Խոջիվանքի Գերեզմանոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Խոջիվանքի Գերեզմանոց

Վրաստան / Թիֆլիս

Տեղադրություն

Թիֆլիսի հին թաղամասերից մեկի՝ Հավլաբարի հյուսիս-արևելյան ծայրամասի տարածքում էր գտնվում քաղաքի հայկական ամենամեծ գերեզմանատունը՝ Խոջիվանքը:

Սարգիս Դարչինյան, «Հայրենիքի ձայն», դեկտեմբեր 16-22, 1993:

Հայ մշակույթի գործիչների պանթեոնը՝ Խոջիվանքը, գտնվում է Թբիլիսիի հյուսիսային մասում՝ Մախաթ սարի ստորոտին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 55:

Պատմություն
1934 թ․

«Հնաբնակ թիֆլիսահայերի՝ այդ յուրօրինակ տարեգիրների պատմածներով՝ դա մի մեծատարած թանգարան էր բաց երկնքի տակ: Այդտեղ էին հանգչում հայ նշանավոր շատ գործիչներ: Այստեղի անհամար գերեզմանաքարերի, նրանց վրայի մեծ ու փոքր դամբանագրերի, քանդակապատկերների, նախշերի միջոցով կարելի էր մեծաքանակ արժեքավոր տեղեկություններ ստանալ հին Թիֆլիսի, նրա հայ բնակիչների, տոհմերի, գերդաստանների, նրանց զբաղումների, համայնքային կյանքի տարբեր կողմերի մասին: Ըստ երևույթին հենց այս ամենը նկատի առնելով էր, որ իշխանությունների կամքով 1934 թվականից սկսած՝ թաղումները Խոջիվանքում դադարեցվեցին: Ոչ անհայտ Լավրենտի Բերիայի հրամանով նույն այդ տարվանից էլ սկսեցին բարբարոսաբար քանդել գերեզմանատունը: Թանգարանային արժեքներ ներկայացնող գերեզմանաքարերը սկսեցին օգտագործել քաղաքի տարբեր վայրերում կառուցվող հենապատերի, աստիճանների, պարսպապատերի կառուցման համար: Այսպես ոչնչացվեց քարեղեն մի ամբողջ հարուստ տարեգրություն»:

Սարգիս Դարչինյան, «Հայրենիքի ձայն», դեկտեմբեր 16-22, 1993:

Ժամանակի ընթացքում Սբ. Աստվածածնի շուրջ տարածված գերեզմանատունը դուրս եկավ սոսկ տոհմական շրջանակից ու վերածվեց քաղաքի հայոց գլխավոր գերեզմանատան: Տասնամյակների ընթացքում այդտեղ ամփոփվեցին երևելի շատ հայ հանգուցյալներ: Նրանց թվում են գրողներ՝ Հակոբ Աղաբաբը (1875 - 1926), Ղազարոս Աղայանը (մ. 1911), Հովհ, Թումանյանը (մ. 1923), Ալ. Ծատուրյանը (մ. 1917), Ծերենցը (մ. 1888), Մուրացանն (մ. 1908) ու Նար-Դոսը (մ. 1933). Պերճ Պռոշյանը (մ. 1907), Րաֆֆին (մ. 1888), դրամատուրգ Գաբրիել Սունդուկյանը (մ. 1912), ժողովրդական երգիչ ու բանաստեղծ Ջիվանին (մ. 1909), երգահան Մակար Եկմալյանը (մ. 1905), քաղաքագլուխ Գևորգ Եվանգուլյանը (մ. 1901), Դաշնակցություն կուսակցության հիմնադիրներից՝ Սիմոն Զավարյանը (մ. 1913), հրամանատար Քեռին (մ. 1916) և շատ ուրիշներ: Բուն եկեղեցու ներսում թաղվում էին միայն Բեհբուդյան տոհմի ներկայացուցիչները:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 44-45:

1899 թ․

Բավական ընդարձակված գերեզմանատան տարածքը որոշակի ու մաքուր պահելու նպատակով 1899 թ. կառուցվում է ամուր շրջապարիսպ:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ 53, ց. 1. գ. 3384, թ. 1, 35:

1904 — 1914 թթ․

Գերեզմանատան տարածքում ուշագրավ տապանատուն-դամբարաններ են կառուցել Հովսեփ Խանունցը (1904 թ.) և Սմբատ Տեր-Առաքելյանցը (1914 թ.):

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3429, թ. 2, նաև գ. 3461, թ. 1-3:

17 դ․

Այս տեղամասը շատ հին ժամանակներից պատկանել է 17-րդ դարի վրաց թագավոր Ռոստոմի գանձապետ հայ Աշխարհբեկ Բեհբությանի նախնիներին և եղել Բեհբությանների տոհմական գերեզմանատունը: Վրաց արքան բարձր է գնահատել նրա նվիրվածությունը և ազնիվ ծառայությունը ու նրան կոչել Խոջա Բեհբութ, այսինքն Մեծ Բեհբութ: Թագավորը հայ արքունականին իրավունք է տվել ընդարձակել նախնիների գերեզմանատունը: Աշխարհբեկ Բեհբությանը խողովակներով ջուր է բարձրացրել այդ տեղամասը, ծառեր տնկել և 1655 թվականին գերեզմանատանը կառուցել Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որին ժողովուրդը տվել է Խոջի վանք, այսինքն՝ խոջա Բեհբութի շինած վանք անունը: Խոջի վանք ասելով՝ հետագայում ամբողջ գերեզմանատունը կոչվել է Խոջիվանք:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 55:

1962 թ․

1962 թվականից կոչվում է հայ մշակույթի գործիչների պանթեոն: Դա մի սրբազան անկյուն է վրաց հողի վրա: Վերջին տարիներին Վրաստանի գրողների միության հայկական մասնաճյուղի նախաձեռնությամբ Խոջիվանքում կազմակերպվում է մեծ հանդիսություն, որը կոչվում է Հիշատակի օր և նշվում է ամեն տարվա ապրիլի 13-14-ին: Այդ օրը Թբիլիսիի հայկական դպրոցների հարյուրավոր աշակերտներ, ուսուցիչներ, ծնողներ, բանվորներ, մտավորականության ներկայացուցիչներ հարգանքի տուրք են մատուցում հայ գրականության ու մշակույթի երախտավորների հիշատակին, ծաղկեպսակներ դնում, արտասանում հայ գրողների արձակ ու չափածո գործերից: Խոջիվանքի այդ հանդիսություններին մասնակցում են նաև Թբիլիսիի Ստեփան Շահումյանի անվան հայկական պետական դրամատուրգիական թատրոնի դերասանները:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 55-56:

Անվանի մարդիկ
1937 թ․

Ժամանակին այստեղ էին թաղվել Սիմոն Զավարյանը, Նիկոլ Դումանը, որոնց գերեզմանները կորել են 1937 թ., երբ Բերիայի քմահաճույքով քարուքանդ արվեցին ողջ գերեզմանատունն ու վանքը և կառուցվեց Բարեկամության զբոսայգին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 55:

Այստեղ են թաղված հայ մշակույթի 34 գործիչներ: Նրանց թվում են. Գևորգ Ախվերդյանը (1818-1861), բանասեր, բժիշկ, հասարակական գործիչ, Սայաթ-Նովայի երգերի հայտնաբերողն ու հրատարակողը: Ղազարոս Աղայանը (1840-1911), բանաստեղծ, արձակագիր, հրապարակախոս, մանկավարժ: Գրիգոր Արծրունին (1845-1892), հրապարակախոս, քննադատ, գրական-հասարակական գործիչ, «Մշակ» թերթի խմբագիր: Մակար Եկմալյանը (1856-1905), կոմպոզիտոր, խմբավար, մանկավարժ: Ալեքսանդր Երիցյանը (1841-1902), պատմաբան, հնագետ: Հովհաննես Թումանյանը (1869-1923), հայ մեծ դասական, բանաստեղծ, արձակագիր, գրական-հասարակական գործիչ: Վանո Խոջաբեկյանը (1875-1922), նկարիչ: Ալեքսանդր Ծատուրյանը (1865-1917), բանաստեղծ, թարգմանիչ: Ծերենցը (Հովսեփ Շիրմանյան, 1822-1888), արձակագիր, հրապարակախոս. Հակոբ Հակոբյանը (1866-1937), բանաստեղծ: Մկրտում Հովնաթանյանը (1779-1845/46), Հովնաթանյան տոհմից նկարիչ: Օլգա Մայսուրյանը (1871-1931), դերասանուհի: Մուրացանը (Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան, 1854-1908), արձակագիր, դրամատուրգ: Նար-Դոսը (Միքայել Հովհաննիսյան, 1867-1933), արձակագիր: Ստեփանոս Ներսիսյանը (1815-1884), նկարիչ: Պերճ Պռոշյանը (Հովհաննես Տեր-Առաքելյան, 1837-1907), արձակագիր, մանկավարժ: Ջիվանին (Սերոբ Լևոնյան, 1846-1909), գուսան, ժողովրդական երգիչ: Գաբրիել Սունդուկյանը (1825-1912), դրամատուրգ, հասարակական գործիչ: Րաֆֆին (Հակոբ Մելիք-Հակոբյան. 1835-1888), արձակագիր:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 56:

Նկարագրություն
1962 թ․

Միայն 1962 թ. մարտի 17-ից նախկին ընդարձակ գերեզմանատան տարածքից հավաքված շուրջ 32 շիրմաքար իրար մոտ հավաքելով՝ հիմնվեց այսպես կոչված «Հայ մշակույթի գործիչների պանթեոնը»: Իրականում այդ պանթեոնը փրկված տապանաքարերի մի խումբ է, իսկ անտապան մնացած աճյունների տեղում ծառեր տնկելով՝ զբոսայգի հիմնվեց, որն այդ դրության մեջ էր մինչև վերջերս:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 45:

Քանդում
1935 — 1938 թթ․

1935 - 38 թթ. ընթացքում, ի թիվս հայկական ճարտարապետական բազմաթիվ այլ կոթողների, Վրաստանի մայրաքաղաքում հիմնավորապես ավերվեց ամենաընդարձակ ու հնամենի գերեզմանատունը՝ հազարավոր շիրմաքարերով ու Սբ. Աստվածածնի եկեղեցիով հանդերձ: Դա պատմական Խոջիվանքն էր՝ հիմնադրված 1655 թվականին:

Սամվել Կարապետյան, «Բանբեր», N 64 (77), 1-5 դեկտեմբեր, 1995:

