Սբ. Նահատակ Մատուռ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Նահատակ Մատուռ

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Մակու / Ղարաքիլիսա

Տեղադրություն

Գտնվում է Թադեոս առաքյալի վանքից հյուսիս` Սբ. Աստվածածին մատուռից ոչ հեռու։

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 178: Տես նաև Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 17:

Պատմություն

Քրիստոսի 12 առաքյալներից Թադեոսի նահատակության վերաբերյալ ավանդությունը փոխանցվել է սերնդեսերունդ, և այսօր էլ նրա նահատակության վայրը ծառայում է որպես ուխտատեղի բազմահազար հավատացյալների համար։

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 178:

Ավանդության համաձայն` իր քարոզչական գործունեության ընթացքում Թադեոս առաքյալն աշակերտների հետ գալիս է Արտազ գավառ՝ Շավարշան գյուղաքաղաք, ուր ճշմարիտ հավատի է բերում բազմաթիվ մարդկանց, այդ թվում նաև արքայադուստր Սանդուխտին։ Սակայն շուտով հայոց Սանատրուկ թագավորի հրամանով նահատակվում է. «…և թագաւորն բարկացեալ հրամայեաց փութով սպանանել զառաքեալն ...Եւ հասեալ բազում զօրականք իշխանօքն հանդերձ, և կալեալ զսուրբ առաքեալն՝ հանին ’ի փոքր ձորակէն սակաւ մի ’ի բարձրավանդակ տեղի մի ’ի վիմամէջս...Եւ կատարեցաւ ’ի նմին ժամու սրով... Եւ ’ի կատարել սրբոյն բուրեաց հոտ անուշութեան, և ձայն ահեղ սաստկութեան, և ծագեաց լոյս յերկնից ’ի վերայ սրբոյն, և եղեւ շարժումն մեծ, և պատառեալ վիմին ընկալաւ զսուրբ մարմին առաքելոյն զօրութեամբն Աստուծոյ…»:

Սոփերք Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 13, 54, 56-57, 74: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 178:

Հիշյալ ժայռին կից գտնվող նահատակավայրում, որ դարեր շարունակ ծառայել է որպես ուխտավայր, 1650-ական թթ.` Մկրտիչ եպիսկոպոսի վանահայրության օրոք, կառուցվում է Սբ. Նահատակ եկեղեցին. «…կատարումն եղև (վանքի ժամատան) ի ՌՃԲ թուին։ ...Ապա զՆահատակ անուանեալ եկեղեցին, որ է տեղի նահատակութեան սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի»: Կամ «…Մկրտիչ եպիսկոպոս, որ նորոգեաց զեկեղեցի սուրբ Առա(քելոյն) Թադէոսի ի հիմանէ եւ շինեաց զդարպաս (եւ մա)տուռն ի տեղի նահատակութեան առաքելոյն եւ սրբուհւոյն Սանդխտոյ կուսին …ի թվականիս Հայոց ՌՃ (1651) հրամանաւ երիցս երանեալ և ճգնազգեաց Փիլիպոս կաթողիկոսին»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 283։ Տե՛ս նաև Մատենադարան, ձեռ. 8233, թ. 110ա: Մատենադարան, ձեռ. 340, թ. 122։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 178:

Ճարտարապետություն

Թադեոս առաքյալի վանքի շրջապատում գտնվող հինգ մատուռներից ամենամեծն է: Արտաքուստ ուղղանկյուն (արտաքին չափերն են՝ 11,40 x 7,0 մ), ներսից միանավ կեղծ-գմբեթավոր կառույց է, որի ծածկը կենտրոնական մասում պահում է մեկ զույգ որմնասյուների վրա հենված թաղակիր կամարը։ Երկարությամբ ներքին տարածությունը բաժանված է գրեթե իրար հավասար երեք մասի: Կենտրոնում բոլորաձև կեղծ գմբեթն է, որից արևմուտք ընկած հատվածը թաղակապ է, իսկ արևելյան կողմում գմբեթատակից սկսվող խոր ընկած խորանն է։ Գմբեթատակ քառակուսուց անցումը դեպի կեղծ գմբեթ իրականացված է առագաստներով:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 179-182:

