Վերայի Գերեզմանոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Վերայի Գերեզմանոց

Վրաստան / Թիֆլիս

Տեղադրություն

«Քաղաքի արևմտյան ծայրամասում տեղավորված է Վերայի նշանավոր գերեզմանոցը, որն անցյալում կոչվում էր նաև «Զաւրեան» գերեզմանատուն (ստեղծված է Զավրեանի տեղամասում)»:

Ռոբերտ Սարգսյան, «Ազատամարտ», 1994, N 28:

Պատմություն

Այն հետագայում ընդլայնվեց թիֆլիսցի այլ քաղաքացիների՝ Նազարբեկովի, Թամամշևի և այլոց կալվածքների հաշվին:

Ռոբերտ Սարգսյան, «Ազատամարտ», 1994, N 28:

«Թբիլիսիի հայ համայնքի և ընդհանրապես ողջ հայության համար այս գերեզմանատունը առանձնակի կարևորություն ունի այն առումով, որ այստեղ ամփոփված են հայ ազնվական խավի հանգուցյալները, բարձրաստիճան ռազմական և հոգևոր գործիչներ, գիտության և մշակույթի երախտավորներ: Հնավայրում ժամանակի ընթացքում գոյացել ու ամբողջացել են մի շարք տոհմական դամբարանային համալիրներ, ուր սերնդե-սերունդ ամփոփվել են տվյալ տոհմի անդամները: Բավական է թեկուզ դրանից մի քանիսի թվարկումը. Ենիկոլոպյաններ, Անանովներ, Իզմիրյաններ, Յուզբաշյաններ և այլն: Գերեզմանոցում հանգչում են Թիֆլիսի առաջին քաղաքագլուխ, գեներալ-մայոր Երեմիա Արծրունին, «Տփղիսի տոհմական պատվավոր քաղաքացի» Հովհաննես Տեր-Վարդանյանը, «Աղքատների և հիվանդների լավագուն բարեկամ, հասարակական անշահ գործիչ Նիկոլայ Խուդադովը», բժշկապետ և հասարակական գործիչ Ստեփանոս Անանյանցը, ճարտարապետ Գաբրիել Տեր-Մելիքովը, գեներալ-մայոր Ի. Մելիք-Հայկազյանը, պետական խորհրդական՝ Բեժանբեկովը, «Մշակ» օրաթերթի հիմնադիր և բազմամյա խմբագիր (1872-1892 թթ.) Գրիգոր Արծրունին, «Տարազի» խմբագիր Տիգրան Նազարյանը, հայագետ մանկավարժ Շահան Ջրպետյանը, գրող-մանկավարժ Հարություն Թումանյանը, կալվածատեր Նատալյա Շիոյանը, ծխախոտի գործարանատեր վաճառական Նիկողայոս Բոզարջյանցը և այլք»:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1936 թ․

1936 թ. երբ հայոց եկեղեցին այլևս չէր գործում, քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ փակվել էր նաև գերեզմանատունը: Ուշագրավ է, որ այդ որոշումը համընկավ գերեզմանատան ճիշտ 100 ամյա տարելիցի հետ: Հետագա տասնամյակներին, այն է՝ շուրջ կես դար այդ գերեզմանատանը թաղումներ չէին կատարվել:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

1988-ին Վերայի գերեզմանատունը վերաբացվեց:

Սամվել Կարապետյան, «Մոլորակ», N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