1920 — 1938 թթ․

Արդեն խորհրդային կարգերի հաստատման սկզբնական շրջանում Խոջիվանքի գերեզմանատունը փակվեց: 1920-ականների վերջերից այդ գերեզմանատանը գրեթե դադարեցին թաղումները, իսկ 1936-38 թթ. քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ սկսվեց ինչպես ողջ գերեզմանատան, այնպես էլ նրա կենտրոնում կանգնած Սբ. Աստվածածին եկեղեցու և մյուս բոլոր մատուռների ու դամբարանների ավերումը: Թբիլիսիի կառուցապատման ու զարգացման պատմությանը նվիրված մի աշխատությունում նշված է, որ եկեղեցին քանդել են «քաղաքի վերակառուցման» պատճառով, իսկ գերեզմանոցի տեղը վեր է ածվել «Բարեկամության» զբոսայգու:

Թեյմուրազ Բերիձե, … Եւ հայտնվեց Թբիլիսին (վրացերեն), Թբիլիսի, 1977, էջ 128-129:

1994 թ․

1994 թ. քանդեցին տապանաքարերից կառուցված «զբոսայգու» շրջապարիսպը, այն փոխարինելով նոր՝ բետոնե պատով: Քանդված հին պարսպից դուրս թափված տապանաքարերն արագորեն անհայտացրին:

Սամվել Կարապետյան, Հայոց մասունքների տեղում վրաց եկեղեցի՞, «Բանբեր», 1995, N 64, էջ 3:

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1989 թ․

Վկայություն ըստ Ա. Բեգիջանովի.
"В 30-ые годы, когда уничтожали армянское Ходживанкское кладбище, сравняли с землею и могилу моего деда, купца виноторговца - Казара Захарьевича Бегиджанова. "Казар-папи", имел в городе два дома: 1) Серебрянная ул. N13, где ныне живет моя семья, 2) на Авлабаре против Казармы ул. Ломоури N22 (бывш. Преровская улица), который был отобран властями. Нам кое-как удалось проследить судьбу дорогого для нас камня - черного мрамора. Другим камням еще повезло: их свозили на оформление здания ИМЭЛ-а, а наше надгробье стало "украшением" стены туалета в доме Берия - известное как здание ЦК комсомола Грузии. Указанные могильные камни и по сей день находятся там. Бог знает, в каких еще местах варвары использовали могильные камни наших собратьев - страдальцев армян".

А. Бегиджанов, 15/V-89 года, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 37:

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1993 թ․

ՈՉՆՉԱՑՎԱԾ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏԱՆ ՀԵՏՔԵՐՈՎ
«... ոչնչացվեց քարեղեն մի ամբողջ հարուստ տարեգրություն: 1939 թվականին այն վերածվեց զբոսայգու, որին տրվեց Բարեկամություն անունը: Ինչպիսի' ծաղրուծանակ: Հայ բնակիչներին հաջողվեց փրկել հանգուցյալների մի փոքր մասի աճյունները՝ շիրմաքարերի հետ միասին: Այդ տարիներին շատ մեծ էր սարսափը, որպեսզի կարելի լիներ դիմել ավելի համարձակ քայլերի: Հայկական գերեզմանաքարերի հետագա ճակատագրի վերաբերյալ ականատեսները վկայում են հետաքրքիր փաստեր: Այսպես՝ զինվորական բժիշկ Ա. Բեգիջանյանը պատմեց, որ Լ. Բերիան իր տներից մեկը կառուցելիս (Մաչաբելի փող., թիվ 11) օգտագործեց իրենց տոհմական գերեզմանոցի սև մարմարյա քարերը՝ զուգարանի երեսպատման համար: Տեղյակ մարդիկ երկար տարիներ Ռուսթավելու պողոտայում գտնվող Վրաստանի խորհրդարանի շենքի (նախկինում՝ Մարքսիզմ-լենինիզմի հաստատության) պատերի շարվածքում մատնացույց էին անում Խոջիվանքից բերված շիրմաքարերը: Կուրի աջափնյակում գտնվող «Դեդաենա» (մայրենի լեզու) հուշահամալիր տանող աստիճանների եզրաքարերի վրա այսօր էլ կարդացվում են հայկական շիրմաքարերի մակագրությունները»:

Սարգիս Դարչինյան, «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ», դեկտեմբեր 16-22, 1993:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1993 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1995 թ․

ՄԵՐ ՆԱԽՆԻՆԵՐԻ ՈՍԿՈՐՆԵՐԻ ՎՐԱ
«Իլյա II հայրապետի և Վրաստանի կառավարության պաշտոնական անձանց հանդիսավոր և շռնդալից երթը, որը նպատակ ուներ հայաբնակ թաղամասում՝ նախկին Խոջիվանքի գերեզմանոցի տեղում հիմնադրել վրացական եկեղեցու և թեմական առաջնորդարանի համալիրի կառուցումը, ինձ շատ հուզեց: Բոլորովին վերջերս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին I-ի հետ ունեցած հանդիպմանը Իլյա II-ը վճռական ձևով հայտնեց երկու ժողովուրդների բարեկամական կապերի զարգացման, հայոց պաշտամունքային հուշարձանների, պատմական այլ վկայությունների պահպանության պատրաստակամության մասին: Չնայած այդ ամենին, վրաց հոգևոր հովիվը իր խոսքի տերը չեղավ: Մոտավորապես մեկ ամիս անց նա դիմեց ստալինյան մեթոդին «Բաժանիր և տիրիր»: Չէ՞ որ դա սրբապղծություն է: Փոխանակ այդ տեղում կառուցեն Խոջիվանքի գերեզմանոցի հիշատակը հավերժացնելու համար 30-ական թվերի զոհերի հուշակոթող, նրանք զբաղվում են ազգայնական մոլեռանդությամբ և սադրանքներով: Իսկ սա առաջացնում է քաղաքի և հանրապետության (և ոչ միայն) հայերի անբավականությունը և զայրույթը: Պատահական չէ, որ թիֆլիսեցի ոմն աստղագուշակ գուշակեց. «Եթե մեր նախնիների՝ Թիֆլիսի պատվավոր քաղաքացիների աճյունները, իրենց վերջին ապաստանը գտան՝ Խոջիվանքի գերեզմանոցում, ապա «եղբայրների» ոսկորները տեղ չեն գտնի երկրի վրա»:

Վրեժ Բագրատունի, 08.11.95 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 39:

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1995 թ․

Վկայություն ըստ Դարչիկ Մնացականյանի.
«Ես՝ Դարչիկ Մնացականյանս, ապրում եմ նախկին Խոջիվանքի գերեզմանոցից ոչ հեռու: Իմ նախնիներից այնտեղ են թաղված պապս՝ Դարչո Ասլանի Մնացականյանը (նա ուներ դուքան «Վիննի պադյոմ» փողոցում) վախճանվեց 1920 թվին: Այնտեղ էր թաղված նաև մորական տատս՝ Սաթենիկ Դերմիշյանը: Ի դեպ, նրա տապանաքարը գցած է այսօր գերեզմանոցի տարածքում կառուցված մանկապարտեզի բակում: Լավ հիշում եմ մեր մեծանունների տապանաքարերի տեղադրությունը (Րաֆֆու, Հ. Թումանյանի և այլոց): Ցավոք, 1930-ական թվերի վերջում գերեզմանոցն արդեն լրիվությամբ ավերված էր: Գերեզմանոցը վերածվեց զբոսավայրի: Պետք է նշել, որ այնտեղ, ուր այսօր ջրավազանն է մնում, հիշում եմ, տեղում եղել էր ինչ-որ տոհմական դամբարան: Այսօր գերեզմանոցը կրկին անգամ ենթարկվում է փորձությունների` քաղաքի նոր իշխանությունների կողմից (գցվում է վրացական նոր կառուցվելիք եկեղեցու հիմքը): Հանգուցյալների աճյունները, որոնց քանդում հանում են, մի՞թե անհնարին է մի այլ տեղում վերաթաղել: Թաղի փայտ հավաքող ժողովուրդը ավելի շատ հանդիպում է ցիրուցան եղած ոսկորների, քան թե չեզոքացվող զբոսայգու ծառերի կոտրված ճյուղերի»:

Դարչիկ Մնացականյան, 24.12.95 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 39:

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1995 թ․

Վկայություն ըստ Ելենա Սարգիսովնայի.
«Ես՝ Սարգիսովա Ելենա (Ռոզա) Իվանովնաս, ծնվել եմ 1924 թվին կապալառու Սիմոնյանի տանը (Մեսխիշվիլու, նախկին՝ Լազարևսկայա փողոց, թ. 31): Այն տեղավորված է Խոջիվանքի գերեզմանոցից ոչ հեռու: 1935 թվից սկսվեց գերեզմանոցի բարբարոսաբար ավերումը: Օր ու գիշեր կրում էին թանկարժեք քարերը քաղաքի շինարարության համար: Իմ նախնիներից այդտեղ են թաղված տատս՝ Նատալիա Աստվածատրի Փիրումյանը (ի դեպ հենց նրա գերեզմանի գլխին է կանգուն այսօր «Պիոների տունը»), և պապս՝ ինժեներ-շինարար Սարգիս Համբարձումի Սարգիսովը և ուրիշները: Շատ ցավալի է և հուզիչ, որ մեր նախնիների ոսկորների վրա ներկայիս վրաց հոգևոր հովիվը՝ Իլյա II- ը, կառուցում է վրացական եկեղեցու համալիր... Հիշում եմ, ինչպես տատս՝ Թամարը, ինձ շատ հաճախ տանում էր գերեզմանատուն, որպեսզի դիտեի թաղման արարողությունները: Այնտեղ մտնում էինք և Խոջիվանքի Աստվածածին եկեղեցին: Այդ շինությունը նույնպես ենթարկվեց ավերումների (պայթեցվեց ռումբերով): Շատ լավ եմ հիշում իմ հոր տխուր, արտասուքով հայացքը, երբ նա ցավով ընդունեց մի շարք պայթումների դղրդոցները շքեղ Վանքի երեք գմբեթանի տաճարը ավերելիս: Պետք է ավելացնեմ նաև, որ Խոջիվանքի գերեզմանոցում թաղված էր նույնպես մեր մի այլ հարազատ՝ «Գրիգոր Լուսավորիչ» եկեղեցու քահանա Տեր-Շախյանը»:

Ելենա Սարգիսովնա, 23.12.95, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 39:

