Սբ. Խաչ Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Խաչ Եկեղեցի

Վրաստան / Ջավախք / Ախալքալաք / Ախալքալաք

Տեղադրություն

Գտնվում է քաղաքի կենտրոնական մասում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 67:

Պատմություն
1830 թ․

Քաղաքի կենտրոնական մասում կանգուն է Սբ. Խաչ եկեղեցին, որի արևմտյան ճակատին եղած շինարարական արձանագրությունը տարիներ առաջ ոչնչացվել է։ Բարեբախտաբար, շինարարության պատմությանն առնչվող պատմական վկայություններ են պահպանվել դիվանական վավերագրերում։ Դրանց շնորհիվ պարզվում է, որ 1830-ականներին կարնեցի գաղթական հայերն իրենց սուղ միջոցներով կառուցել են Սբ. Խաչ անվամբ մի եկեղեցի։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 67:

1854 — 1856 թթ․

1854 թ. եկեղեցին քայքայված էր այն աստիճան, որ ախալքալաքաբնակ մահտեսի Կարապետ Յաղուբյանցը դիմել է հոգևոր իշխանություններին՝ իր միջոցներով հնի տեղում նոր եկեղեցի կառուցելու թույլտվության խնդրանքով. «...մատուցանէ ի տնօրէնութիւն կոնսիստօրիս զխնդիր Ախալքալակաբնակ մահտեսի Կարապետի Եաղուբեանց, յորում գրէ, թէ ի գաղթելն իւրեանց, ընդ հովանաւորութեամբ ամենահզօր տէրութիւն ռուսաց ի սուղ ինչ միջոցի շինեցաք աստ եկեղեցի յանուն Սբ. Խաչի, բայց հնութիւն շինութեան այնորիկ արդէն իսկ կարծիս տայ փլման, և յաւուր միում մեծի վտանգի բազմաթիւ աղօթաւորաց ի նմին: Առ ի զառաջս առնուլ անտի կարծեցի վտանգից, մտադիր եմ քանդել զայն ի հիմանց ի 24-ն ապրիլի յառաջիկայ 1854 ամի և վերանորոգել պարտուպատշաճն եղանակաւ. զորմսն քար և կիր, զերկայնութիւն երեքտասան սաժէն, զլայնութիւն ընդ առաջնոյն ութն սաժէն և զբարձրութիւն երեք սաժէն, զշրջապատն հնգետասան պատուհանս. և այլն ընդ կարգին և ընդ յարմարութիւն, չխնայելով ի շինութիւն նորին զամենայն զծախս իւրում իսկ սեպհականութենէ, ըստ հարկելոյ ջերմեռանդն պարտաւորութիւն ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ և համօրէն ննջեցելոցն...»։ Ստանալով հոգևոր իշխանությունների և մասնավորապես Ներսես Ե կաթողիկոսի թույլտվությունը` Կարապետ Յաղուբյանցը սկսում և 1856 թ. ավարտում է նոր եկեղեցու կառուցումը։

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3245, թ. 1, գ. 6408, թ. 1, 7։ Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 2։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 67:

Ճարտարապետություն

Սբ. Խաչ եկեղեցին ընդարձակ դահլիճով (արտաքին չափերն են՝ 24,7 x 16 մ) գմբեթավոր տաճար է։ Ծածկերն ու գմբեթը ներքուստ պահում են երեք զույգ սյուները։ Անսովոր են ավագ խորանի երկու կողմում գտնվող երկուական ավանդատները։ Միակ՝ արևմտյան ճակատից բացված մուտքը առջևում ունի կրկնահարկ զանգակատուն։ Կառուցված է գլխավորապես անմշակ քարով, կրաշաղախով, փայտով։ Սվաղված է թե՛ ներսից, թե՛ դրսից։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 69:

Նորոգություն
1870 — 1895 թթ․

Նորոգումներ են կատարվել 1870, 1880, 1895 թվականներին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6408, թ. 1, 7։ Տե՛ս նաև` Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 1-22, «Մոլորակ», 1997, N 14, էջ 4։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 67:

1884 թ․

Հայտնի է, որ 1884 թ. Ախալցխայի առաջնորդ Խորեն վարդապետ Ստեփանեն Ախալքալաք կատարած կարճատև այցի ժամանակ հասցրել է իրականացնել մի շարք մանրածավալ նորոգումներ. «Բարւոքելով եկեղեցւոյ դրութիւնը 'ի ներքուստ, չմոռացաւ հայր-սուրբը շքեղացնել նորան և արտաքուստ. և դրսի պատերը, որ բոլորովին անշքացած էին և ծեփել ու սպիտակացնել տուեց կրով. շրջապատը, որ տեղ-տեղ ապականուած էր լինում աղբով, և սրբել ու մաքրել տուեց. կտուրը, որ տեղ-տեղ պատերի արանքովը ջուր էր ներս թողնում, և շինել ու ամրացնել տուեց»:

«Արձագանք», 1885, N 22, էջ 309: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 67-68:

1895 թ․

1895 թ. գլխավորապես տանիքի նորոգության նախագիծը ներկայացվել է նահանգային վարչությանը՝ հաստատման:

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 68:

1897 — 1899 թթ․

Տակավին 1897 թ. հոկտեմբերի վերջին ընթացել էր «1856 թ-ից ի վեր գոյություն ունեցող եկեղեցու» նորոգություն սկսելու թույլտվությունը ձեռք բերելու նպատակին հասնելու համար առաջ տարվող գրագրությունը: 1899 թ. վերջապես հաստատվել է եկեղեցու հողածածկ ցածր տանիքը նոր, ավելի բարձր փայտամածով փոխարինելու վերաբերյալ նախագիծը, և նույն թվականին էլ աշխատանքները մոտեցել են ավարտին. «Մեր եկեղեցու նորոգութեան վրա մինչև հիմա ծախսվել է 6.000 րուբլի, որից 4 հազար րուբլի եկեղեցին ունէր, իսկ 2 հազար րուբլի հանգանակվեց քաղաքում: Նորոգութիւնը վերջացնելու համար կրկին պակասում է 1.000 րուբլի...»: Արևմուտքից կից է 1856 թ. կառուցված կրկնահարկ զանգակատունը: Վերջին նորոգումներից մեկը կատարվել է 1977 թ. տեղական իշխանության ծախսով։

Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 7, 12: «Մշակ», 1899, N 203, էջ 2: «Էջմիածին», 1978, Գ, էջ 624։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 68-69:

Նկարագրություն

Եկեղեցու արևելյան ճակատին ագուցված է Թ-Ժ դարերին բնորոշ գեղարվեստական առանձնահատկություններով գեղաքանդակ մի խաչքար (76 x 60 սմ): Նույն ժամանակաշրջանին վերաբերող մեկ այլ խաչքար էլ ագուցված է ներսում` խորանի մեջ: Ի դեպ, Սբ. Խաչն ունեցել է եկեղեցապատկան եկամտաբեր որոշ շինություններ, այդ թվում` մի ամբարանոց, որի` վիճակային հասույթների ծախսով վերակառուցելու թույլտվությունը ստացվել է տակավին 1859 թ.:

Մատենադարան, թղթ. 152, վավ. 119: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 69:

Պատկերաքանդակ, Խաչաքանդակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Խաչաքանդակ Սբ. Խաչ եկեղեցու ներսում:

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1899 թ․

Սբ. Խաչ եկեղեցու հատակագիծը` կազմված 1899 թ. (Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1899 թ․

Սբ. Խաչ եկեղեցու հատակագիծը` կազմված 1899 թ. (Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1899 թ․

Սբ. Խաչ եկեղեցու կտրվածքները` կազմված 1899 թ. (Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1899 թ․

Սբ. Խաչ եկեղեցու կտրվածքները` կազմված 1899 թ. (Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Խաչ եկեղեցու այժմեական շենքի հատակագիծը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Զանգակատունը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Արևմտյան մուտքից վեր պահպանված վերակառուցման արձանագրությունը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Զանգակատունը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