Արևմտյան պատի հարավային անկյունը կառուցված է նահատակության ժայռի արևելյան եզրի վրա: Մուտքը հարավարևմտյան անկյունից է: Բացի հյուսիսայինից` մյուս պատերին բացված են մեկական փոքր լուսամուտներ։ Մատուռի արևմտյան պատի ներքևում՝ ժայռին կից, բացված է լայն ու ուղղանկյուն անցք: Կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով։ Անկյուններում օգտագործվել են կիսամշակ քարեր, ինչպես նաև խաչքար ու տապանաքարեր։ Ներքուստ սվաղված է:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 182:

Նորոգություն
1711 թ․

Սբ. Նահատակ մատուռը հետագայում ենթարկվել է նորոգումների: Դրանցից մեկը կատարվել է 1711 թ. ուստա Հովսեփի ձեռքով (տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 182, արձ. Դ):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 179:

Նկարագրություն
1894 թ․

Մատուռի առաջին նկարագրությունը տրվել է 1894 թ. «Սոյն զոյգ մատրան մէջ տեղը գտնվում է այն ժայռ քարը, որտեղ նահատակուել է սուրբ Առաքեալը։ Ժայռի մեծութ. 18 քայլ երկարութ., 3 քայլ լայն. սաժէն ու կէս բարձրութիւն։ …Սոյն մատռան վարվերը մէջտեղ սեղանի կողից մինչև ի արևմտեան պատը 4 ար., 6 վ.։ Սեղանի սրահ (՞) միջտեղը 2 արշ., 12 վ., լայնութ. 4 ար. 9 վ.։ Երկու լուսամուտ արևելք և արևմուտքից, 2 պահեստ. սեղան 2 էլ հիւսիս-հարաւի պատերում, բեմ քարով, դռան մեծութիւն 13 վ. լայն, իսկ երկարութ. 1 ար., 7 վ. …։ Մատրան մեծութիւնը դրսից 3 ս. 8 վ., հարաւային պատի լայնութ. 7 ար. 2 վ.»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 32, 33: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 179:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1711 թ․

Խաչաքանդակ մատուռի հարավային ճակատին` լուսամուտի տակ։ Չափերն են՝ 53 x 44,5 սմ (12 x 10 վերշ.)։ Արձանագրությունը՝ 5 տող.
Թվ(ին) ՌՃԿ (1711): | յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ է ս(ուր)բ խ(ա)չ(ս) | ուստա Յովսէփին, | ով որ կ(ա)րդ(ա)ք ող(ո)րմի | ասաց(է)ք նմայ։

Գրակ. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 34 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց)։ Գևոնյան Գ., Անտիպ նյութեր: Հրատ. Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 209, արձ. N 39:

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծանկար

Խաչաքանդակ

Խաչաքանդակ մատուռի հարավային ճակատին` լուսամուտի տակ։ Չափերն են՝ 53 x 44,5 սմ (12 x 10 վերշ.)։

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 182:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն, մատուռի սրբատաշ անկյունաքարերից մեկին` 2 տող.
Ա(ստուա)ծ ողորմի | Թ…ատ(ի)ն։

Հրատ. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 182:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1721 թ․

Մատուռի հարավային դռնագլխի քարին (չափերն են` 80 x 56,5 սմ կամ 1 արշ. 2 վերշ. x 12,5 վերշ.), 58 սմ (13 վերշ.) երկարությամբ տողերով.
Յիշատակ է Ս(ուր)բ Նա(հա)տակ տ(է)ր | Զաքարին եւ հօրն տ(է)ր Կարապետ|ին եւ մօրն Գարանին, որդոյն | Մուրատին եւ դ{ր}ստերանց Թա|փօնին եւ Զանօին եւ այլ ամ|ենեցուն: Թվին ՌՃՀ (1721)։

Գրակ. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 34 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց)։ Գևոնյան Գ., Անտիպ նյութեր, էջ 10: Հրատ. Մինասեան Լ., Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971, էջ 18: Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 209, արձ. N 38: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 182:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Գմբեթարդը

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Կտրվածք

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հարավային ճակատը

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Արևելյան ճակատը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Հարավային ճակատի արևմտյան անկյան մոտից բացված միակ մուտքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հարավային ճակատից բացված լուսամուտը` 1711 թ. նվիրատվական արձանագրությամբ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Նահատակաց