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1995 թ․

Վկայություն ըստ Գերասիմ Ամիրյանի.
«Ես, Ամիրյան Գերասիմը, 1922 թվից բնակվում եմ, Թբիլիսիում, նախկին Խոջիվանքի գերեզմանոցի հյուսիսային կողմում: Դա շատ գեղատեսիլ, սև և սպիտակ մարմարե կոթողներով, թանգարանատիպ գերեզմանատուն էր: Այսօր էլ աչքիս առջևում է Հով. Թումանյանի, Գր. Արծրունու, Ղ. Աղայանի և այլոց տապանաքարերը: 1934 թվից սկսեցին քանդել: Ավելի ուշ՝ 1961 թվին, կառուցվեց թիվ 98-րդ ռուսական դպրոցը: Այդտեղ էր թաղված պապս՝ Ամիրյան Վախթանգը, որը 1-ին կարգի վաճառական էր, «Արմյանսկի բազար»-ում ուներ իր սեփական խանութը: Ի դեպ Զիմզիմովի անզուգական դերակատար Ավետ Ավետյանը նրա գործերի կառավարիչն էր: Հենց Վախթանգ պապի օգնությամբ նա ընդունվեց թատերական ինստիտուտ: Պապիս, որպես Թիֆլիսում հայտնի դեմք, թույլ տրվեց թաղել եկեղեցու մուտքի մոտ»:

Գերասիմ Ամիրյան, 23.12.95 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 40:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Գերասիմ Ամիրյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1995 թ․

Վկայություն ըստ Ալեքսան Պետրոսյանի.
«Ես՝ Պետրոսյան Ալեքսանս, ծնվել եմ Թիֆլիսում, Էլիա թաղում 1916 թվի փետրվարի 7-ին: Մեր տան մոտ էր գտնվում Խոջիվանքի գերեզմանը, որը սուրբ հնություն էր քաղաքի հայության համար: Իմ նախնիներից այդ գերեզմանում թաղված են պապս՝ վաճառական Գրիգոր Հարությունի Հարությունյանը և նրա կինը: Ցավոք, գերեզմանը քանդեցին մի քանի տարվա ընթացքում 30-ական թվերին, պետք է հիշել, որ Մարքսիզմ-Լենինիզմի ինստիտուտի շենքը համարյա կառուցվեց Խոջիվանքի մարմարներով: Լավ եմ հիշում ժամանակին եղած Աղայանի շիրիմի վրայի լեռան պես քարը, որի վրա գրված էր (Մանուկների բարեկամ Ղազարոս Աղայան): Գերեզմանը միշտ աշխուժ էր հայությամբ, ամեն օր կեսօրից լսվում էր հիշատակի երաժշտությունը: Այսօր կրկնվում են պետության կողմից գործած չարիքները (վերացված է այսօրվա այգին, նախնիների ոսկորները տակնուվրա են անում, փորում են հիմք, որպեսզի կառուցեն վրացական եկեղեցին): Փորած հողը տանելիս հայտնվում են գանգեր, ոսկորներ, գերեզմանաքարերի բեկորներ և այլն: Սա մեծ անաստվածություն է քաղաքի հայության հանդեպ»:

Ալեքսան Պետրոսյան, 17/XII 95 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 40:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Ալեքսան Պետրոսյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1997 թ․

Վկայություն ըստ Վիկտոր Հարությունյանի.
"Из моих предков с материнской стороны Газарян Богдан (Аствацатур), работавший управляющим у Долуханова Марка - видного члена Армянского Благотворительного Oбщества, а также с отцовской и со стороны супруги, предки были похоронены на кладбище Ходживанк. Мы, наследники, до глубины души возмущены беспределом, произволом со стороны властей и епархии Грузии ( осквернив останки десятков тысяч предков, решив именно на костях армянских воздвигнуть храм века - "одно из новых чудес света". Вполне уверен, что в любом цивилизованном государстве мира подобное не происходит".

Виктор Арутюнян, декабрь 1997 г., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 40:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Վիկտոր Հարությունյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1997 թ․

Վկայություն ըստ Սաթենիկ Օգանեզովայի.
"Мой дед - Михаил Маилян, и его супруга - Аничка были похоронены в бывшем ходживанкском кладбище (Кстати, дед был родным дядей знатного композитора - Антона Маиляна. Могу дополнить из воспоминания, что по совету Антона мои родители купили пианино "Беккер".) К сожалению, в конце тридцатых годов кладбище было превращено в парк. Но то, что там происходит в данное время, это просто вандализм. До глубины души мне очень больно и невозможно представить как можно беспокоить прах многих тысяч наших предков, тем более возводя там новый храм "Самеба", не считаясь с историей города - душой армянского Авлабара. Возможно ли приостановить этот антигуманный акт...".

Сатеник Оганезова, 2 /XII 1997 г., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 41:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սաթենիկ Օգանեզովա
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1997 թ․

Վկայություն ըստ Խաչատուր Գևորգյանցի.
«Հավլաբար թաղամասում գտնվելիս, որոշեցի այցելել մեր նախնիների՝ «Խոջիվանքի» գերեզմանատունը, որն վերածվել է այսպես կոչված զբոսայգու (1938 թվից): Բայց ցավոք սրտի տեղում կառուցվեցին դպրոց, մանկապարտեզ, պիոներ-դպրոցականների շրջանային տուն և այլն: Պետք է ասել, որ մի փոքրիկ տեղ պահպանվեց իբր հայության սիրտը շահելու համար հայ գրողների և հասարակական գործիչների սիմվոլիկ պանթեոնը: Անցան տարիներ... քաղաքի իշխանությունները և «հոգևորականության վերնախավը» հենց զբոսայգու կենտրոնում, որտեղ կանգնած էր գերեզմանատան «Սուրբ Աստվածածին» եկեղեցին, որոշեցին կառուցել վրացական այսպես կոչված «Սամեբա» մայր տաճարը: Ահագին տարածք զբաղեցրին այդ շինարարության համար, դուրս էին շպրտում հազարավոր մարդկանց գանգեր ու ոսկորներ, կատարվում էր ահավորը: Ինչ-ինչ պատճառներով շինարարությունը ընդհատվեց, բայց պետք է ասել, որ 1997 թ. հունիս ամսից վերականգնվեց շինարարության աշխատանքը: Անցնելիս այդ տարածքով՝ սիրտս տրորվեց և խոսքս ուղղեցի բանվորներին արտահայտելով ցասումս իշխանություններին: Աշխղեկներից մեկը կոպիտ ձևով «արդարացուցիչ» պատասխանեց. «Նախ խնդրեմ, Հյուսիսային Կովկասից մինչև Գերմանիա համատարած թաղված են Համաշխարհային պատերազմում զոհվածները, բայց տես թե այսօր ինչպիսի քաղաքներ են փռված այդ տեղերում: Դրանից բացի, չէ՞ որ բավական ժամանակ է անցել, և հանգուցյալները վեր են ածվել փոշու և հողի, ու արդեն կարելի է տեղում կառուցել ինչ-որ ցանկանանք, այնպես որ, տաճար կառուցելով ոչ մի մեղք չենք գործում: Բայց ընդհանրապես, մեր հողն է. ինչ կամենանք, այն էլ կանենք, գնացեք ձեր հայրենիքը, եթե դուր չեն գալիս ձեզ մեր օրենքները... հանգիստ թողեք մեզ»: Նման վայրենի, անմարդկային պատասխանը անհարիր է Ավետարանի ոգուն և հարց է ծագում. բայց ինչո՞ւ այդ վտանգը չի սպառնում վարց հասարակական գործիչների և այլոց շիրիմներին: Սակայն, արտասահմանում հանգչող վրաց գործիչների (պետական և հասարակական) շիրիմներին ձեռք տվող չկա և վրացական պետությունը իրենց հարկավոր գործչի մասունքները խնամքով տեղափոխում են հայրենիք, իսկ մենք՝ հայերս զրկվեցինք նույնպիսի հնարավորություններից»:

Խաչատուր Գևորգյանց, հոկտեմբեր, 1997 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 41:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Խաչատուր Գևորգյանց
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1997 թ․

Վկայություն ըստ Մագակյանի.
"Мой дед- Магакян Амбарцум (купец, в Стамбуле же он содержал "ХАН", т. е. гостиницу). В 20-х годах был похоронен на Ходживанкском кладбище. Кстати, там же похоронен дед моего супруга (беженец из Сарекамыша) в 1934 г. К сожалению, свежая могила была сглажена и затеряна, так же как и все остальные, по указанию руководства. Помню. как бабушка меня водила в сад "Дружба", заложенный на месте кладбища и со скорбью показывала место захоронения своего мужа. Обидно и больно, что кости наших предков выброшены из могил (в последние годы) при закладке фундамента храма "Самеба". Вероятно, оказалось недостаточно, имея Троицкую церковь (ныне Самеба), которая отобрана у русских, строить новую".

Магакян Д. М., 21/XI97 г., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 41:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Մագակյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1997 թ․

ХОДЖИВАНК
"На Авлабаре старейшее армянское кладбище называлось Ходживанкским или просто - Хадживанк - по наименованию существующей церкви Ходживанк (XVII) которая т. о. оказалась при кладбищенской церковью. О захоронении деда Барсега (отца матери) на этом кладбище мне было известно, но случайно в разговоре узнаю от мамы: дескать могилу деда невозможно затерять, т. к. она недалеко, совсем рядом, с могилой Раффи. Мы (я и участник разговора - молодой сосед) только переглянулись и перешли на другую тему: она явно забыла, что кладбище давно ликвидировано, надгробия выдающихся армянских деятелей (об останках не знаю!) пересены на определенный участок вне территории кладбища, создав нечто наподобие пантеона. В дальнейшем - без рекламы и упоминаний. Ну, а простые смертные? Кто-то смог и успел перенести останки близких (в основном, на Петропавловское кладбище), большая часть захоронений осталась. Исчезли богатые надгробия, прекрасной кузнечной работы металлические решетки. Землю разравняли. Растительности было достаточно, но все же произвели лесопосадки и вырубки, "организовали" дорожки и прочее. Эта начало 30-х годов. Может осущестлялась программа превращения Тифлиса в "город-сад", предложення инженером В. Фельдтом в 1930 году? Одна из его первых идей была превратить в парк Верийское кладбище. Идея была осуществлена и родился "Парк культуры и отдыха им. Кирова". На плане города Тифлиса (1934 г.) место Ходживанка именуется - "Парк культуры и отдыха района 26-ти комиссаров". В дальнейшем и это исчезло. Сейчас период "информационного голода". Как губка впитываешь всякие слухи и разговоры, как говорили тифлисцы - всякие "анбави": в т. ч., якобы, одним из вариантов места строительства нового большого храма, т. е. площадкой - Ходживанк. Ну, что-же, если доживем - увидим".