Վկայություն, Ռուսերեն, Տպագիր, Քանդում 1994 թ․

ВАНДАЛИЗМ ДОКАТИЛСЯ ДО ТБИЛИСИ?
"С болью воспринял информацию, напечатанную в газете "Азатамарт" (N 28, 1994 г.), из которой следует, что не где-нибудь, а в Тбилиси уничтожаются памятники армянской культуры, разрушаются армянские кладбища. На Верийском кладбище, которое я посещал неоднократно, покоятся известные ученые, музыканты, общественные деятели: редактор "Тараза" Тигран Назарян, промышленник Николай Бозарджян, инженеры Шамирхан Мелик-Бегларов, Гарегин Хайладжян, Габриел Тер-Микелов, мой дед ( основатель Кавказского благотворительного общества, профессор медицины Баграт Навасардян и многие другие достойные сыны армянского народа. Много на Верийском кладбище и уникальных родовых усыпальниц известных армянских фамилий... Короче, это исторический памятник, который, к тому же, свидетельствует о вековой дружбе и взаимном уважении двух христианских народов. Но планомерное осквернение и уничтожение могил, посягательства на реликвии армянской истории и зодчества, думаю, отнюдь не будут способствовать укреплению и продолжению добрых традиций. В какое же ужасное время мы живем и как неузнаваемо это время меняет нас. Продолжайся вандализм и дальше, вряд ли возможно будет спасти родовые усыпальницы Навасардянов, Юзбашянов (уникальные двухэтажные строения), Хангелдянцев, писателя Александра Ротинянца... - Самое обидное то, ( сказала моя пожилая мать, дочь Баграта Навасардяна, ( что за долгие годы, проведенные в Тбилиси (по сорок первый год), никогда не ощущала даже намека на вражду к армянам. Да и почему должна была быть эта вражда? Все известные армянские деятели, в том числе и мой отец, заботились не только об армянах. Они помогли тбилисцам, независимо от национальной принадлежности. Хотя в "Азатамарте" были и фотосвидетельства изуродованных надгробий и памятников, я все же связался с родственниками, проживающими в Тбилиси. Да, к сожалению, все это не кошмарный сон, а явь. Думаю, как грузинские, так и армянские власти должным образом отреагируют на этот позорный факт. Надо незамедлительно положить конец вандализму. Дружба между нашими государствами и народами не должна омрачаться ничем".

Баграт Ходжикян, "Голос Армении", N 87, 30.07. 94.

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Բագրատ Խոջիկյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1994 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1994 թ․

ԱՍՏ ՈՎ ՅԱՆԳՉԻ
«... Ի դեպ, մեծահարուստ և բաղնիքների տեր Դավիթ Թամամշևը 1850 թվին Կառուցեց Վերայի Սբ. Խաչ եկեղեցին: Դրանից հետո եկեղեցու շուրջ գոյացավ գերեզմանատունը, ուր թաղվեցին Թիֆլիսի պատվավոր քաղաքացիներ և հասարակական գործիչներ: Այստեղ են ամփոփված «Աղբյուր», «Տարազ» ամսագրերի խմբագիր Տիգրան Նազարյանը, բժշկապետ և Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերության հիմնադիր Բագրատ Նավասարդյանը, բժիշկ և «Խուդադյան» անտառի հիմնադիր Նիկողայոս Խուդադյանը, ծխախոտի արդյունաբերող Նիկողայոս Բոզարջյանցը, հայտնի ցինկագրող Սարգիս Սողոմոնյանը, շինարարներ և ճարտարագետներ Շամիրխան Մելիք-Բեգլարովը (կառուցել է Արտիստական ընկերության շենքը), Գարեգին Հալաջյանը և առավել հայտնի Գաբրիել Տեր-Միքելովը (շենքեր է կառուցել Թիֆլիսում, Բաքվում, Յալթայում և այլուր), ինչպես նաև արքունի և պետական խորհրդականներ: Այստեղ կային նաև առանձին տոհմերի, ինչպես, օրինակ՝ Անանովների (Հովնանյանների), Գիրգիդովների, Բաբանասովների, Քեթխուդովների, Ավան-Յուզբաշյանի, Խանկալոմովների, Ենիկոլոպովների, Արղությանների, Ծուրինովների, Քամոյանների, Միրզոևների և այլոց դամբարաններ: ... գերեզմանոցում ծածուկ կերպով հին գերեզմանների տեղում սկսեցին նոր թաղումներ կատարել: Գերեզմանատան ներկայիս տնօրեն Ռևազ Ալավիձեն անպատկառ ձևով և մի առանձին ջանասիրությամբ, բոլորի աչքի առաջ արագ թափով ավերում է հին գերեզմանները և այդ եղանակով փող աշխատում: Այսպես ոչնչացվեցին բեմադրիչ Ստեփան Քափանակյանի, պետական խորհրդական Հարություն Մարկոսյանցի, պատվավոր քաղաքացի Ալդադանյանների, կոլեգիական ռեգիստրատոր Ներսես Մելիքյանի, Կորգանովների, ավագ քահանայ Դավիթ Խարազյանի (դերասան Համո Խարազյանի հայրը), որմնադիրների ավագ վարպետ Դավիթ Փոլադովի և այլոց գերեզմանները: Մեզ հայտնի դարձավ նաև, որ գնված են և ոչնչացման ենթակա Բագրատ Նավասարդյանի, Ավան Յուզբաշյանի երկհարկանի հազվագյուտ շենքերը, Խաչատուր Խանգալդյանցի, անտառային տեսուչ, գրող Ալեքսանդր Ռոտինյանի և այլոց տոհմական դամբարանները: Այսպես անպատիժ կերպով պղծվում են հայերի գերեզմանները և ծրագրված եղանակով ոչնչացվում մշակութային արժեքները՝ վրացական իշխանությունների աչքի առաջ: Վրացահայության մշակութային ժառանգությունը վտանգված է»:

Ռոբերտ Սարգսյան, «Ազատամարտ», 1994, N 28:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Ռոբերտ Սարգսյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1994 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1996 թ․

ԵՎ ԴԱՐՁՅԱԼ ՊՂԾՎՈՒՄ ԵՆ... ՇԻՐԻՄՆԵՐԸ
«Տարօրինակ բաներ են կատարվում Վրաստանում մի շարք քաղաքակրթությունների հանրագումար այդ երկրում: Դրանց մեջ իր անշփոթելի դեմքն ու ուրույն կշիռն ունի հայոց քաղաքակրթությունը, որն իր արարչագործական էությամբ բազմաթիվ անանց արժեքներ է պարգևել մարդկությանը: Հայկական մշակութային հետքերն ամենուրեք են, ուր հայտնվել և արարել է հայ մարդը: Դրանք մեծաթիվ ու մեծաքանակ են նաև մեր հարևան Վրաստանում: Իսկ ինչպիսի՞ն է դրանց ճակատագիրն այնտեղ: Միանգամից ասենք՝ անմխիթար ու անհեռանկար: Եվ դա քրիստոնեական սուրբ ավանդույթներ ունեցող Վրաստանում: Ներկայումս ծրագրված և հետևողականորեն վերացվում են մեր մշակութային ժառանգության նմուշները (եկեղեցիներ, խաչքարեր, արձանագրություններ, գերեզմանոցներ, վավերագրեր և այլն): Հենց վերջերս մեծ աղմուկ հանեցին Թիֆլիսի Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու (17-րդ դ.), Խոջիվանքի նշանավոր գերեզմանոցի (17-րդ դ.) և այսօր արդեն Վերայի գերեզմանոցի (1836 թ.) ու տեղի Սբ. Խաչ եկեղեցու (1844 թ.) հետ կապված սահմռկելի ու քստմնելի դեպքերը: Օրը ցերեկով, անամոթաբար հայոց եկեղեցին վերածվում է... վրացականի, անպատկառորեն ոչնչացվում են հայերեն արձանագրությունները և, ով զարմանք... պղծվում են մեր երևելի ու երանելի նախնիների շիրիմները: Իսկ ովքե՞ր են ամփոփված հայոց այս հանգըստարանում: Այստեղ են հանգչում պետական-հասարակական գործիչ, գեներալ-մայոր, Թիֆլիսի առաջին քաղաքագլուխ Երեմիա Արծրունին, լեզվաբան, հայագետ և մանկավարժ Շահան Ջրպետյանը, գրող և մանկավարժ Հարություն Թումանյանը, ճարտարապետ Գ. Տեր-Միքելովը, կալվածատիրուհի Նատալյա Շիոյանը, բժիշկ և բարերար Ն. Խուդադյանը, ծխախոտի ֆաբրիկանտ և վաճառական Ն. Բոզարջյանցը և այլք: Ցավով պետք է նշել, որ այս անվանի հայորդիներից շատերի շիրիմներն արդեն անվերադարձ կորած են՝ դարձել են վանդալիզմի զոհ: Այժմ հերթը հասել է հռչակավոր խմբագիր, հրատարակիչ և հասարակական գործիչ Տիգրան Նազարյանին, որի մահվան 70-ամյակը լրանում է այս տարվա սեպտեմբերի 14-ին: Այսօր այդ պայծառ անձնավորության, ճանաչված մտավորականի երջանկահիշատակ շիրիմը պաշարված վիճակում է և տխուր վախճանի է սպասում: Իսկ չէ ՞ որ Աստված հավաստել է ապրել սիրո և ներդաշնակության մեջ, այլ ոչ թե հոգին ծախել սատանային: Հարց է ծագում. իսկ ո՞ւմ է ձեռնտու այս ահավոր և անօրինակ եղեռնագործությունը: Արդյո՞ք դրանից մեր դրացիները շահում են: Կարծում ենք, որ ավելի շատ կորցնում և վարկաբեկվում են: Հաջողության չի կարելի հասնել արդարությունն ու ճշմարտությունը ոտնակոխ անելով: Գուցե շիրիմներն ու աճյուններն իրենց առավել ապահով և պաշտպանված կզգան մայր երկրում՝ Հայաստանում... Այո, ժամն է կատարսիսի՝ հոգևոր մաքրագործության...»:

Կարնեցի, «Լրագիր», 3 սեպտեմբերի 1996, երեքշաբթի:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Կարնեցի
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1996 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր

Նամակ-դիմում.
«Բարև Ձեզ հարգելի անծանոթ հայրենակից պարոն Բագրատ: Դիմում է Ձեզ Թբիլիսիում բնակվող մի հայ օջախ: Ահա մի քանի տարի է Վերա թաղամասի, որը գտնվում է կենտրոնում, նախկին հայկական գերեզմանոցում տեղի են ունեցել մի շարք փոփոխություններ: Եկեղեցին, որը փակ էր կոմունիստների օրոք, բացեցին և դարձրին վրացական, կամաց-կամաց հայերի հին գերեզմանները ոչնչացնում են՝ տեղը վրացի մեռելներ թաղելով, քանի որ գերեզմանոցը համարվում է պրեստիժնի և գտնվում է կենտրոնում: Այդ վանդալիզմը մենք տեսնում ենք այդ թաղամասում և մանկուց գիտենք ու ճանաչում ենք հայերի գերեզմաններն ու մարմարե քարերը, որոնցից, ցավոք, ոչինչ արդեն չի մնացել: Չկարողանալով մնալ անտարբեր մենք որոշեցինք գոնե մի հայ գերեզման խնամել և չթողնել այն ոչնչացնել, քանի որ ուրիշ միջոց մենք չենք կարող ձեռք առնել քաոսի երկրում հերթական մաֆիայի դեմ: Ահա արդեն 2 տարի է մենք խնամում ենք գերեզման, որտեղ թաղված են 2 հայ տիկնայք, գերեզմանի դռան վրա կողպեք ենք կախել: Գերեզմանոցի դիրեկցիայի դուրը չի գալիս, բայց ոչինչ դեռևս չեն ասում կարծելով, որ մենք հանգուցյալի բարեկամներն ենք: Հերթական այցելության ժամանակ հանկարծակի իմացանք Ս…ից (որը մեզ նման պատրիոտ է և նկարահանում էր հայերի գերեզմանները, որպեսզի մնացածին ձեռք չտան), որ այդ գերեզմանը տեր ունի և որ տերը Դուք եք ու ապրում եք Երևանում: Շատ ուրախացանք և որոշեցինք Ձեզ տեղեկացնել այս ամենի մասին և եթե հնարավորություն ունեք, մեզ տեղեկացրեք Թբիլիսիում ունե՞ք արդյոք բարեկամներ և եթե ունեք որտեղ են ապրում, որ մենք կապնվենք և հարկ եղած ժամանակ գան ներկայացնեն փաստաթղթեր, որպեսզի գերեզմանը չծախեն: Ահա Ս…ի միջոցով մենք հնարավորություն ունենք ուղարկել մեր նամակը, որի մեջ թույլ տրված սխալների համար խնդրում ենք ներել»: Հարգանքներով՝ Գրիգորյաններ:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 33-34:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Գրիգորյաններ
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1997 թ․

