ապա այն կառուցվել է 1850 թ. հայ իշխանների նվիրած միանգամայն ազատ հողատարածքի վրա: Այն կարճ ընդմիջումներով գործել է մինչև խորհրդային առաջին տարիները, հետո փակվել, վերածվել պահեստի և միայն 1989-90 թթ. կատարված «նորոգումներից» հետո օծվել է վրաց եկեղեցու ծեսով Սբ. Պանտելեյմոն բժշկի անվամբ ու վերաբացվել որպես վրացական ուղղափառ եկեղեցի: Այժմ արդեն նախկին հայոց եկեղեցին արդեն յոթ տարի է, ինչ գործում է որպես վրացական»:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:)

1741 — 1830 թթ․

1741 թ. ներկայիս գերեզմանատան և եկեղեցու տեղում սոսկ այգի էր, որ պատկանելիս է եղել ազգությամբ վրացի՝ Յապուն Գաբաշվիլուն: Նույն թվին վերջինս այդ այգին վաճառել էր ազգությամբ հայ Գոդականց Օհանին: Գործարքը վավերացվել էր հատուկ կալվածագրով, որը հաստատել էր վրաց պատրիարք Նիկողայոսը: 1830 ականներին, երբ հայոց նոր գերեզմանատուն հիմնելու խնդիրն արդեն բավական հասունացել էր, հիշյալ այգու տարածքը որպես սեփականություն պատկանում էր ազգությամբ հայ մի քանի իշխանների (ազնվականներ), որոնք էլ միասնաբար ապագա գերեզմանատեղի համար նվիրաբերել են այդ տարածքը:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1843 թ․

1843 թ. հոգևոր և քաղաքական իշխանությունների առջև հարուցվել էր գերեզմանատան տարածքում եկեղեցի կառուցելու խնդիրը:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1844 թ․

1844 թ. Վրաստանի և Իմերեթիայի հայոց թեմական կոնսիստորիան հայոց նոր կամ Զավրյանի (այդպես էին կոչում) գերեզմանոցում կառուցվելիք եկեղեցու նախահաշիվը ներկայացրել էր Էջմիածնի Սինոդին: Նույն թվականի հուլիսին արդեն ստացվել էին, ինչպես՝ Էջմիածնի Սինոդի, այնպես էլ կայսեր՝ Նիկոլայ 1-ի և ՆԳ նախարարի համաձայնագրերը: Աշխատանքների իրականացումը հանձն էին առել տփղիսցի հայտնի վաճառականներ՝ Գևորգ Զավրյանը, Ստեփանոս Լորիս-Մելիքյանը, Դավիթ Խերեդինյանը, Սողոմոն Աբիսողոմյանը, Մովսես Տեր-Գրիգորյանը և Դավիթ Թամամշյանը:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1850 թ․

1850 թ. հուլիսի 8-ին, առավոտյան ժամը 8-ին հանդիսավոր կերպով կատարվեց հայոց եկեղեցու հիմնարկեքը:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1853 թ., երբ վախճանվել էր մեկենաս Դավիթ Թամամշյանը, նրա հարազատները հանգուցյալի մարմինը ամփոփում են նրա իսկ կառուցած եկեղեցու ներսում: Մինչդեռ հոգևոր իշխանությունը այդ լուրն առնելուն պես արգելում է եկեղեցու հետագա գործածումը՝ որպես ծխական, և հայտնում, թե քանի որ բուն աղոթասրահի մեջ թաղում է կատարված, ուստի այն այլևս կարող է հանդիսանալ սոսկ իբրև տոհմական տապանատուն-մատուռ (համաձայն հայոց եկեղեցու ծիսակարգի՝ ծխական եկեղեցում թաղումներն արգելված են):

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1858 թ․

1858 թ. հոգևոր իշխանությունը, ընդառաջ գնալով Վերա թաղամասի հայ բնակիչների մեծաթիվ խնդրագրերին ստիպված ու կրկին, բացառության կարգով թույլատրում է եկեղեցու վերաբացումը որպես ծխական:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1936 թ․

1936 թ. երբ հայոց եկեղեցին այլևս չէր գործում, քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ փակվել էր նաև գերեզմանատունը: Ուշագրավ է, որ այդ որոշումը համընկավ գերեզմանատան ճիշտ 100 ամյա տարելիցի հետ: Հետագա տասնամյակներին, այն է՝ շուրջ կես դար այդ գերեզմանատանը թաղումներ չէին կատարվել, իսկ եկեղեցու շենքը տրամադրվել էր վրացական հեռուստատեսությանը:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

Քահանա

Իր ծախսով եկեղեցու շինարարությունը ավարտելուց հետո Դավիթ Թամամշյանը, առանձին ռոճիկ նշանակելով, եկեղեցու համար քահանա էր հրավիրել մոսկվաբնակ Տեր Հակոբին:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

Յուրացում
1988 թ․

«Հայկական մշակութային արժեքների նկատմամբ խաչակրաց արշավանքը սկսվեց մեծ չափերի հասնել հատկապես 1988 թվականից հետո, երբ վրացիներն ազգային բուռն զարթոնք ապրեցին: Դրա զոհերից մեկն էր Վերայի Սբ. Խաչ եկեղեցին: Նույն թվականի վերջերին ոմն երգահան Գիգաուրին չարությունից և խանդից կուրացած, իբր թե վերականգնելու նպատակով վրացականացրեց եկեղեցին: Վերջինս պղծվելուց հետո վերանվանվեց Սբ. Պանտելեյմոն բուժարարի անունով: Բայց չէ՞ որ պատմական փաստերն անողոք են»:

Ռոբերտ Սարգսյան, «Ազատամարտ», 1994, N 28:

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱՎՈՐՄԱՆ ՎՐԱՑԱԿԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿԸ. «Այնքանով, որ ներկա եկեղեցին սկիզբ է առել միայն 1850-ին, բնականաբար նրան վերաբերող բազում նյութերն էլ ժամանակագրորեն ավելի հին չեն, բայց դա չի խանգարել, որ եկեղեցու կառուցումը վերագրվի 17-րդ դարի Վրաստանի թագավոր Հերակլին: Մի հրապարակման մեջ նշված է նաև, որ հետագայում վրացական այդ եկեղեցուն նախ տիրացել են ռուսները և ապա՝ հայերը, իսկ կոմունիստներն էլ այն վեր էին ածել հեռուստաֆիլմերի դարանի: Մեկ ուրիշ հրապարակումից իմանում ենք, որ բարեբախտաբար, եկեղեցուց ոչ շատ հեռու բնակվող երգահան Նոդար Գիգաուրին 1998 թ. մի գիշեր ժամը 3-ին եկեղեցուց կնոջ լացի ձայն էր լսել (երբ մոտեցել էր, տեսել է՝ ոչ ոք չկա ու ձայնը վերագրել է եկեղեցուն) ու որոշել՝ օգնել եկեղեցուն: Նա նախ դիմել է պատրիարք Իլյա II-ին, խնդրանքով, որ իրեն նշանակի այդ եկեղեցու նորոգման աշխատանքների ղեկավար, ապա հայր Ջոխաձեի հետ միասին 1989-ից գործի են անցել: Նրանք, մի շարք «բարեկարգումներ» իրականացնելուց հետո, 1990-ին եկեղեցին օծել են Սբ. Պանտելեյմոն-բժշկի անվամբ»:

«Իվերիա Էքսպրես», 1993 թ. 28 ապրիլ: Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

ԻՆՉՊԵ՞Ս «ՆՈՐՈԳՎԵՑ» ՎԵՐԱՅԻ ՍԲ. ԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻՆ «Եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքների ընթացքում անխնա ոչնչացվեցին առաքելական եկեղեցիներին բնորոշ բոլոր հիմնական առանձնահատկությունները: Այսինքն՝ հողին հավասարեցվեց խորանի բարձր բեմը՝ սեղանի վիմաքար-խաչկալով հանդերձ, ոչնչացվեց վարագույրը պահող մետաղական ձողը (ի տարբերություն հունածես եկեղեցիների, առաքելական եկեղեցիներում խորանը ծածկված է եղել վարագույրով), ներքուստ հյուսիսային պատի միջից տեղահան արվեց մկրտարանի մարմարակերտ ու միակտոր քարից պատրաստված ավազանը (1990 թ. վերջին այն նետված էր եկեղեցու բակը՝ քանդված խորանի փշրված քարերի հետ մեկտեղ) և այլն: Ահա այս կարգի «նորոգումների» ենթարկվելուց, բայց իրականում եկեղեցու հայկականությունը փաստող նշանների ոչնչացումից հետո այն վերաօծվեց իբրև վրացական եկեղեցի»:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1997 թ․

Վկայություն` ըստ Սարգիս Միրզոյանի.
«Ծնվել մեծացել եմ Թբիլիսիի Վերայի թաղամասի հայոց գերեզմանոցից ոչ հեռու` տանը, որը պատկանում էր Ղարագյոզյաններին: Այդ գերեզմանոցում կար Սուրբ Խաչ եկեղեցի, որը իրենից ներկայացնում էր գրավիչ ու գեղեցիկ շինություն: Աչքիս առջևն է` ներսի որմնանկարները, հատկապես Սուրբ Մեսրոբ Մաշտոցի պատկերը: Ուներ գեղեցիկ բեմ: Այդ եկեղեցին վերածվել էր կինոժապավենների պահեստի: Ցավոք 1980-ական թվերից եկեղեցին անցավ վրաց հոգևորականությանը, որոնք սկսեցին վերանորոգել (վրացական ոճով), հին որմնանկարները առան կրեմի գույնի ներկի տակ, նկարվեցին նոր սրբանկարներ, քանդեցին բեմը, դրսից պատերի վրա ամրացրին Աբխազիայում զոհված հերոսների հուշատախտակները, կառուցել են նոր զանգակատուն. կարճ ասած այսօր գործում է որպես վրացական եկեղեցի: Գեղեցիկ էր նաև գերեզմանոցը, ուր թաղված էին հայ նշանավոր գործիչները (Խուդադովը, Բագրատ Նավասարդյանը, Տիգրան Նազարյանը, Տեր-Միքելովը և ուրիշները)...»:

16 / II 97 թ., Սարգիս Միրզոյան, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 34:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սարգիս Միրզոյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Վերայի Սբ. Խաչ եկեղեցին, որի բակում թաղված է եղել քաղաքագլուխ Ե. Արծրունին:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 — 1990 թթ․

Եկեղեցու օտարման աշխատանքները սկսվեցին գմբեթի հայկական խաչի տապալումով:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 — 1990 թթ․

Եկեղեցին «վերանորոգման» ընթացքում:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Պանտելեյմոն	1988 թ․