Э. Котоян, 9.12.97 г., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 41-42:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Կոտոյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1998 թ․

Վկայություն ըստ Համազասպ Մուրադյանի.
«Ծուռումուռ փողոցներով Հավլաբարի, որտեղ ծնվել-մեծացել եմ, գեղեցկություններից մեկն էր Խոջիվանքի գերեզմանոցը: Այն շատ հարուստ, կանաչապատ մի բացօդյա թանգարան էր կարծես: Իմ մանկական հիշողությունը պահպանել է գերեզմանաքարերից մեկի հետևյալ մակագրությունը. «Այն ժամանակ կյանքը դառը դարձավ, երբ որ 100 ձուն մի կոպեկ դարձավ»: Գերեզմանոցի հենց հյուսիսային մուտքից ոչ հեռու, թաղված էր մեր մեծ Հովհաննես Թումանյանը: Ժառանգներին հաջողվեց ժամանակին փրկել տապանաքարը, որն այսօր տեղադրված է հայ մշակույթի գործիչների պանթեոնի տարածքում: Ցավոք, դաժան՝ 30-ական թվերին, իբր թե զբոսայգի կառուցելու պատրվակով հիմնովին ավերեցին գերեզմանոցը, որը մեր ժողովրդի պատմության մի կարևոր հատվածն էր: Ցավալի էր հետևել ոչնչացման ընթացքին: Պետք է նշել, որ շիրմաքարերը բարբարոսաբար օգտագործվեցին քաղաքի այլ և այլ շինարարություններում, օրինակ՝ Ցիցիանովսկի վերելքը (այժմ՝ Բարաթաշվիլու անվան), սալարկվեց Պիոներ պալատի առջևի տարածքի մայթը և այլն: Բայց ինձ շատ էր զարմացնում «Մշակ» օրաթերթի խմբագիր՝ Գրիգոր Արծրունու ժայռատիպ մեծ մահարձանը, նախ՝ մի՞թե այդ հսկա քարը չէր ճնշում հանգուցյալին, իսկ հետո էլ՝ քանդելիս ո՞ւր օգտագործեցին: Գոնե վրայի գրությունը մաքրեին, իսկ այդ քարը թողնեին որպես զբոսյագու դեկորատիվ զարդարանք: Շատ եմ ցավում նաև գերեզմանոցի տարածքում եղած սուրբ Աստվածածին եկեղեցու կորստյան փաստով (այն ուներ գեղեցիկ պարիսպ և պարտեզ): Իհարկե մեղք էր, որ հողին հավասարեցրին թիֆլիսահայության հիշատակը... այդ անխիղճ սրիկաները... Դրանով մենք զրկվեցինք մեր նախնիների սրբազան մասունքներից: Այդտեղ էր թաղված պապս՝ Մուրադ Մուրադյանը, հայրս՝ Ավետիսը, եղբայրներս՝ Արամը և Արտաշեսը, ինչպես նաև աներձագս՝ Սարգիսը: Արժանի եմ համարում համառոտակի անդրադառնալ պապիս և հորս մասին: Մուրադը, որ հայտնի էր "Հաջի Մուրատ" մականունով, իր ծննդավայրում ՝ Սասունում, միշտ օգտվելով հարմար առիթից վրեժխնդիր էր լինում թուրք փաշաներին, որոնք անընդհատ հետևում և բռնություններ էին անում հայերի նկատմամբ: Նա նույնիսկ անհավանական քայլ արեց: Փաշաներից մեկը զարմանքով ընդունեց պապիս առաջարկը՝ ծառա լինել իր տանը: Մի անգամ նա նկատելով, որ փաշան քնած է բերանը բաց, եռացրած յուղը լցնում է կոկորդը և այդ ձևով նրա հախից գալիս է: Հետաքրքրիր էր և այդ անվախ կտրիճի արտաքինը: Նա ինքնատիպ ձևով 70-ի չափ հյուսքեր ուներ, և շատ բծախնդիր էր դրանց նկատմամբ (կնոջը ստիպում էր միշտ լվալ առանձին-առանձին): Մուրադի ուղիով գնաց և հայրս, որ իր հոր հետ միասին ֆիդայություն էր անում սարերում (հիշում եմ նրա խոսքերը. «Իմ բարձը՝ պատահած քարն էր»): Ասեմ նախ, որ Ավետիսը կռվել էր Անդրանիկի և Աղբյուր Սերոբի ջոկատում: Նա դժվարությամբ ամուսնացավ, քանի որ իր աները «մարդասպան էր» համարում իրեն: Հետագայում Հայաստան տեղափոխվելով՝ հայր և որդի սկսեցին աշխատել Ջաջուռի թունելի շինարարությունում (կոշիկ էին կարում): Իսկ ի՞նչ ասենք, որ այսօր բարբարոսությունները դարձել են մեծաթիվ: Դա հատկապես վերաբերում է վերը նշված գերեզմանոցին: Այն հիմնովին քարուքանդ են անում հատուկ նպատակով, որպեսզի վերացնեն հայոց ներկայության հետքերը: Այսօր «Սուրբ գործի» անվան տակ պղծվում են գերեզմանները, ոչնչացնում են մեր նվիրական նշխարները` չհարգելով ննջեցյալների հիշատակը: Եվ այդ ամենի գլուխ կանգնած է ոչ այլ ոք, քան վրաց 'կաթողիկոս" Իլյա II-ը, որը չգիտես թե ինչու, հենց այդ տեղում որոշեց կառուցել «Սամեբա» («սուրբ երրորդություն») մայր տաճարը: Հավլաբարի հայությանը մոլորության մեջ գցեցին, թե իբր եկեղեցին կառուցվելու է գերեզմանոցի կողքում, և ոսկորներին ոչ ոք չի դիպչի: Միտումնավոր ձևով չնշեցին սկզբում նաև կառուցելիք «սուրբ տաճարի» հսկա չափերը, և հետո էլ արդարացրին, որ «Սամեբա» ասելով նկատի ունեն Անդրկովկասի 3 ազգերին: Բայց իրականում ավերեցին զբոսայգու համարյա զգալի մասը՝ հասնելով մոտ մինչև հայ մշակույթի գործիչների պանթեոնի պատը: Հետաքրքիր է, ինչպե՞ս կընդունի այդ կաթողիկոս կոչվածը, որ ժամանակին իր ոսկորները նույն ձևով հանեն ու շպրտեն դեն... Մի՞թե չպետք է պատժվեն այդ հանցանքի համար: Բայց ես մի բանում համոզված եմ հստակ, որ այդ հսկա փոսը կմնա անավարտ»:

Մուրադյան Համազասպ, (83 տարեկան) 12/II - 98 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 42-43:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Համազասպ Մուրադյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1998 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1995 թ․

Վկայություն ըստ Քնարիկ Տեր-Մարտիրոսյանի.
«Ես՝ Քնարիկ Ասքանազի Տեր-Մարտիրոսյանս, ծնվել եմ Թիֆլիսի «Վորոնցով» թաղում: Իմ նախնիները թաղված են խոջիվանքի գերեզմանոցում. մորաքույրս՝ 1925 թվին (տապանաքարը սև մարմարից էր), տատս՝ 1934 թվին և վերջապես հորեղբայրս իր կնոջ հետ՝ 1932, 1933 թթ.: Այժմ այդ տապանաքարերը չկան: Գերեզմանոցը կարծես թանգարանային էր՝ թանկարժեք հուշարձաններով: Վերջերս էլ տեղեկացա, որ գերեզմանոցի տարածքում (ուր մինչև այսօր զբոսայգի էր) կառուցվում է վրաց եկեղեցի...»:

Քնարիկ Մարտիրոսյան, 24.12.95 թ., հրատ Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 43:

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1995 թ․

ՁԱՅՆ ՆԱԽՆՅԱՑ ՇԻՐԻՄՆԵՐԻ
«Դեռ վաղնջական ժամանակներից բոլորին է հայտնի, որ Վրաստանը հայերի համար եղել է երկրորդ հայրենիք: Կարևորն այն է, որ աշխատասեր հայը որտեղ էլ ապրել է, չի կորցրել իր մշակույթը, օտար ափերում բացել է դպրոցներ, կառուցել եկեղեցիներ, պահպանելով իր գիրն ու գրականությունը: Բնական է, ունեցել են և գերեզմանատուն: Բայց ինչ կատարվեց 20-րդ դարում Վրաստանում, երբ հոկտեմբերյան հեղափոխությունից 20 տարի հետո միայն Թիֆլիսում հողին են հավասարվել բազմաթիվ հայկական եկեղեցիներ, և այժմ էլ շարունակվում է: Յուրացնելով շատերը՝ նրանք հայտարարեցին, թե իբր իրենք են կառուցել և հայերին վաճառել: Ինչպես բոլորին հայտնի է, 1938 թ. լրիվ ավերվել է Խոջիվանքի գերեզմանատունը և եկեղեցին (այստեղ էին թաղված մեր մեծանուն հայրենակիցներ՝ գեներալներ, քաղաքագլուխներ, արվեստի, գրականության և հասարակական գործիչներ և այլն): Հրաշքով փրկվել է միայն Րաֆֆու հուշակոթողը: Մարմարյա գերեզմանաքարերը սայլերով տանում էին ու տանում, որ կառուցեն մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի շենքը: Մադաթյան կղզու, որ վերածվեց այգու, աստիճանները կառուցելիս օգտագործել են հայ երևելի մարդկանց շիրմաքարերը: Հանգուցյալների ոսկորներն էլ հանգիստ չթողեցին: 1962 թ. գեներալ Լազարևի անվան փողոցին հարող տարածքում կառուցվել է թիվ 98 միջնակարգ դպրոցը: Դպրոցի կողքին կառուցվեց մանկապարտեզ, շրջանային պիոներական տուն և ճաշարան: Կարճ ասած, փորձեցին այդ ձևով ծածկել բարբարոսության հետքերը: Միշտ, երբ հիմա անցնում եմ այդ ամայի տարածքով, կարծես լսում եմ մեր նախնիների ձայնը. «Մենք Բեհբությաններս, կառուցել ենք Ծիրանավորը, Սուրբ Ստեփանոսը և Խոջիվանքի Աստվածածինը, իսկ մեր տունը ժամանակին իգական գիմնազիա էր»: «Ես՝ Գևորգ Եվանգուլյանս, որ 5 տարի Թիֆլիսի քաղաքապետն էի. իմ սեփական երկհարկանի տունը թողեցի քաղաքի բնակիչներին: Փողոցն էլ, որտեղ տունս էր, կոչվեց «Եվանգուլևսկայա»»: «Ես՝ Գրիգոր Արծրունին եմ, «Մշակի» խմբագիրը, արժանացա մի մարմարե ժայռաբեկորի՝ իմ ստորագրությամբ»: «Ես՝ Նիկիտա Գրիգորի Շահնազարյանն եմ՝ գեներալ-լեյտենանտ, 1905 թ. վաղաժամ վխճանվեցի, պաշտպանել եմ հայրենիքս 1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ: Մի՞թե տապանաքարս ինձ ծանրացնում էր, ոսկորներս էլ ցաքուցրիվ եղան դպրոց կառուցելիս»: Վերջերս էլ հոկտեմբերի վերջին, Խոջիվանքի զբոսայգում, հենց քանդված եկեղեցու տեղում կանգնեցրին խաչ, որպեսզի կառուցեն վրացական եկեղեցի. ուրիշների դժբախտության վրա բախտավորություն են ստեղծում: Խոջիվանքի շրջակայքի հայ բնակիչները վրդովված են: Օրինակ, այն եկեղեցական կառույցները, որ վրացիները սկսել են, ինչո՞ւ ավարտին չեն հասցնում (Վակե թաղամասի գերեզմանատան մատուռը, Պետական Համալսարանի բակինը կամ Մեյդանի հայոց Հրեշտակապետաց եկեղեցու հիմքի վրայի նոր կառույցը): Սա ի՞նչ է, արդյոք չեն կշտանում այնքանով, որ խլեցին հայերից, ռուսներից և հույներից: Աշխարհն արդեն գիտե, թե ովքեր են վրացիները՝ ուրիշի հաշվին ապրողներ: Գնում են, գնում Վրաստանից այլազգի ներկայացուցիչները, տեսնում են նրանց վարած անարդար քաղաքականությունը: Երբ կմնան բոլորովին մենակ, մեկուսացված, այն ժամանակ կզգան իրենց չարագործությունների չափը: Դեռևս սին պատրանքների մեջ են...»:

ԳԵՆՈ, «Լրագիր» 13 դեկտեմբեր 1995, չորեքշաբթի:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Գենո
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1995 թ․

ՀԱՅՈՑ ՄԱՍՈՒՆՔՆԵՐԻ ՏԵՂՈՒՄ ՎՐԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻ՞
«Անցավ մի քանի տասնամյակ, բայց տփղիսահայերին հասցված վերքերը չսպիացան: Զբոսավայրի վերածած նախկին գերեզմանատան տարածքում անպակաս էին հայկական հետքերը: Դրանք շրջապարսպի մեջ ագուցված կոտրատված տապաններ էին, արձանագիր քարերի փշրանքներ, նախշազարդեր, որոնք էլ 1994 թ. քանդեցին՝ փոխարինելով նոր՝ բետոնե պատով, անհետացնելով հայկական վերջին հետքերը, իսկ ահա այս տարվա հոկտեմբերի 28-ին ավերված հայոց գերեզմանատան զբոսայգու վերածված տարածքում կատարվեց կառուցվելիք վրացական նոր եկեղեցու հիմնօրհնեքը՝ Էդ. Շևարդնադձեի և Իլյա 2-րդի մասնակցությամբ: Կառուցվելիք եկեղեցու տեղում կանգնեցվեց մի խաչ, իսկ մեկ շաբաթ անց մի էքսկավատոր սկսեց հողային աշխատանքը՝ «զբոսայգի» տանող աստիճանները նախապես ավերելուց հետո: Առաջին իսկ րոպեներից էքսկավատորը հողի երեսին սփռեց հանգուցյալների ոսկորներ. այն հանգուցյալների, որոնց շիրմաքարերը ոչնչացրել էին 1935 - 38 թթ.: Այժմ հերթը հասավ շիրիմներին: Վրդովված են տեղի հայերը: Մի քանի կանայք ուղղակի նստել են էքսկավատորի առջև՝ իրենց պապերի ու հարազատների աճյունները պաշտպանելու նպատակով: Բողոքներն էլ շատ են, իսկ պատասխանն ընդհանուր առմամբ այս է. հողը մերն է»:

Սամվել Կարապետյան, «Բանբեր», N 64 (77), 1-5 դեկտեմբեր, 1995:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1995 — 1996 թթ․

ԽՈՋԻՎԱՆՔԻ ՆՈՐ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆԸ
1995 թ. հոկտեմբերի 28-ին երբեմնի հայոց գերեզմանատան՝ զբոսայգու վերածված տարածքում կատարվեց կառուցվելիք վրացական նոր եկեղեցու հիմնօրհնեք՝ Էդ. Շևարդնաձեի և Իլյա 2-րդի մասնակցությամբ: Այդ օրը կառուցվելիք եկեղեցու տեղում կանգնեցվեց մի խաչ, իսկ մեկ շաբաթ անց մի էքսկավատոր սկսեց հողային աշխատանքը՝ «զբոսայգի» տանող աստիճանները նախապես ավերելուց հետո: Առաջին իսկ րոպպեներից էքսկավատորը հողի երեսին սփռեց հանգուցյալների ոսկորներ. այն հանգուցյալների, որոնց շիրմաքարերը ոչնչացրել էին 1936-38-ին: Այժմ հերթը հասավ շիրիմներին: Շրջակա հայ բնակիչները վրդովմունքով հետևում են, թե ինչպես է էքսկավատորը հողի տակ մնացած աճյուններն ու տապանները ցրիվ տալով սփռում գետնի երեսին: Մի քանի կանայք առաջին օրերին ի նշան բողոքի՝ մինչև անգամ նստել էին էքսկավատորի բացած փոսի մեջ, որպեսզի այդպիսով կանխեն հայ հանգուցյալների աճյունների պղծումը, բայց անօգուտ: Միակը, որ իրենց ուժերի սահմանում է՝ հետևել հողային աշխատանքներին ու գետնի տակից դուրս եկող արձանագիր խաչքարերն ու տապանաքարերը պահպանման նպատակով փոխադրել գործող Սբ. Գևորգ եկեղեցու բակը: Իսկ թե ինչպիսի՞ եկեղեցի են պատրաստվում կառուցել վրացիները հայոց մասունքների տեղում, պարզվում է տեղական մամուլի էջերից. «... դրեցինք այն եկեղեցու հիմքը, որը լինելու է միասնական ուժեղ և դեմոկրատական Վրաստանի խորհրդանիշը»:

Գենո, Ձայն Նախնեաց շիրիմների, «Լրագիր», 1995, N 218(450), 13 դեկտեմբերի, էջ 5: Սամվել Կարապետյան «Ալիք» օրաթերթ, թիվ 122, 16 հունիսի, 1996:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1996 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1996 թ․

ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏԱՆ ՏԵՂՈՒՄ ԵԿԵՂԵՑԻ Է ԿԱՌՈՒՑՎՈՒՄ
«Թիֆլիսի արդեն վերջին ու միակ հայկական թաղամասի՝ Հավլաբարի վերին հատվածի զբոսայգու (ոչ ավել, ոչ պակաս՝ նախկին Խոջիվանքի հայոց գերեզմանատան) տարածքում այսօր արագ տեմպերով ընթանում են վրաց Մայր եկեղեցու կառուցման աշխատանքները: Բայց արդյո՞ք դա քրիստոնեական և աստվածահաճո ձեռնարկ է: Այդ «հայրենանվեր» ձեռնարկը լայնորեն գովերգվում է վրացական լրատվության բոլոր միջոցներով: Հանրապետական պաշտոնական թերթերից մեկում տպվեց հոդված «Վրաստանում ամենաբարձրը» վերնագրով («Թբիլիսի», 08.02.96 թ.): Ինչպես պարզվեց, ապագա եկեղեցին նվիրվում է Քրիստոսի ծննդյան 2000 տարվան և խորհրդանշելու է վրաց ցրված ազգի ու տարածքի միաձուլվելու գաղափարը: Հոդվածում նշված է, որ եկեղեցին սկզբնական շրջանում մտադրված են եղել կառուցել Վակեի ընդարձակ և հարմարավետ թաղում, և մինչև անգամ տեղն էլ օծվել էր: Բայց ավելի ուշ գտան, որ նշված թաղամասը իբր նեղ է այդ հսկա կառույցի համար: Մի հետաքրքիր փաստ. Վակեում է ապրում վրաց ազնվանակությունը իր հարմարավետ տներով: Բացի այդ գլխավորը՝ ամայի տարածք՝ որքան ուզես: Համենայն դեպս, չգիտես ինչու, եկեղեցին որոշվեց կառուցվել Հավլաբարի՝ վերը նշված տեղում: Վրաց մամուլում անընդհատ թաքցվում է այն փաստը, որ տեղում ժամանակին եղել է հայկական գերեզմանատուն ու եկեղեցի: Իշխանությունները կատարում են գործողություններ, մոռանալով քրիստոնեության օրենքները: Եկեղեցու հիմքերը փորելու ընթացքում դուրս են շպրտվում հազարավոր հանգուցյալների ոսկորները, գանգերը: Սա ի՞նչ է, եթե ոչ աղաղակող վանդալիզմ: Նման գործողություններ իրեն հարգող ոչ մի երկրում չեն կատարվում»:

«Լրագիր», 1996, 14 հունիս: Տեքստը և գծանկարը՝ ԳԵՆՈՅԻ:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Գենո
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1996 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1997 թ․