Վկայություն` ըստ Ալեքսանդրա Մաիլյանի.
"Мой дед ( Хачатур Хангельдянц, в свое время считался как Верийский миллионер, был подрядчиком, в городе построил около 13 домов, имел мельницу и два кирпичных завода. На Кирпичном переулке имел собственный дом, где жил композитор З. Палиашвили. (два дома имел на Вавиловской улице и в переулке: бывшая Слепцовская). Он умер в 1921 году и был похоронен на Верийском армянском кладбище (там же были похоронены - его сын Степан, и дочери - Аня и Саша (Сатеник) и также супруга - Екатерина, и внучка Анаид. К сожалению, могила деда была разграблена, ценные памятники были унесены и бесследно уничтожены: даже кипарисы, посаженные дедом, были срублены варварски. На этом месте сегодня захоронены посторонние люди".

Александра Маилян (Хангельдян) 7.10. 97 г., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 34:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Ալեքսանդրա Մաիլյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Յուրացում 1997 թ․

ԻՆՉՈ՞Ւ ՎԵՐԱԲԱՑՎԵՑ ՎԵՐԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏՈՒՆԸ
«1836 թ. հիմնված և 1936-ին փակված Վերայի Զավրյան հայոց գերեզմանատունը 1988-1989 թթ. Թբիլիսիի քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ վերաբացվեց: Անցած 8-9 տարիների ընթացքում այդտեղ արդեն մի քանի տասնյակ նոր թաղումներ են կատարվել: Վերջիններս բացառապես վրացազգի հանգուցյալներ են: Արդ, ինչո՞ւ վերաբացվեց տեղի սղության պատճառով շուրջ 50 տարի առաջ փակված գերեզմանատունը: Պատասխանը շատ պարզ է և միանշանակ: Բանն այն է, որ Սբ. Խաչ եկեղեցու վրացացման աշխատանքները ակնհայտորեն նախապես ծրագրված, ուղեկցվել են նաև եկեղեցու չորս բոլորը փռված գերեզմանատան ավերումով, իսկ այդ իրականացնելու ամենակարճ ու թերևս ամենաարդյունավետ եղանակը գերեզմանատան վերաբացումն էր: Եվ ահա այսօր արդեն ոչնչացված են բազում հայկական շիրմաքարեր: Ասում են, թե մեկ գերեզմանատեղին վաճառվում է մինչև 500, 800, երբեմն էլ 1000 դոլլարով (ավելորդ է նշել, որ գնորդները բացառապես վրացազգի քաղաքացիներ են, իսկ վաճառված հողակտորը՝ որևէ հայի շիրմաթումբն ու տապանաքարն է, որն էլ ամենակարճ ժամանակամիջոցում իսպառ անհետացվում է): Վանդալիզմի դրսևորման այս յուրօրինակ արտահայտության դեմ արդեն մի շարք ահազանգեր ու հրապարակումներ են եղել, բայց գերեզմանատանը օրըստօրե նվազում են հայ հանգուցյալների հիշատակին կանգնեցված շիրմաքարերը»:

Սամվել Կարապետյան, RAA Երևանյան գրասենյակ, «Մոլորակ» N 99 (217), 13 հունիս, 1997, ուրբաթ:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 — 1998 թթ․

1990-1998 թթ. ընթացքում ավերվել են և շարունակում են ավերվել հայ հանգուցյալների հիշատակին կերտված բազմաթիվ տապանաքարեր, տեղահանվել ու ցրիվ են տրվել հանգուցյալների աճյուններն ու իրականացվել են նոր վրաց թաղումներ:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Ոչնչացման ենթակա հերթական այն գերեզմանաքարերը, որոնց հողակտորներն արդեն վաճառված են:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Ոչնչացման ենթակա հերթական այն գերեզմանաքարերը, որոնց հողակտորներն արդեն վաճառված են:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Զավրեան