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑԻ ՏԵՂՈՒՄ ՎԵՐՍԿՍՎԵՑ ՎՐԱՑԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԿԱՌՈՒՑՈՒՄԸ
«Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հետ հանդիպումից անմիջապես հետո վրաց պատրիարք Իլյա 2-րդը հունվարի 12-ին վրացական հեռուստատեսությամբ ի լուր աշխարհի հայտարարեց, որ կիրակի օրը, հունիսի 15-ին ինքը մեծ հանդեսով պետք է օծի Էլիա սարի լանջին կառուցվելիք, բայց շինարարական աշխատանքները շուրջ 1 տարի 3 ամիս ընդհատված Սբ. Երրորդություն եկեղեցին, և որ աստվածահաճո այդ գործին իր ողջույնն է փոխանցել նաև Գարեգին Ա կաթողիկոսը: Հունիսի 15-ին իսկապես տեղի ունեցավ օծման շքեղ հանդեսը, ապա եզներ մատաղ արվեցին ու բաժանվեցին ներկաներին: Հիշեցնենք, որ վայրը, ուր կառուցվելու է վրաց Սբ. Երրորդություն եկեղեցին, Հավլաբար թաղամասի մեջ ներառված պատմական Խոջիվանքի հայոց գերեզմանատունն է: Նոր եկեղեցու հիմքը գցելու ժամանակ ցրիվ են տվել հայ հանգուցյալների աճյունները և ջարդել տապանաքարերը. այդ առթիվ արդեն մի շարք հրապարակումներ են եղել: Կառուցվելիք եկեղեցու տեղը, այնուհանդերձ, հունիսի 15-ին արդեն երկրորդ անգամ օծվեց (առաջին անգամ օծվել էր 1995 թ. հոկտեմբերի 28-ին՝ դարձյալ Իլյա 2-րդի և Էդ. Շևարդնադձեի մասնակցությամբ, «Ռեզոնանսի», 16 հունիսի 1997, թիվ 162) այն եկեղեցու հիմքը, որը չնայած բազմաթիվ ահազանգերին ու հրապարակումներին, անպայման ուզում են կանգնեցնել հայ շիրիմների վրա»:

Սամվել Կարապետյան, «Հայոց Աշխարհ», N 12, 2 հուլիսի 1997:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Տպագիր, Քանդում 1997 թ․

КРЕСТ ХОДЖИВАНКА
"Приветствие Католикоса Гарегина I Арманская пресса не раз писала о последовательном разрушении армянских исторических, культурных, религиозных и иных материальных и духовных ценностей, находящихся на территории Грузии. К сожалению. мы ни разу не слышали о том, чтобы наши власти, соответствующие ведомства или Армянская Апостольская Церковь хоть в какой-то форме поднимали этот вопрос перед руководством Грузии и пытались пресечь творящийся вандализм. Показательна в этом плане история строительства грузинской церкви Св. Троицы на территории исторического армянского кладбища Ходживанк. Строительство это было начато около двух лет назад, но вследствие многочисленных протестов было приостановлено. И вот 12 июня грузинский патриарх Илия II, вернувшись из Армении, объявил по телевидению, что 15 июня церковь Св. Троицы будет им освящена. Он также сообщил, что это "богоугодное дело" приветствовал и католикос Гарегин I. И действительно, 15 июня церковь вторично (!) была освящена в присутствии президента Грузии Эдуарда Шеварднадзе. Понятно, что во всей этой истории нас удивляет не поведение грузинского патриарха и президента, а молчание нашего президента и благословение нашего патриарха. Удивляет, хотя, казалось бы, пора уже и перестать удивляться. А о том, как воспримут прихожане Армянской Церкви в Грузии "благословение" Гарегина I, можно судить по публикуемому ниже письму, полученному редакцией из Тбилиси. Л. М. ИСТОРИЯ ПОВТОРЯЕТСЯ "Ходживанк" был одним из известных и богатых кладбищ Тбилиси. Был до периода сталинских репрессий, до 1937 года, когда здесь еще продолжали хоронить людей, а по ночам творились злодеяния. Бабушка моя жила в Авлабаре, недалеко от кладбища, и я еще ребенком часто бродил по Ходживанку, любовался его прекрасными памятниками, могильными плитами и церковью Сурб Аствацацин. Помню надгробный камень на могиле знаменитого редактора и публициста Григора Арцруни, сделанного, как он и завещал, из обломка скалы. Помню и другие шедевры, сделанные руками истинных мастеров. И болела душа: неужели все это будет стерто с лица земли? Не могу забыть могилу моей любимой бабушки Нины, памятник на могиле дедушки Ованеса (она находилась в центральной части кладбища)... Все это было уничтожено. До конца жизни не забуду, как разрушали памятники и надгробья и ночами вывозили на строительство здания так называемого ИМЭЛ. С тех ужасных, варварских времен прошло 60 лет, но и сегодня продолжается варварство, не укладывающееся в сознание человека: наши братья-христиане уничтожают прах покойников, чтобы построить здесь грузинскую церковь. Неужели в огромном городе не нашлось для нее другого места?".

Хачатур Геворкян, "Голос Армении", 8.07.1997, N 73:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Խաչատուր Գևորգյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1997 թ․

ԽՈՋԻՎԱՆՔԻ ԵՎ ՊԱՆԹԵՈՆԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ
«Խորն են հայերի արմատները Վրաստանում, Թբիլիսին բացառություն չէ: Մեր նախնիներն ուժ ու եռանդ, տնտեսական կարողություններ չեն խնայել, կառուցել ու շենացրել են Թիֆլիսը: Քայլելով Թիֆլիսի հին թաղամասերով՝ հպարտությամբ կարող ենք մատնանշել այս կամ այն շենքը և պատմել նրա պատմությունը: Այսօր, սակայն, թիֆլիսահայ համայնքի առջև մի շարք հիմնախնդիրների հետ ծառացել է Խոջիվանքի՝ հայ գրողների ու հասարակական գործիչների Պանթեոնի անմխիթար, ավերված վիճակը: Այս Պանթեոնը սրբազան ուխտավայր է ոչ միայն վիրահայության, այլ ողջ հայության համար, քանզի այստեղ են ամփոփված ավելի քան 30 հայ երախտավորներ: 19-րդ դարում հայ մշակույթի զարգացման կենտրոնը Թիֆլիսն էր. այստեղ էին ապրում ու ստեղծագործում նրանք: Պանթեոնում են թաղված հայ գրականության ու մշակույթի հսկաները՝ Րաֆֆին, Հովհ. Թումանյանը, Գ. Սունդուկյանը, Ծերենցը, Մուրացանը, Նար-Դոսը, Ջիվանին, Նաղաշ Հովնաթանյանը: Ի դեպ, վերջինս իր ժամանակի ամենահայտնի որմնանկարիչն էր: Նրա վրձնին են պատկանում Թբիլիսիի Սբ. Նորաշեն, Սբ. Նշան եկեղեցիների որմնանկարները: Հատկանշական է, որ Հովնաթանյանը ծաղրում էր սատանային ծառայող որոշ հոգևորականների, և նրանք առանց խղճի խայթի սկսել էին ոչնչացնել Նաղաշի նկարները Սբ. Նորաշենում, իսկ Սբ. Նշանի որմնանկարներն այժմ ոչնչանում են անխնամությունից, խոնավությունից: Թե երբ կոչնչացվի Նաղաշի գերեզմանը, դեռ հայտնի չէ, բայց... Մինչ 30-ական թվականները Խոջիվանքի գերեզմանատունն ավելի մեծ էր: Այստեղ է թաղված նաև Խոջիվանքի հիմնադիրը՝ Աշխարհբեկ Բեյբությանը (Խոջան): Ժամանակին այստեղ էին թաղվել Սիմոն Զավարյանը, Նիկոլ Դումանը, որոնց գերեզմանները կորել են 1937 թ.՝ այն սև օրերին, երբ Բերիայի քմահաճույքով քարուքանդ արվեցին ողջ գերեզմանատունն ու վանքը և կառուցվեց «Բարեկամության զբոսայգին»: Այդ դաժան օրերին հնարավոր եղավ փրկել միայն վերը հիշատակված շիրիմները: Թվում է՝ այս բարբարոս ոճը անվերադարձ անցյալում է, բայց այժմ նորօրյա վայրագություններ են կատարվում հրապարակավ... Կտրվեցին ծառերը, այգի-գերեզմանատանը փորվեց մի մեծ փոս, երկրի նախագահը ու կաթողիկոսը հանդիսավոր արարողությամբ տեղադրեցին այսպես կոչված «Սբ. Երրորդություն» եկեղեցու հիմնաքարը: Գերեզմանատանն ամփոփվածների ոսկորներն այս անգամ էլ զոհ գնացին էքսկավատորների ատամներին: Տխուր տեսարան է բացվում մեկուսացած ու որբացած Պանթեոնում: Դարբասը տեղահանված է և կորած, պարիսպները՝ քանդված, ծառերն՝ արմատախիլ: Հայ համայնքի ներկայացուցիչները, չնայած տնտեսական դժվարություններին, չեն զլանում և անընդհատ վերանորոգում են տապանաքարերն ու Րաֆֆու նկարը, իսկ երիտասարդներն աննկուն եռանդով շարունակում են ծառատունկը: Բայց խանդավառությունն էլ սահման ունի, և այն սկսում է տեղի տալ, երբ գալիս ու կրկին տեսնում ես՝ թիրախի վերածված Րաֆֆու նկարը: Մենք անում ենք այն, ինչ կարող ենք, և եթե չաղարտեն այս փոքրիկ անկյունը, կդարձնենք այն գողտրիկ հուշավայր: Սակայն ոչ մի ավերող ձեռք վերջին 5 տարիների ընթացքում չպատժվեց, որոհետև վերևում նստածների հոգը չէ: Հետաքրքիր է, եթե Երևանում թաղված լինեին Իլյա Ճավճավաձեն կամ Ակակի Ծերեթելին, ի՞նչ տեղի կունենար իշխանությունների և կաթողիկոսի կողմից նույն վերաբերմունքը ցուցաբերելու դեպքում... Աներևակայելի է, քանի որ վրացիները մշտապես աչքի են ընկել հոգևոր արժեքների նկատմամբ մեծ հոգատարությամբ և ազգային արժանապատվությամբ: Հայոց պետականությունը և նրան զորավիգ Ամենայն Հայոց հովվապետը պետք է ուշադրությամբ հետևեն մեր արժեքների պահպանմանը: Հարկ է նշել, որ Վրաստանի օրենսդրությամբ հայ գրողների ու հասարակական գործիչների Պանթեոնը պետական հովանավորության ներքո է վրաց գրողների ու գործիչների Պանթեոնների օրինակով: Վերջիններս բարեկարգ են՝ շրջապատված հոգածությամբ: Իսկ մեր Մեծերի հանգստարանը անապատի է վերածվում: Երևի այս է պատճառը, որ Թբիլիսիի տեսարժան վայրերի ոչ մի ուղեցույցում նշված չէ Խոջիվանքի Պանթեոնը, և ընդհանրապես՝ ոչ մի հայկական հուշարձան կամ եկեղեցի: Ես թիֆլիսեցի եմ և միշտ հպարտացել եմ իմ քաղաքով՝ թե նրա ավանդույթներով, թե իմ նախնյաց թողած հոյակերտ հուշարձաններով: Եվ դժվար է սառը դատել, բայց ինձ հետ շատերն են համաձայն, եթե այսօր չտեղափոխենք մեր երախտավորների տապանները, վաղը ուշ կլինի, այդ շիրիմները կարժանանան Զավարյանի ու Դումանի գերեզմանների ճակատագրին»: Օֆելյա Գրիգորյան: Տպագրելով այս հոդվածը՝ խմբագրությունը համոզված է, որ Վրաստանի պետական մարմիններն անհրաժեշտ տեղեկություններ ունենալու դեպքում համապատասխան վերաբերմունք կցուցաբերեն այն անձանց նկատմամբ, ովքեր խաթարում են հայկական հուշարձաններն ու կոթողները, դրանով իսկ մեր հինավուրց բարիդրացիական հարաբերությունները, որոնք ապացուցել են իրենց հավերժականությունը՝ հաղթահարելով անցողիկ բոլոր փորձությունները:

«Առավոտ», N 13, 24.01.97 թ.:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը «Առավոտ» օրաթերթ
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Դիմում, Ռուսերեն, Տպագիր, Խնդրանք 1997 թ․

ЭТО ПОХОЖЕ НА ПЕРЕДЕЛКУ ИСТОРИИ
"Свое письмо И. Туманова адресовала не только нашей редакции, но и в первую очередь, Президенту Грузии г-ну Шеварднадзе, послу РГ в РА Баримадзе, послу РА в РГ Хачатряну, Редакции газеты "Врастан". Уважаемые господа! Обращаюсь к Вам с письмом и уверена, что оно будет правильно понято и истолковано. До нас дошли слухи, что кладбище Ходживанк разрушается и на ее территории планируется постройка церкви. Сам факт сохранения армянского кладбища является престижным для республики Грузия. Однажды, в 30-х годах, уже была проделана работа по упорядочению могил на кладбище, но известно, что такого рода работы ни к чему хорошему привести не могут. Это похоже на переделку истории, а всем нам известно, что это невозможно. На кладбище Ходживанк похоронены мои предки, жизнь и деятельность которых являются частью истории и культурной жизни Грузии. 1. Мой прадед, князь Михаил Биртвелович Туманов (1818 - 1875), известный грузинский поэт, первый переводчик Пушкина на грузинский язык, действительный статский советник. 2. Его жена, княгиня Елизавета Ениколопова. 3. Мой дед, князь Георгий Михайлович Туманов (1854 - 1920), автор 3-х томника "Характеристики и воспоминания", организатор Грузинского Театрального общества, организатор Тбилисского Политехникума, редактор прогрессивной газеты "Новое обозрение" в течение 13 лет, организатор сборника неизданных грузинских классиков и материалов о памятниках старины. 4. Дочь князя, Варвара Георгиевна Туманова. Род наш древний, грузинские цари Теймураз II и Ираклий II благоволили к нему (Теймураз II дал им право одновременно с фамилией носить звание "Мдивана"). Очень надеюсь, что власти и общественность Грузии не забудут о вековой дружбе, объединяющей наши два народа, и не позволят глумиться над памятью усопших, которые приносили государству Грузии только пользу". С уважением Туманова Ирина Евгеньевна, член общества дружбы "Армения - Грузия".

"Голос Армении" 9 августа 1997 года:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Իրինա Թումանովա
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Տպագիր, Քանդում 1997 թ․

ПО КАКОМУ ПРАВУ КАТОЛИКОСЫ ОСКВЕРНЯЮТ МОГИЛЫ? Два чувства дивно близки нам - В них обретает серце пищу - Любовь к родному пепелищу, Любовь к отеческим гробам. А. С. ПУШКИН
"6 фервала 1901 г. город Тифлис получил драгоценный подарок - в этот день состоялось торжественное открытие нового роскошного здания Артистического Общества. Здание состояло из первоклассного театра, большого концертного зала и ряда больших и малых помещений для клуба Артистического Общества. Главным героем этого события был почтенный гражданин города - сын тифлисского "мокалаке", известный деятель культуры и просвещения, большой благотворитель и меценат Исай Егорович Питоев, который построил для города уже второе подобное здание. Кроме того, он был зачинщиком сбора средств и строительства музыкального училища, в котором ныне помещается консерватория имени Вано Сараджишвили. К сожалению, объем газетной статьи не позволяет описать деятельность этого легендарного мецената в лучшем значении этого слова... Жизнь И. Е. Питоева прервалась в 1904 году. Похороны любимца города, выдающегося гражданина состоялись на Ходживанкском кладбище. В годы меньшевистского правления театр был переименован в театр грузинской драмы им. Шота Руставели. В 30-х годах были снесены сооружения армянского монастыря Ходживанк и ликвидировано одноименное кладбище. Неблагодарное руководство города не сохранило могилу выдающегося мецената и равнодушно сравняло ее с землей. На сегодняшний день в Тбилиси ничто уже не напоминает о И. Е. Питове: сегодня нет ни улицы, ни переулка, ни мемориальной доски памяти выдающегося мецената... Казалось, все кончено ( настал конец актам неблагодарности и вандализма! Наконец-то кости Почетных граждан Старого Тифлиса могут навсегда успокоится. Но... не тут-то было! Оказывается, Католикосу Илие понадобилось строительство и нового храма... не где-нибудь, а именно на священном Ходживанкском холме, на костях Ходживанкского кладбища... И началась новая серия надругательств над давно умершими Почетными гражданами города. Таким образом, сегодня, согласно новой технологии изощренного вандализма, выбрасываются кости из могил на свалку ( кости Почетных граждан города, которые на протяжении столетий совершали подвиг во имя строительства, экономического развития, благоустройства и украшения города. Разумеется, храм, который строится таким преступным способом, принесет не славу, а вечный несмываемый позор. Как бы ни назвали этот новый храм грузинские богопочитатели, он войдет в историю грузинского народа как "храм на костях Почетных граждан, строителей города Тбилиси". Этих граждан грузинские цари приглашали специально в качетсве "градообразующего элемента", многим из них присваивалось почетное звание "мокалаке", именно они развивали производство, торговлю и другие городские структуры, без которых нормальный город существовать не может. Они работали усердно, верой и правдой и не сомневались в том, что после смерти удостоятся вечного покоя в соответствии с традициями христианского благочестия. Но их ожидания были обмануты: могилы оказались "временными" - в 30-е годы были конфискованы надгробные памятники и использованы в качестве стройматериала... Но это не все ( еще через 60 лет стали выбрасывать кости из могил. Таким образом, останки Почетных строителей города лишились своего последнего приюта. Как видит уважаемый читатель, это уже не рядовое хулиганство, а вандализм... И совершается этот вандализм не где-нибудь в африканских джунглях, а в столице правового демократического государства, которая желает стать в один ряд со столицами цивилизованных стран мира. Какое бы оправдание себе ни придумали строители нового храма, на нем будет лежать вечное многотысячное проклятие тифлисских граждан и их потомков, которые ныне живут в разных странах мира. Недовольство и протесты тбилисских горожан были настолько сильными, что преступное строительство было приостановлено. Но католикос Илия решил добиться своего. Вероятно, одной из целей его визита в Армению было - аннулировать протест тбилисцев и "согласовать" преступное строительство. Я не знаю, какими словами Католикос Илия уговаривал Католикоса Гарегина I дать это согласие, но я видел, как на сцене ереванской филармонии обнимались и целовались два Католикоса... А в настоящее время в Тбилиси продолжается махровый вандализм и грубейшее богохульство, ибо как еще назвать систематическое расхищение церквей и кладбищ, принадлежащих соседям. Неужели эта азбучная истина неведома церковному руководству Грузии? Неужели уважаемый грузинский народ не может разобраться в азбуке элементарной общечеловеческой морали и благочестия?!". Михо Сафаров - сын гражданина Старого Тифлиса.

"Голос Армении", 1997, вторник, 14 октября, N 115 (18177), стр. 1 - 2.

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը "Голос Армении"
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1998 թ․

"Вспоминаю, что мой предок (дедушка), купец Орторосян Айрапет, умер в 1916 году и был похоронен в Ходживанкском кладбище. Мои родители меня водили туда и показывали могилу. Кладбище Ходживанк было неописуемо красивым. В 30-е годы, когда уничтожали кладбище, все могильные камни городские власти использовали для строительных целей. Например: ограда, разделяющая территорию школы N98 и водокачку, полностью была выложена из могильных камней (на большинстве камней свободно читались надгробные надписи). Кстати, помню, как однажды я увидела плачущую женщину, случайно нашедшую на указанной ограде фамилию своих близких (это и меня очень расстроило). Как будто мало мы пережили, чтобы теперь вновь испытать чувство унижения: на костях наших предков возводят грузинскую церковь. Цель строительства этой церкви ясна: рано или поздно армян выселят с Авлабара...".

Евгения Орторосян, 28.01.98 г., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 53:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Եվգենիա Օրտորոսյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1998 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1998 թ․

Վկայություն ըստ Մելիքովայի.
"Дедушка мой, Меликов Михаил (Мехак) Егорович, был кожевенником, пайщиком при кожзаводе Сомхиева. Скончался в 1928 году и был похоронен на Ходживанкском армянском кладбище. На могиле было базальтовое надгробье и решетка. Ходживанк занимал огромную территорию вплоть до железнодорожного переезда. Ходживанкское кладбище - богатейшее по своим уникальным мраморным памятникам. Напоминало райский уголок, весь в зелени, с маленькой церквушкой. В конце 30-х годов по милости некоторых варваров (Берия и ему подобные) стерли с лица земли наше армянское кладбище, растащив памятники и надгробья, осквернив могилы наших предков, превратив его в парк. В настоящее время, очевидно, из гуманных целей, "духовенство", чтобы еще раз причинить боль армянскому народу, решило на костях наших предков-армян в Ходживанке построить грузинскую церковь, не найдя во всем Тбилиси другого места, уничтожив парк, куда ходили армяне и, зная места захоронения своих предков, у деревьев ставили свечи в память усопших. Недостаточно того, что уничтожили кладбище, еще хотят стереть из памяти слово Ходживанк, назвав эту местность - парк Элив".

Меликова, 25.08.98, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 53-54:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Մելիքովա
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1998 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1998 թ․

ԽՈՋԻՎԱՆՔԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏՈՒՆՆ ԷԼ ՔԱՆԴԵՑԻՆ
«Հավլաբար թաղամասում գտնվելիս որոշեցի այցելել մեր նախնիների՝ Խոջիվանքի գերեզմանատունը, որը վերածվել է զբոսայգու (1938 թվից): Բայց, ցավոք սրտի, տեղում. կառուցվեցին՝ դպրոց, մանկապարտեզ, պիոներ-դպրոցականների շրջանային տուն և այլն: Միայն մի փոքրիկ տարածք թողնվեց՝ իբր հայության սիրտը շահելու համար՝ հայ գրողների և հասարակական գերծիչների սիմվոլիկ պանթեոնը: Անցան տարիներ... Քաղաքի իշխանությունները և «հոգևորականության վերնախավը» հենց զբոսայգու կենտրոնում, որտեղ կանգնած էր գերեզմանատան Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որոշեցին կառուցել վրացական, այսպես կոչված, «Սամեբա» մայր տաճարը: Ահագին տարածք զբաղեցրին այդ շինարարության համար. դուրս էին շպրտվում հազարավոր մարդկանց աճյուններ, կատարվում էր ահավոր սրբապղծություն: Ինչ-ինչ պատճառներով շինարարությունն ընդհատվեց, բայց 1997 թ. հունիսից վերսկսվեցին շինարարական աշխատանքները: Այդ տարածքով անցնելիս մարդու սիրտ է ճմլվում: Աշխղեկներից մեկը կոպիտ ձևով «արդարացուցիչ» պատասխան է գտնում. «Նախ, խնդրեմ, Հյուսիսային Կովկասից մինչև Գերմանիա համատարած թաղված են Համաշխարհային պատերազմում զոհվածները, բայց տես, թե այսօր ինչպիսի քաղաքներ են փռված այս տեղերում: Դրանից բացի, չէ՞ որ բավական ժամանակ է անցել, և հանգուցյալները վերածվել են փոշու և հողի, ու արդեն կարելի է տեղում կառուցել ինչ-որ ցանկանաք, այնպես որ, տաճար կառուցելով ոչ մի մեղք չենք գործում: Եվ ընդհանրապես, մեր հողն է, ինչ կամենանք, այն էլ կանենք: Գնացեք ձեր հայրենիքը, եթե դուր չեն գալիս մեր օրենքները... հանգիստ թողեք մեզ»: Նման վայրենի, անմարդկային պատասխան անհարիր է Ավետարանի ոգուն, և հարց է ծագում, ինչո՞ւ այդ վտանգը չի սպառնում վրաց հասարակական գործիչների և այլոց շիրիմներին: Սակայն արտասահմանում հանգչող վրաց գործիչների (պետական և հասարակական) շիրիմներին ձեռք տվող չկա, և վրացական գործիչների մասունքները խնամքով տեղափոխվում են հայրենիք, իսկ մենք՝ հայերս զրկված ենք նման հնարավորությունից»:

ԳԵՆՈ, «Հայոց աշխարհ», 20 հունվարի, 1998, N 9:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Գենո
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1998 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1998 թ․

ՍՐԲԱՊՂԾՈՒԹՅԱՆ ՏՈՆԱՀԱՆԴԵՍ
«Հավլաբարցի իմ ծանոթ երիտասարդն ամեն մի հարմար առիթով հպարտությամբ արտասանում է Թբիլիսիի հին Էլիա թաղամասի անունը, ուր ապրում է նա: Էլիան հայտնի արհեստավորների՝ կաշվեգործների թաղամասն է, որոնք իրենց մյուս համաքաղաքացիների հետ միասին, աշխատանքով փառավորում էին հին Թբիլիսիի ժողովրդական վարպետների համբավը: Այսօր նա վրդովված էր և նա վրդովմունքով պատմեց, թե ինչ է կատարվել և կատարվում Էլիա թաղամասում: Խոսքը վերաբերում է հին հայկական գերեզմանոցում ուղղափառ եկեղեցու շինարարությանը և դրա շրջակայքում առաջացած իրադրությանը: Նրա պատմածն ինձ ցնցեց և մղեց լուրջ խորհրդածությունների: Որպեսզի անհիմն չլինի, նա ինձ խնդրեց իր հետ գնալ բոլորին հայտնի Խոջիվանքի գերեզմանատանը կառուցվող տաճարի շինարարության տեղը, որը անմիջական կապ ուներ պատմածի և այն ամենի հետ, ինչ կատարվում է Էլիա թաղամասում: Եվ ահա, անցնելով մեծ գոգափոսի մոտով, ուր արդեն դրված էին ապագա տաճարի հիմքերը, հայոց մշակույթի ականավոր գործիչների պանթեոնի մոտով սկսեցինք ավելի ու ավելի վեր բարձրանալ Պետրոպավլովսկյան գերեզմանատան միջով դեպի Խաթի լեռը: Այդ ողջ ճանապարհը վերածվել է հիշյալ գոգափոսից հանված ընդարձակ աղբակույտի: Անցնելով ինքնաթափից շպրտված, հնարամիտ նախշերով և ծավալուն հուշագիր ունեցող բազալտե տապանաքարի մոտով՝ որոշեցինք զննել այդ աղբակույտերից մեկը՝ ձորակի կողմից, որը ճեղքել էր Մախաթի և Շաքրիս սարերի միջև ընկած տեղանքը: Եվ ի՞նչ տեսանք մենք: Դեռ թարմ լցրած բլրի ստորին շերտից դուրս էին ցցված կոնքոսկրեր, մարդկային գանգերի, կողոսկրերի, ողերի, ծնոտների ջարդոտած մասեր: Մարդկային մնացորդների նույնանման պատկեր էր ներկայացնում նաև ձորակի լանջի վերին հատվածը: Դրանց վրա լցված էր թիթեղյա անոթներից, փալասներից և այլնից բաղկացած կենցաղային աղբ: Մի՞թե Հավլաբարի, Իսանիի, Ճուղուրեթի վաղ անցյալի բնակիչների աճյունները պետք է նման ճակատագրի արժանանային: Հավանաբար, մեր անհանգիստ ու մռայլ ժամանակներում, հողում էլ չի կարելի հանգիստ գտնել: Որքանո՞վ էր ճիշտ տաճարներից մեկը կառուցել Խոջիվանքի հին գերեզմանատան՝ ոչ վաղ անցյալում ստեղծված զբոսայգու տեղում, ուր կարող էին հանգստանալ մի մեծ շրջանի բնակիչները՝ ծերեր, երեխաներ, պատերազմի ու աշխատանքի վետերաններ: Չէ՞ր կարելի, ի վերջո, քրիստոնեական կանոնների հանգույն աճյունները վերաթաղել մի նոր վայրում, եթե այդքան անհրաժեշտ էր տաճարը կառուցել հենց Խոջիվանքի գերեզմանատան տեղում: Քաղաքային իշխանությունների նման քայլից հետո կասկած է առաջանում պանթեոնում հայ ականավոր գրող Րաֆֆու հուշագերեզմանի մոտ սեղմ հավաքված ստանդարտ դագաղներով մշակույթի գործիչների վերաթաղման հավաստիությունը: Էլիայի բնակիչների վկայությամբ այդ գերեզմանատանն ավելի շատ են եղել թաղված մշակույթի նշանավոր գործիչներ, քան՝ պանթեոնում: Նրանք բոլորն էլ ապրել ու ստեղծագործել են Թբիլիսիում: Չէ՞ որ, մինչհեղափոխական Թբիլիսին Կովկասի վարչական ու հայության մշակութային կենտրոնն էր: Ահա, թե ինչ է կատարվում մեր փառապանծ և, ինչպես դեռ 13-րդ դարում ասել է հայտնի վենետիկյան ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն, «հրաշալի Թիֆլիս քաղաքում»: Իսկ մեր քաղաքն իսկապես հրաշալի էր ոչ միայն իր բնական տեղադրությամբ, այգիներով ու կառույցներով: Այն հրաշալի էր նախևառաջ իր բնակիչներով՝ քաղաքացիներով, համքարություններով, բանաստեղծներով ու երաժիշտներով, որոնք համբավ են բերել իրենց արվեստով, կենցաղով, բարեկամասիրությամբ ու անկրկնելի և, ինչպես գրել են Պետրե Միրխանաշվիլին ու Իոսիֆ Գրիշաշվիլին «ճկուն ներդաշնակ թբիլիսյան խոսվածքով»: Խիստ զարմացնում ու զայրացնում է նման անփութությունն ու անուշադրությունը նախնիների՝ հին թբիլիսցիների հիշատակի հանդեպ, որոնք մեծապես հպարտ էին այդ հին ու հրաշալի քաղաքի քաղաքացիները լինելու համար»:

Ս. Շաբանով, «Զարյա Վոստոկա», «Հայոց աշխարհ», 21 փետրվարի 1998, N 30:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Շաբանով
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1998 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1998 թ․

Վկայություն.
«... նոր վայրագություններ են կատարվում... Կտրվեցին ծառերը, այգի-գերեզմանատանը փորվեց մի մեծ փոս, որտեղ տեղադրվեց նոր կառուցվող վրացական եկեղեցու հիմնաքարը: Գերեզմանատանն ամփոփվածների ոսկորներն այս անգամ էլ զոհ գնացին էքսկավատորների ատամներին: Եթե այսօր չտեղափոխվեն մեր երախտավորների տապանները, վաղը գուցե դրանք էլ արժանանան Զավարյանի և Դումանի գերեզմանների ճակատագրին»:

«Երկուշաբթի», 11-17 մայիս, 1998, N 11(14), էջ 28:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը «Երկուշաբթի» օրաթերթ
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1998 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Վրաց նոր եկեղեցու հիմքերի փորման աշխանաքների արդյունքում էքսկավատորներն ու բուլդոզերը դուրս թափեցին հազարավոր շիրիմներ ու շիրմաքարեր: Կառուցվելիք եկեղեցու շուրջ գանգերից ու ոսկորներից գոյացան ամբողջ բլրակներ:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Հողի երես հանված տապանաքարերն ու բեկորներն այդպես մնում էին միայն հաշված օրեր, իսկ այնուհետև շինաղբի հետ խառնված` անհայտ ուղղությամբ բեռնատարներով հեռացվում «շինհրապարակի» տարածքից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տապանաքարերից կառուցված «զբոսայգու» հին շրջապարիսպը փոխարինվեց նորով, իսկ շիրմաքարերը շինաղբի հետ` որպես թափոն, հեռացվեցին: