Սբ. Թադեոս Առաքյալ Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Թադեոս Առաքյալ Վանք

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Մակու / Ղարաքիլիսա

Տեղադրություն

Թադեոս առաքյալի կամ Թադեի վանքը գտնվում է Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Արտազ գավառում` Մակու քաղաքից 23 կմ հարավ-արևելք` Չալդորանի դաշտում, 46՛ 33՛ արևելյան երկայնության և 38՛ 96՛ հյուսիսային լայնության միջև, ծ. մ. 1830 մ բարձրության վրա: Ընկած է Թավրիզ-Մակու խճուղուց արևմուտք, որին միանում է մոտ 60 կմ երկարություն ունեցող ճանապարհով. «Թադէոս Առաքելոց վանքը գտնւում է Մակու, պարսկա-թուրք սահմանագլխի վրայ: Աբաղայի սահմանակից, թիւրքական Կարէնի մեծ գիւղից 11/2 ժամ հեռու, իսկ թիւրքական սահմանից ձիով վեց ժամ հեռաւորութեաբ վրայ: Խոյից մինչեւ վանք 14 ժամուայ ճամբայ է ձիով...»:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1922, դ 2, էջ 30-31: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 39-40:

Թադեոս Առաքյալի վանքը գտնվում է Պատմական Հայաստանի Վասպուրական նահանգի Արտազ գավառում` Մակու քաղաքից 23 կմ հեռավորության վրա (ուղիղ գծով), ծովի մակերևույթից 1830 մ բարձրության վրա։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքերը, էջ 3:

Պատմություն
1918 թ․

1918 թ. հունիս ամսին, Օսմանյան բանակը, Մակուի խանի զինվորներն ու հազարների հասնող քուրդ խուժանը շրջապատում են վանքը։ Մի քանի գյուղերի հայությունը, ապավինած վանքի պարիսպներին, 33 օր դիմադրում է, սակայն զինամթերքի սպառման պատճառով, հուլիսի 2-ին թշնամին ներս է մտնում, կոտորում ժողովրդին, կանանց ու երեխաների մի մասին գերի տանում։ Թալանվում է եկեղեցին և իր գաղտնարանը, այդ թվում վանքի խորհրդանիշը՝ Թադեոս առաքյալի Աջը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 13-14:

1946 թ․

Կոտորածից հրաշքով փրկված մի քանի գյուղացի ընտանիքներ վերադառնում են և բնակվում վանքի խցերում մինչև 1946 թ., երբ ներգաղթում են Հայաստան։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 15:

1814 թ․

1814 թ. Աբաս-Միրզայի հրամանագրով Թադեոս առաքյալի վանքին շնորհվում է հարկագանձումների իրավունք, որն էլ մի քանի անգամ վերահաստատվում է հետագայում:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 138-140, 149: Նյութի բնագրի թարգմանությունը մեզ է տրամադրել պարսկագետ Ք. Կոստիկյանը:

1840 թ․

Ցավոք, ինչպես վանահայրերի ոչ հոգատար և անտարբեր վերաբերմունքի, այնպես էլ թալանի հետևանքով վանքը, 1840-1850-ական թվականներից սկսած, հայտնվում է անմխիթար դրության մեջ (ի դեպ, այդ վիճակը պահպանվում է մինչև 1901 թ.). «Քիւրդերի և թուրքերի կողոպուտները և ասպատակութիւնները, առաջնորդարանի տեղափոխութիւնը և պարսկահայերի գաղթը, վանքի վիճակը դարձնում են անմխիթար և աննախանձելի. պակաս մնացած տեղն էլ գալիս են լրացնելու վանքի վանահայրերը: Իրար յետևից գալիս են մի քանի վանահայրեր, մէկը միւսից ապիկար, մէկը միւսից ընչաքաղց և խայտառակ: Ճզմում, հիւծում են հարուստ վանքը և թողնում են դատարկ և չոր քարերը, որոնք ողբում են ցաւալի իրականութիւնը»:

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 35: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71:

1852 թ․

Վանքի տնտեսական դժվար կացության մասին 1852 թ. նոյեմբերի 29-ին (կոնդակ թիվ 380) գրում է ինքը՝ կաթողիկոսը` վկայակոչելով գործին քաջատեղյակ աշխարհականների և հոգևորականների տված բացատրությունները Թադևոսյան եղբայրների շորթած գումարների, իրեղենի ու նպարեղենի մասին և ավելացնում. «...տիրեալ էին նոքա բոլոր կառավարութեան վանիցն և Նիկողայոս եպիսկոպոսն կայր ի ձեռս նոցա իբրև գերի: Եւ նոքա երկու եղբարք ունելով ի ձեռս իւրեանց զամենայն զկառավարութիւն վանքական զորս կամէին պահէին ի միաբանութեան վանիցն և զորս ոչ կամէին հալածէին: Եւ թէ աղքատ էին նոքա և զրկանօք վանիցն հարստացեալ կան այժմ»: Ներսես Աշտարակեցին Սաթունյանցին վերստին հանձնարարում է մանրամասն հաշվետվություն ներկայացնել իրավիճակի մասին և անհրաժեշտության դեպքում ապավինել ռուսական հյուպատոսի աջակցությանը:

Բասմաջեան Կ., Ներսէս Աշտարակեցիի քանի մը կոնդակները, «Սիոն», 1938, օգոստոս, էջ 246, 248: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 72:

1852 թ․

Նույն օրը՝ 1852 թ. նոյեմբերի 29-ին, հարցի առնչությամբ Ներսես կաթողիկոսը մեկ այլ կոնդակ է ուղարկում Թավրիզ: Փաստաթղթից պարզվում է, որ Սահակ Սաթունյանցը դեռևս մեկ տարի առաջ հանդիպել է Մակվի սարդար Ալի խանին՝ փորձելով կարգավորել վանքի գյուղից՝ Ղարաքիլիսայից, հօգուտ խանական գանձարանին բաժին հանվող հարկերի խնդիրը: Բանն այն է, որ սարդարը պատճառաբանելով, թե Նիկողայոս Կարբեցին չի վճարել գյուղի չորս տարվա հարկը, պահանջում էր վճարել կամ փոխհատուցել այն: Պարտքի դիմաց Սահակ եպիսկոպոսը սարդարին ստիպված էր վճարել 100 թուման գումար: Ի վերջո, երկամյա գրագրությունից և Թադեոս առաքյալի վանքի հարցերը բազմակողմանիորեն քննարկելուց հետո` 1853 թ. հոկտեմբերի 21-ին, կաթողիկոսը հանձնարարում է Սահակ Սաթունյանցին տեղում պահել միայն վանքին պատկանող իրերը, իսկ էջմիածնապատկան ունեցվածքն ուղարկել Սինոդի տնօրինությանը. «Յաղագս մնացորդացն զկնի վախճանի սրբազան Նիկողայոս եպիսկոպոսին եղելոյ ...զպատկանեալսն սրբոյ վանիցն Թադդէոսի Առաքելոյ յանձնել ձեզ և որոյ պատկանի և զպատկանեալսն Աթոռոյ Էջմիածնի առաքել ի Սինօդն նորա»:

Բասմաջեան Կ., Ներսէս Աշտարակեցիի քանի մը կոնդակները, «Սիոն», 1938, սեպտեմբեր, էջ 284-285, «Սիոն», 1940, սեպտեմբեր, էջ 236: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 72-73:

1853 թ․

Վանքի տնտեսական վիճակը քիչ թե շատ կարգավորելու նպատակով Իրանի Նասրեդդին շահը 1853 թ. փետրվարի 10 - մարտի 12 (հիջրայի 1269 ջումադի առաջին ամիս) հրովարտակով հաստատում է Ղարաթուլքի գյուղի մալիյյաթի պատկանելությունը վանքին. «...այսուհետև Ատրպատականի հայերի խալիֆա քրիստոնյա իմաստուններից լավագույն Սահակ Սաթիմյանովի խնդրանքով հիշյալ գյուղի (իմա՛ Ղարաթուլքի, Ա. Հ.) մալլիյաթը հետևյալ կերպ շնորհվել է վանքին ծախսերը հոգալու համար, որպեսզի նա ամեն տարի այնտեղից գանձի ու ստանա` հոգալու համար վանքի կարիքները: ...Որոշվում է, որ Ատրպատականի շրջանի ներկայիս և ապագա հաքիմները պետք է հիշյալ գյուղը վերոհիշյալ պատվարժանին հանձնված համարեն և այնտեղից մալիյյաթ չպահանջեն...»: Որոշ ժամանակ անց Ալի խան սարդարը, վանքի անպաշտպան վիճակից և տնտեսական ծանր կացությունից օգտվելով, զավթում է վանքին մերձակա կալվածքները, գյուղի հողերը, ավելացնում նրանցից գանձվող հարկերի չափը: Այս մասին Սահակ եպիսկոպոսը 1855 թ. փետրվարի 18-ի գրությամբ տեղեկացնում է Ներսես Աշտարակեցուն: Նշելով, որ վանքի դիվանում պահվող կալվածագրերում պահպանվում է վանքն ու գյուղը թագավորական հարկերից ազատելու մասին արքայական հրամանագիր, Սաթունյանցը խնդրում է կաթողիկոսին միջոցներ ձեռնարկել խնդիրը կարգավորելու համար: 1856 թ. հունիսի 5-ին Ամենայն Հայոց Ներսես Ե Աշտարակեցի կաթողիկոսը պատասխան ուղարկած կոնդակում գրում է. «...անհամաձայն ի ժամանակաց գալոյն եւ վերադառնալոյն զօրաց Ռուսաց եւ փոփոխութեանց տէրութեան բռնացեալ Ալի Խանն Մակուայ ստանայ զհարկ ի վանիցն եւ զգիւղն գրաւեալ ընդ իշխանութեամբ իւրով եւ այլոց եւս տիրեալ բազմացն ի կալուածոց վանիցն վասն անհոգութեանց վիճակաւորաց, որոց ամենից զկալուածագիրսն ներկայացուցեալ Ձեր նորուն գերազանցութեան Անիչկով դեսպանի Ռուսաց յառաջ քան զգնալն նորա ի Թեհրան եւ յետ գնալոյն նորա յանձնեցեալ գտանի ի նմանէ պաշտպանութիւն Ձեր եւ վանիցն Նիկոլայ Վլադիմիրիչ Խանիկով հիւպատոսին Ռուսաց... յառաջադրէք մեզ գրել առ նա զյանձնարարութիւն վասն գործադրութեանց կալուածագրոց վանիցն եւ հրովարտակացն Շահից յաղագս կարճելոյ զբռնաբարութիւն Ալի Խանին վասն պահանջելոյն նորա աւելի քան որչափ ստանայ ի տարին վանքական կառավարութիւն, եւ յայն ամին անցելոյ դնելոյն ի վանքն զիւր վերակացու եւ պահանջէ խստիւ ի միաբանից եւ ի գիւղականաց զբահրայ հնձոց ցորենոյ եւ գարւոյ եւ տառապեցուցանէ այնքան զի ցրուեսցին գիւղացիք եւ տապալեսցին կառավարութիւնք վանքին»:

Թավրիզի հայոց առաջնորդարանի թանգարան, N 105: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 228, հրովարտակ N 14: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Կոնդակներ և նամակներ (տե՛ս Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, հ. Բ, էջ 78-80): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 73:

Հաջորդ վավերագիրը, որն անթվակիր է, կազմվել է Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Հակոբ ծ. վրդ. Շահբազյանի (1857 թ. հունիս - 1859 թ. ապրիլ 19) գրության հիման վրա: Նկատի ունենալով վարդապետի բողոքները Բաբաջիքի և Ղարաքիլիսայի ջրի տնօրինման վերաբերյալ` Աբդուլլահ խանը կարգադրում է, որ այդ խնդիրը կողմերի ներկայությամբ քննվի և լուծվի շար’ի դատարանում Միրզա Աղասիի կողմից և «...փաստաթուղթ և իլթիզամ վերցվի, որպեսզի այսուհետև երբ էլ, որ որևէ մեկը այն զանց առնի ու հակառակ վարվի, պատժվի և նրա խոսքը անհիմն լինի»:

Մելիք-Թանգյան թանգարանի արխիվ, N 48: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 214, հրովարտակ N 4: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 73:

Մեկ այլ անթվակիր վավերագրում, որը տրված է Մուհամմադ Իբրահիմ խանի կողմից` ուղղված Գևորգ արքեպիսկոպոս Վեհապետյանին (ժամանակը որոշվում է Ատրպատականի թեմի առաջնորդի պաշտոնավարության տարիներով` 1861-1869), նշվում է, որ Ղարաքիլիսայի բնակիչների նկատմամբ պետք է այնպես վարվել, որ նրանք չլքեն իրենց բնակավայրերը, նաև արգելվում է վանքին հատկացված ամենամյա հարկաբաժնի նկատմամբ պաշտոնյաների ոտնձգությունները. «Այլ հաքիմներից նմանապես հանձնարարագրեր ունենք, այդ թվում` ռայաթների վկայության համաձայն, բարձրաստիճան սարքարը ողորմածաբար անցած տարիների այնտեղի 70 թումանի եկամուտը տեղի քահանաներին ու միաբաններին է հատկացրել որպես մակթա: Սարքարի որևէ հանձնակատար նրանց մոտ չի եկել և նրանք երկու բաժնով այդ գումարը կանխիկ դրամով ստացել են: [Բայց] պնդելով, որ նախորդ տարվանից հին պայմանագիրը չեղյալ է ճանաչվել, մարդ են ուղարկել այնտեղի եկամուտները գանձելու: Այս պատճառով այնտեղի ռայաթները տագնապահար եղած ոմանք արդեն փախուստի են դիմել, ոմանք էլ մտադրվել են փախչել: Պատվարժան խալիֆա Գևորգը և այնտեղի մյուս լքված քահանաները խնդրանքով դիմեցին, որ սարքարին ներկայանալով խնդրեմ, որպեսզի նրանց հետ նախկինի պես ու հին հատկացմանը համապատասխան վարվելով սարքարի մարդիկ, այնտեղի եկամուտները, որոնք վերը նշված գումարից ավելին չի լինում, խալիֆայի մարդկանցից չգանձեն, այնտեղի գյուղատնտեսական գործին չմիջամտեն, որպեսզի տեղի ռայաթները ցաքուցրիվ լինելու պատճառը չդառնան»:

Մելիք-Թանգյանի թանգարանի արխիվ, N 47: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 215, հրովարտակ N 5: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 73-74:

1865 թ․

1865 թ. նոյեմբերի 20 - դեկտեմբերի 20-ին (հիջրայի 1282 թ. ռաջաբ ամիս) Իսքանդար խան սարդարի արձակած հրամանագրերից մեկի համաձայն (ըստ Գևորգ արքեպիսկոպոսի զեկուցագրի)` պահանջվում է վերականգնել վանքի ոտնահարված իրավունքները` պահպանելով վարձակալության պայմանագրի կանոնները, ժամանակին վճարել Խոյում գտնվող վակֆային կալվածքների վարձը սեփականատիրոջը` Թադեոս առաքյալի վանքին:

Թավրիզի հայոց առաջնորդարանի թանգարան, N 49: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 212, հրովարտակ N 3: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 27: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 74:

301 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի տեղում հավանաբար գոյություն է ունեցել բնապաշտական մեհյան, որի ավերակների վրա հետագայում կառուցվել է այս մենաստանը: 301 թ., երբ քրիստոնեությունը Հայաստանում ընդունվում է որպես պետական կրոն, և հին կրոնի կործանված շինությունների տեղում կառուցվում են եկեղեցիներ, հայ հոգևոր դասի և ժողովրդի հատուկ ուշադրությանն է արժանանում նոր կրոնի տարածման ճանապարհին նահատակված Թադեոս առաքյալի անվան հետ ավանդաբար կապված այս մենաստանը: Այն հետագայում դառնում է հոգևոր մի կարևոր թեմի կենտրոն ու ժողովրդի կողմից շատ սիրված ուխտատեղի: Վանքը բազմիցս վերակառուցվել ու ճոխացվել է հետագա դարերում:

Այս խնդրում լույս կարող են սփռել միայն տեղում իրականացվելիք հնագիտական պեղումները: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 27:

Հավատացյալ հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ այս հինավուրց վանքն է եկել մխիթարվելու և սփոփվելու: Կատարված նվիրատվություններն օգտագործվել են սրբատեղիի պահպանման ու շենացման համար: Վանքի վանահայրը, որը միաժամանակ վարել է Արտազ գավառի թեմական առաջնորդությունը, մեծ ազդեցություն և վճռորոշ ձայն է ունեցել Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի ընտրություններում: Արտազի թեմի և Սբ. Թադեի վանքի առաջնորդներից երկուսը՝ Մեսրոպ Արտազեցին (1359-1372) և Գրիգոր Ջալալբեկյանցը (1443-1465) օծվել են Ամենայն Հայոց կաթողիկոս:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 27:

Թադեոս առաքյալի վանքը, նշանավոր հոգևոր կենտրոն և հռչակավոր ուխտատեղի լինելուց բացի, եղել է հայ ժողովրդի դարավոր մշակույթի, գրականության և կրթության օջախ: Այս վանքն է ղեկավարել ամբողջ գավառի կրթական գործերը: Մշտական հարձակումների ու ավարառության հետևանքով մենաստանը Սանահնի, Հաղպատի, Տաթևի, Գլաձորի և այլոց նման մշակույթի նույնքան հայտնի կենտրոն չի դառնում, բայց դարեր շարունակ ծառայում է իր հովանու տակ ապրող ժողովրդի կրթական-ուսումնական գործերին, հնարավորինս իր լուման ներդնում ազգային և մշակութային անկախ կյանքը պահպանելու, մայրենի լեզուն, դպրությունը սերունդներին ժառանգելու գործում: Վանքը դժվարին օրեր է ապրել արաբական, սելջուկյան, մոնղոլական, մանավանդ Լենկ Թեմուրի արշավանքների ժամանակ, ավերվել ու կողոպտվել է և ծանր հարվածներ ստացել իրանա-օսմանյան պատերազմների ընթացքում: Զարմանալի չէ ուրեմն, որ վանքի պատմության հետ կապված բազմաթիվ փաստաթղթերից ու տեղում ստեղծված գրական-մշակութային գործերից շատ քչերն են պահպանվել ու հասել մեզ: Սակայն մեծ է եղել հայ ժողովրդի ու նրա հոգևոր առաջնորդների և հայրերի նվիրվածությունը առաքելական նահատակավայրի հանդեպ, նրանց տոկունությունը մենաստանի դժնդակ օրերի թոհուբոհում: Հաճախակի թալանն ու ավերումը, կոտորածն ու տարերային աղետներն անզոր են եղել իսպառ ոչնչացնելու տեղում ստեղծված հայ հոգևոր արժեքները: Հակառակ իր ներկա թափուր վիճակին` Թադեոս առաքյալի վանքն այսօր էլ հայ ժողովրդի ստեղծագործ հանճարի խոսուն վկան է:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 27:

Դարեր շարունակ վանքը եղել է Ատրպատականի հայոց կարևորագույն հոգևոր կենտրոնը, միջնադարյան Հայաստանի կրոնական ու մշակութային նշանավոր հաստատություններից մեկը: Այսօր էլ այն շարունակում է մնալ իբրև առաջնակարգ ուխտատեղի, որի հանդեպ ակնածանք է տածում ոչ միայն հայությունը, այլև վանքի շրջակա մահմեդական բնակչությունը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 27:

Թադեոս առաքյալի քարոզչությունը և նահատակությունը Հայաստանում. հայոց եկեղեցին իր սկզբնական հիմնադիրներ է ճանաչում «Ս. Թադէոս և Ս. Բարթողիմէոս առաքեալները, զորս ինքն յատուկ կոչմամբ ալ Առաջին Լուսաւորիչք Հայաստանեայց կանուանէ»: Նրանց անձնական քարոզչության և նահատակության վրա է հիմնվել Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին: Թադեոս առաքյալի անունը հաստատապես կապված է Հայաստանում առաքելական քարոզչության սկզբնավորման հետ, որն ընդունում են քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիները: Հայոց Ընդհանրական հայրապետական աթոռը կոչվում է «Աթոռ Թադէոսի առաքելոյն», «Թադէական աթոռ», իսկ Հայաստանը՝ «վիճակ Թադէոսի առաքելոյն»:

Թադեոս առաքյալի վկայաբանության, քարոզչության և Գյուտ նշխարացի մասին տե՛ս Սոփերք Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853: Տե՛ս նաև Անանուն, Վկայաբանութիւն Թադէոսի առաքելոյն, քարոզութեանն եւ գալստեան ի Հայս եւ կատարմանն, որ ի Քրիստոս: Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյն, Մատենագիրք Հայոց, հ. Գ, Անթիլիաս, 2004: Օրմանեան Մ., Հայոց եկեղեցին, Կ.Պոլիս, 1911, էջ 23: 1994 թ. ապրիլի 22-ին Վատիկանից Էջմիածին ժամանած պատվիրակությունը, որի կազմում էին բարձրաստիճան կաթողիկե հոգևորականներ Արևելյան եկեղեցիների Սբ. Ժողովի նախագահ կարդինալ Սիլվեստրինիի գլխավորությամբ, Հռոմի Հովհաննես-Պողոս Բ պապի անունից Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանին (1955-1994) է հանձնում Հայաստան աշխարհի առաջին լուսավորիչներ Սբ. Թադեոս և Սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալների մասունքները («Սիոն», 1994, ապրիլ-մայիս-յունիս, էջ 154-156): Հատիտյան Ա., Վկայաբանություն Թադեոս առաքյալի քարոզության, նրա Հայաստան գալու և նահատակության մասին, «Էջմիածին», N Է, 1982, էջ 32: Թադեոս առաքյալի քարոզչության մասին տե՛ս Օրմանյան Մ., Հայոց եկեղեցին, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 21-29: Նույնի՝ Ազգապատում, հ. Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 4-55: Անանեան Պօղոս, Քրիստոնեության հետքեր Հայաստանի մէջ ս. Գրիգոր Լուսաւորչի քարոզութենէն առաջ (պատ¬մա¬կան ուսումնասիրութիւն), «Բազմավէպ», 1978, էջ 8-64: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 1-165: Կոգեան Ս., Հայոց եկեղեցին մինչեւ Փլորենտեան ժողովը, Բեյրութ, 1961, էջ 1-60: Սահակեան Ա., Թադէոս Հայոց առաքեալ, «Հասկ», 1969, յունիս-յուլիս, էջ 228-233: Դանիէլեան Անուշաւան վրդ., Թադէոս՝ առաքեալ Հայոց, «Հասկ», 1974, նոյեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 425-429: Անդրիկեան Ն., Սանդուխտ, «Բազմավէպ», 1911, յուլիս, էջ 289-292; օգոստոս, էջ 369-372; Թօփճեան Բ., Ս. Թադէոս եւ Ս. Բարթողիմէոս լուսաւորիչ առաքեալներ Հայաստանի, «Հորիզոն», 1992, նոյեմբեր 30, N 28 (700), էջ 12 և այլն: Փաւստոսի Բուզանդացւոյ Պատմութիւն Հայոց, բնագիրը Ք. Պատկանյանի (վերահրատ.), Երևան, 1987, էջ 48, 66, 112, 116 և այլն: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 27-29:

Թադեոս առաքյալի քարոզչությունը և նահատակությունը Հայաստանում. ըստ Մովսես Խորենացու՝ Եդեսիայի (նաև Ուռհա, այժմ՝ Ուրֆա) Աբգար հայոց Արշակունի թագավորը, որ պարսիկների օգնությամբ կամենում էր թուլացնել հռոմեական ճնշումները, լսելով պարսից արքունիքում ծայր առած գահակալական կռիվների մասին, գնում է Պարսկաստան, դադարեցնում խռովությունները, բայց տունդարձի ճանապարհին հիվանդանում է բորոտախտով: Հրեաստանի Հերովդես արքան, որ թշնամաբար էր տրամադրված հայոց թագավորի հանդեպ, հռոմեացիներին հավատացնում է, թե այցի բուն նպատակը հակահռոմեական դաշինք ստեղծելն է: Աբգարը պատվիրակություն է ուղարկում Պաղեստին՝ հռոմեական Մառինոս զորավարի մոտ` հայտնելով իրականությունը պարսից վիճակի մասին: Երուսաղեմում պատվիրակները տեսնում են Հիսուս Քրիստոսին ու տուն վերադառնալով՝ նրա հրաշագործությունների մասին պատմում են թագավորին, որն էլ, հավատով լցված, Ապահունյաց նախարար Անանին, Հովհաննես նկարչին և նշանավոր այլ անձանց (թվով 10 հոգի) հատուկ նամակով ճանապարհում է Երուսաղեմ և իր մայրաքաղաքն է հրավիրում Հիսուսին` խնդրելով բժշկել իրեն: Հիսուսին ուղղված նամակին պատասխանում է Թովմաս առաքյալը և հայտնում, որ Հիսուսը չի կարող կատարել թագավորի խնդրանքը, բայց խոստանում է համբարձվելուց հետո աշակերտներից մեկին ուղարկել Եդեսիա՝ Աբգարին բժշկելու և հայերին քրիստոնեական հավատի լույսը հասցնելու համար. «...և յորժամ համբարձայց՝ առաքեցից զմի յաշակերտաց աստի իմոց, զի զցաւս քո բժշկեսցէ, և կեանս քեզ և որոց ընդ քեզ են շնորհեսցէ»: Ունենալով թագավորի հանձնարարականը` Հովհաննեսը փորձում է նկարել Հիսուսին: Բայց ապարդյուն: Տեսնելով այդ` Քրիստոսը դեմքին է մոտեցնում ոսկեթել եզերված սպիտակ դաստառակը (թաշկինակը), որի վրա գծագրվում է տերունական պատկերը: Պատվիրակները, վերցնելով այն, վերադառնում են Եդեսիա` իրենց հետ տանելով նաև Փրկչի նամակը: Պատկերադրոշմ անձեռագործ դաստառակի շնորհիվ Աբգար թագավորը բժշկվում է, թեև մնում են ծանր հիվանդության որոշ հետքեր:

Ասորագետ Հ. Մելքոնյանի կարծիքով «Թադեոս առաքյալի վկայաբանություն»-ից հայտնի Աբգար թագավորը ասորական գրականության վաղագույն երկերից մեկի՝ «Ադդայի վարդապետության» մեջ հիշատակվող Աբգար Ուկամա (Սև, Աբգար Ե) թագավորն է: Իշխել է 4-50 թթ. (ընդմիջում է եղել 7-13 թթ., երբ երկրի գործերը տնօրինել է Մաղնուի որդի Մաղնուն), սակայն նա քրիստոնեություն չի ընդունել, ինչը հաստատում է այս ավանդության ժամանակավրեպ լինելը: Ասորի առաջին թագավորը, ով քրիստոնեությունը հայտարարում է պետական կրոն, 179-214 թթ. գահակալած Աբգար Թ-ն էր (տե՛ս Մելքոնյան Հ. Գ., Հայ-ասորական հարաբերությունների պատմությունից. 3-5-րդ դդ., Երևան, 1970, էջ 162): Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, քննական բնագիրը ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 150: Աբգար թագավորի նամակի մասին տե՛ս նաև “Отрывок из е¸ Абгар-намака Лабубные¸ (“Переводы и статьи Н. О. Эмина по духовной армянской литературе”, Москва, 1897, с. 285-287). Alishan L., Lettre d’Abgar ou histoire de la conversion des Edesseens par Laboubnia, contemporain des apotres, Venise, 1868. Հիսուսի դաստառակի պատմությունը շարադրելիս օգտվել ենք 1706 թ. Կոստանդնուպոլսում տպագրված «Յայսմաւուրք»-ից (էջ ԺԵ-ԺԸ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 29-30:

Թադեոս առաքյալի քարոզչությունը և նահատակությունը Հայաստանում. Հիսուսի խաչելությունից և համբարձվելուց հետո Թովմաս առաքյալի եղբորը՝ Թադեոս առաքյալին, որը, ըստ հայոց եկեղեցու հաստատուն ավանդության, Քրիստոսի 12 աշակերտներից էր, միաժամանակ նաև յոթանասուն աշակերտների գլխավորն ու ուսուցիչը, իբրև քարոզության վիճակ, բաժին է ընկնում Հայաստանը. «...էառ զՀոգին սուրբ ընդ այլ առաքեալսն ’ի վերնատունն. և ’ի վիճակելն զաշխարհս ’ի վերայ սրբոց առաքելոց, եհաս վիճակն Թադէոսի երթալ ’ի քարոզութիւն Հայոց ազգի. և Պետրոս վեմն հաւատոյ, որ էր գլուխ սուրբ առաքելոցն՝ ետ զգեղարդն աստուածամուխ իբր զէն Թադէոսի, օգնական և օժանդակ ’ի քարոզութիւն առաքելոյն»:

Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 59: Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ արքայադստեր «Վկայաբանութիւնը» հրատարակել է Ղ. Ալիշանը՝ իբրև բնագիր ընտրելով ԺԲ դարի մի «Տոնական» և համեմատելով այն 14-րդ դ. նույնատիպ մեկ այլ ձեռագրի հետ (Սոփերք, Ը, էջ 7): Բնագրի աշխարհաբար թարգմանությունը տե՛ս «Էջմիածին», 1982, Է, էջ 35-41: Վերոհիշյալ խնդիրները սպառիչ կերպով լուսաբանել է նաև Հ. Գ. Մելքոնյանը (տե՛ս Հայ-ասորական հարաբերությունների պատմությունից (3-5-րդ դդ.), Երևան, 1970, էջ 158-181): Այս առնչությամբ տե՛ս նաև Տեր-Պետրոսյան Լ. Հ., Ագաթանգեղոսի ասորական խմբագրությունը, «Էջմիածին», 1987, ԺԱ-ԺԲ, էջ 83-89; 1988, Ե-Զ, էջ 44-54; 1989, Դ-Ե-Զ, էջ 90-99: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 30:

Թադեոս առաքյալի քարոզչությունը և նահատակությունը Հայաստանում. Թադեոս առաքյալը (ասորական աղբյուրներում՝ Ադդա կամ Ադդե) գալիս է Եդեսիա, իջևանում է Տուբիա անունով հրեայի տանը, Քրիստոսի խոսքով լուսավորում է շատերին և լիովին բուժում է թագավորին: Աբգարը, անձամբ իր վրա կրելով նոր կրոնի հրաշագործ ազդեցությունը, ներշնչվում է նրանով, դարձի է գալիս և որպես իր հավատի հաստատում՝ Եդեսիայում կառուցում է եկեղեցի: Իսկ Թադեոսը, ունենալով Սանատրուկին ուղղված Աբգարի նամակը, որի մեջ թագավորը քեռորդուն հանձնարարում էր աջակցել առաքյալին, աշակերտների հետ շտապում է դեպի Հայաստան և Քրիստոսի հավատքի լույսը տարածելով ու եկեղեցիներ կառուցելով` հասնում է Արտազ գավառի Շավարշան գյուղաքաղաքը, ուր գտնվում էին հայոց թագավորների ամառանոցներն ու արքունի պալատը. «...առնոյր զաշակերտսն և փութով հասանէր յաշխարհն Հայոց, առ թագաւորն Սանատրուկ, ’ի գաւառին Արտազ, ’ի քաղաքագեւղն Շաւարշան, յապարանս արքունի, որ էին հովոց գետինք թագավորացն Հայոց»: Առաքյալը, որպես նվիրական սրբություն, իր հետ Հայաստան է բերում Սբ. մյուռոնի յուղից, որն ինքը՝ Հիսուսն էր հանձնել աշակերտներին (Մատթեոս, Զ, 13), և Սբ. Գեղարդը, որով հռոմեացի զինվորը խոցել էր Հիսուսի կողը նրա խաչելությունից հետո: Աբգար թագավորի մահից հետո Եդեսիայում թագավորում է նրա Անանուն որդին, իսկ Հայաստանում՝ քեռորդի Սանատրուկը:

Ավետարաններում Թադեոսն անվանվել է նաև Հուդա Հակոբյան (Ղուկաս, Զ, 16) կամ Ղեբէոս (Մատթեոս, Ժ, 3): Հր. Աճառյանն անվան ծագումը համարում է ասորական և մեկնաբանում է «իմաստուն» (տե՛ս նրա Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Բ, Երևան, 1944, էջ 244): Միքայել Ասորի պատրիարքն այս կապակցությամբ բոլորովին այլ բացատրություն է տալիս. «Առաքեալն Յիսուսի Թադէ, յազգէ Շմաւոնի, որ նայ ինքն է Ղէբէոս, որ է սիրտ եւ կոչեցաւ Թադէոս, որ է Սիրելի» (տե՛ս Ցուցակ ձեռագրաց Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային-եկեղեցական թանգարանի, կազմեց՝ Վ. ծայրագ. վրդպ. Տէմիրճեան, Անթիլիաս, 1977, էջ 67. ձեռագիրը՝ Միխայէլ Ասորի, Համառօտ ժամանակագրութիւն): Տե՛ս նաև Քրիստոնյա Հայաստան (հանրագիտարան), Երևան, 2002, էջ 377-378: Մովսես Խորենացին և ուրիշները Թադեոս առաքյալին համարել են Քրիստոսի 70 աշակերտներից մեկը: Վարդան Արևելցին (13-րդ դ.) և Գրիգոր Տաթևացին (1346-1409) այս հանգամանքը բացատրում են նրանով, որ Թադեոսը եղել է այդ աշակերտների գլխավորն ու ուսուցիչը: Տաթևացին գրում է. «Եւ այս է [ստոյգ] պատճառն որ ոմանք [զԹադէոս առաքեալն] յեoթանասնիցն ասեն. զի եoթանասուն աշակերտացն գլուխ և վարդապետ էր» (Գրիգոր Տաթևացի, Գիրք հարցմանց, Կ.Պoլիս, 1729, էջ 549): Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 13: Գ. Կ. Ո. (Ոսկերիչյան Գարեգին քահանա), Ս. Թադէոս առաքեալ. Մկրտարան-ուխտատեղին յԵդեսիա, «Բիւզանդիոն», 1897, թիւ 334, դեկտեմբեր 1/13: Տե՛ս նաև Անանուն, Վկայաբանութիւն Թադէոսի առաքելոյն, քարոզութեանն եւ գալստեան ի Հայս եւ կատարմանն, որ ի Քրիստոս: Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյն, Մատենագիրք Հայոց, հ. Գ, Անթիլիաս, 2004, էջ 6: Գեղարդը դարեր շարունակ պահվել է Այրիվանքում (վանական համալիրը նրա անունով կոչվել է նաև Գեղարդավանք), որտեղից էլ հետագայում տեղափոխվել է Սբ. Էջմիածին (տե՛ս Ղարիբյան Ի. Գ., Հրաշագործ Սուրբ Գեղարդ, Երևան, 2003): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 30-31:

Թադեոս առաքյալի քարոզչությունը և նահատակությունը Հայաստանում. բնապաշտական Հայաստանում Թադեոս առաքյալը, քրիստոնեություն քարոզելով, շատերին է հավատափոխ անում: Սանատրուկ թագավորն ու իր 18-ամյա դուստրը՝ Սանդուխտը, ևս ընդունում են քրիստոնեություն: Սակայն կարճ ժամանակ անց քաղաքական պատճառներով Սանատրուկը վերադառնում է հայրենական կրոնին և սկսում քրիստոնյաների հալածանքը: Թագավորը չի խնայում անգամ հարազատ դստերը, երբ նա մերժում է քրիստոնեությունից հրաժարվելու հոր պահանջը. «...Այս Սանատրուկս նահատակեաց զԹադէոս առաքեալն եւ զօրիորդն իւր զսուրբն Սանդուխտ ի Յարտազ...»: Նախ մարտիրոսվում է Սանդուխտ կույսը: Առաքյալն ու հավատացյալները սրբուհու մարմինն ամփոփում են նահատակության վայրին մերձակա բլրի բարձունքում՝ ապահովելով ամեն զգուշություն ու նրա հանգստարանը դարձնում թշնամիների համար անտեսանելի. «Եւ եկեալ սուրբ առաքեալն ...և առեալ զմարմին սրբոյ կուսին Սանդըխտոյ եդին ’ի նոյն տեղւոջ, և արար աներեւոյթ զհանգիստ երանելւոյ սուրբ տիկնոջն Սանդխտոյ»: Մի քանի օր անց Սանատրուկի զինվորները փոքր ձորակից քիչ հեռու՝ մի բարձրավանդակում, ժայռերի մոտ սպանում են Թադեոս առաքյալին: Այդժամ երկնքից ահեղ սաստկության ձայն է լսվում, և նահատակված առաքյալի վրա երկնային լույս է ցայտում: Ժայռը պատռվում է ու ներս է առնում սրբի մարմինը: Անօրենները, այս հրաշքը տեսնելով, սարսափահար փախչում են, իսկ հավատացյալները նոր ուժ են առնում. «Եւ հասեալ բազում զօրականք իշխանօքն հանդերձ, և կալեալ զսուրբ առաքեալն՝ հանին ’ի փոքր ձորակէն սակաւ մի ’ի բարձրավանդակ տեղի մի ’ի վիմամէջս...Եւ կատարեցաւ ’ի նմին ժամու սրով: Եւ ’ի կատարել սրբոյն...եղեւ շարժումն մեծ, և պատառեալ վիմին ընկալաւ զսուրբ մարմին առաքելոյն զօրութեամբն Աստուծոյ, եւ անօրէնքն եղեն փախստականք»: Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ սրբուհու հետ նահատակվում են նաև Զարմանդուխտ տիկինը, Սամուել իշխանը և բազում քրիստոնյաներ:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. II, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1956, էջ 314: Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 54, 57, 82-83: Հմմտ. Անանուն, Վկայաբանութիւն Թադէոսի առաքելոյն, քարոզութեանն եւ գալստեան ի Հայս եւ կատարմանն, որ ի Քրիստոս: Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյն, Մատենագիրք Հայոց, հ. Գ, Անթիլիաս, 2004, էջ 15, 17-18: Հայաստանում Թադեոս առաքյալի գործունեության տարիների, մարտիրոսության, վարքագրության ստեղծման ժամանակի հարցում կարծիքներն առանձնանում են: Այդ մասին տե՛ս Օրմանյան Մ., Հայոց եկեղեցին, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 29, 248: Վարդանյան Ռ., Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի վկայաբանությունը և նրա ժամանակը, «Հայոց սրբերը և սրբավայրերը» (հոդվածների ժողովածու), Երևան, 2001, էջ 61-70: Դանիելյան Է., Սուրբ Թադեոս առաքյալի ավանդության արտացոլումը հայ պատմագրության մեջ, «Հայաստանը և Քրիստոնյա Արևելքը» (հոդվածների ժողովածու), Երևան, 2000, էջ 49-54: Ակինեան Ն., Վկայաբանութիւն Ս. Թադէոսի եւ Սանդխտոյ կուսին եւ կանոնք Թադէի, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1969, N 10-12, էջ 400-426; 1970, N 1-3, էջ 1-34: Phillips G., The doctrine of Addai, the Apostle, Cambridge,1868: “La legende d`Abgar dans l`histoire d`Armenie de Moiise de Kohren”, par A. Carriere, Paris, 1895. Duval R., Histoire d`Edess, La littռrature Syriaque, Paris, 1907 և այլն: Ավանդությունը ժամանակին ռուսերեն է թարգմանել Մ. Էմինը (“Сказание о мученической кончине святого апостола Фаддея в Армении”, “Переводы и статьи Н. О. Эмина по духовной армянской литературе”, Москва, 1897, с. 113-132) և այլն: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 31:

Թադեոս առաքյալի քարոզչությունը և նահատակությունը Հայաստանում. Առաքելական քարոզչության ժամանակամիջոցը համարվում է ութ տարի (35-43թթ.): Նահատակության օրերը վկայաբանության ընդարձակ և համառոտ տարբերակները ներկայացնում են համապատասխանաբար հայոց և հուլյան տոմարներով. Սանդուխտ կույսինը՝ քաղոց ամսվա 7-ին (դեկտեմբերի 15), իսկ Թադեոս առաքյալինը՝ քաղոցի 13-ին (դեկտեմբերի 23)17:

Օրմանյան Մ., Հայոց եկեղեցին, Կ. Պոլիս, 1911, էջ 24: Տե՛ս նաև նույնի՝ Ազգապատում, Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 18-20: Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 58, 75, 83: Ռ. Վարդանյանը, հենվելով տոմարաան հաշվումների վրա, Սանդուխտի նահատակության օր է համարում դեկտեմբերի 17-ը (տե՛ս Վարդանյան Ռ., Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի վկայաբանությունը և նրա ժամանակը, «Հայոց սրբերը և սրբավայրերը» (հոդվածների ժողովածու), Երևան, 2001, էջ 66 և հետո): Հոդվածում կան նաև հետաքրքիր դիտարկումներ Թադեոս առաքյալի «Վկայաբանության»՝ իբրև հայերեն գրված առաջին ինքնուրույն երկի մասին: Հոդվածագրի կարծիքով այն հեղինակել է Սամուել եպիսկոպոսը 420-423 թթ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 31:

1875 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի շարժական կայքը. 1875 թ. հուլիսի 1-ին կազմվում է ոչնչացված կահ-կարասիների և ձեռագրերի ցուցակը, որը հաստատում է Անդրեաս արքեպիսկոպոսը: 40 իր ընդգրկող այդ ցուցակում նշված էին նաև գրչյա 12 ձեռագրերից հետևյալները` Սիմեոնի «Քարոզգիրք», Գրիգոր Տաթևացու «Լուծմանց գիրք», Առաքել Դավրիժեցու «Պատմագիրք», Մովսես Խորենացու «Պատմագիրք», Հայերեն-թուրքերեն բառարան, Քարոզգիրք և այլն:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 164, թ. 5: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

Թադեոս առաքյալի կանոնները. Հայ առաքելական եկեղեցու կանոնական հավաքածուի բաղկացուցիչ մասն է կազմում «Սահմանք կանոնաց Սուրբ առաքելոյն Թադէոսի ի քաղաքին Ուռհայ...» կանոնախումբը:

Հայ եկեղեցին դեռևս հայկական թագավորության՝ քաղաքական իշխանության գոյության պայմաններում իրեն էր վերապահել օրենսդրական և դատական գործերը, և աննշան բացառությամբ կղերականության ձեռքով է կազմվել հայ օրենսդրությունը: Երբ հայությունը կորցնում է քաղաքական կենտրոնական իշխանությունը, և երկիրը ենթարկվում է օտար տիրապետողներին, եկեղեցու սեփականացրած այդ իրավունքներն ավելի են ամրապնդվում, քանի որ Հայաստանին տեր դարձած օտար պետությունները հայ եկեղեցու ղեկավարներին սիրահոժար ճանաչում են որպես հայության իրավական միակ ներկայացուցիչը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 31:

1894 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի շարժական կայքը. 1894 թ. մարտի 14-ին Խաչիկ վարդապետ Դադյանը կազմում է վանքապատկան իրերի համառոտ ցուցակը. «Սոյն ցուցակագրութեանը ներկայ էին մակուեցի պարոն Յարապետ Բարաղամեանցը` հոգաբարձու Մակուայ Հայրիկեան ուսումնարանին, քիշմիշթափացի պարոն Մուրադ Ստեփանեանցը` հոգաբարձու նոյն գիւղի Մասիսեան ուսումնարանին, վանքեցի ծխակատար Սարգիս քահանայ Աբելեանցը և երեցփոխ նոյն գեղջ պարոն Սողոմոն Տէր-Թադէոսեանցը և օգնական նորին Մկրտիչ Մէլքոնեանցը եւ Սբ. Թադէոս առաքելոյ վանահայր արժանապատիւ տէր Եսայի վարդապետ Յովսէփեանցը»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 164, թ. 13-14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78-79:

Թադեոս առաքյալի կանոնները. ավանդության համաձայն` Թադեոս առաքյալը դեռևս Ուռհա (Եդեսիա) քաղաքում եղած ժամանակ հաստատել է եկեղեցական գրավոր օրենքներ և կանոններ, որոնք հետագայում ընդունվել և գործադրվել են հայոց եկեղեցում: Այդ կանոնների նորովի շարադրանքն իրեն է վերագրում Թադեոս առաքյալի առաջին աշակերտներից Զաքարիա կրոնավորը, որը հիշատակվում է նաև «Վկայաբանութեան» և «Գիւտ նշխարաց»-ի մեջ. «Զայս աւրինադրութիւն ես Զաքարիա աշակերտ առաքելոյ Թադէոսի գրեցի, որպէս լւայ ի նմանէ, ամենայն հաւատացելոց ի Քրիստոս»:

Կանոնագիրք Հայոց, հ. Բ, աշխատասիրությամբ Վազգեն Հակոբյանի, Երևան, 1971, էջ 40: Առաքելական կանոնների մասին տե՛ս նույն տեղում, էջ XLIII-XLVI, 19-40, ինչպես նաև Տաշեան Յ., Վարդապետութիւն առաքելոց անվաւերական կանոնաց մատեանը. Թուղթ Յակոբայ առ Կոդրատոս եւ կանոնք Թադդէի: Քննութիւն եւ բնագիրք, Վիեննա, 1896, էջ 392-425, Քննութիւնք, էջ 131-150: Ակինեան Ն., Մատենագրական հետազօտութիւններ, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1970, N 1-3, էջ 29-34: Մովսիսեան Յուսիկ վրդ., Հայաստանեայցս առաքելական Ս. եկեղեցւոյ պատմութիւն, Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 22: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 31-32:

1896 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի շարժական կայքը. 1896 թ. հոկտեմբերի 2-ին վանքի տեսուչ Ս. Հայկունին ճշտում է Խաչիկ վարդապետ Դադյանի կազմած եկեղեցական իրերի ցուցակը` նշելով, որ մակվեցի Հայրապետ Բարաղամյանի մոտ գտնվող «...ցուցակին համեմատ գտայ սպասներն, բացի մի քանի սպասներից, զորս Խաչիկ վ. իբրև հնութիւն Ս. Էջմիածին տարած է»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 7, թ. 23: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 79:

Թադեոս առաքյալի կանոնները. ըստ Հ. Տաշյանի` այս կանոնները կազմելու շարժառիթն անմիջականորեն կապվում է ասորի կրոնավոր Լաբուբնայի հետ, կանոնները թարգմանվել են ասորական բնագրից, կազմողն օգտվել է «Վարդապետութիւն առաքելոց» մատյանից և նրա հայերեն թարգմանությունից, որ կատարվել է Ե դարից հետո այն նույն անձանց կողմից, որոնք ստեղծել են Թադեոս առաքյալի «Վկայաբանութիւնը» և նշխարների գյուտի պատմությունը: Իսկ թե երբ է գրվել «Կանոնք Թադէոսի»-ն ներկա ձևի մեջ, մինչև օրս ճշտված չէ: Ստույգ է միայն, որ Հովհաննես Օձնեցի կաթողիկոսը (717-728) ծանոթ չի եղել այդ կանոններին, հակառակ դեպքում դրանք անպայմանորեն կներառվեին նրա նշանավոր կանոնագրքում: Այս ամենը նկատի առնելով` ոմանք կարծել են, որ Թադեոս առաքյալին վերագրված կանոնագիրքն առաքյալի Հայաստան գալու, նահատակվելու և նշխարաց գյուտի պատմության հեղինակների գրչի արգասիք է: Ժողովածուն կազմված է 33 հոդվածից, որտեղ հարց ու պատասխանի ձևով սահմանվում ու կարգավորվում են հոգևոր դասի և աշխարհիկ հավատացյալների ընդհանուր վարքագծի, կենցաղավարության հետ կապված խնդիրները: Թադեոս առաքյալին վերագրվող կանոններից 16-ը վերաբերում են հոգևորականներին, 11 հոդվածներով կանոնակարգվում են հավատացյալների ողջախոհ կենցաղի դրույթները: Կանոններից 6-ը սահմանում է ծիսակարգի մի շարք հիմնարար դրույթներ:

Ենթադրվում է, որ «Վարդապետութիւն առաքելոց»-ը գրվել է 380 թվականին (Ակինեան Ն., Մատենագրական հետազօտութիւններ, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1970, N 1-3, էջ 31-32): Ն. Ակինյանն (Մատենագրական հետազօտութիւններ, «Հանդէս Ամսօրեայ»,1970, N 1-3, էջ 15-16) ու Հ. Մելքոնյանը (Հայ-ասորական հարաբերությունների պատմությունից, (3-5-րդ դդ.) Երևան, 1970, էջ 170-171) նույնպես ենթադրում են, որ «Վկայաբանութեան» հեղինակը Սամուել եպիսկոպոսն է: Հայ իրավաբանական մտքի պատմության մեջ դարագլուխ է կազմում Հովհաննես Օձնեցի կաթողիկոսի Կանոնագիրքը, որը, դժբախտաբար, մեզ է հասել ոչ իր սկզբնական վիճակով: Այն համաշխարհային պատմության մեջ իրավական փաստաթղթերի առաջին մեծ ժողովածուն է, հայկական Corpus juris canonici-ն և կազմվել է ավելի վաղ, քան Իսիդորոս Մերկատորի կանոնական ժողովածուն (տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. II, Երևան, 1984, էջ 482: Կանոնագիրք Հայոց, հ. Ա, աշխատասիրությամբ Վազգեն Հակոբյանի, Երևան, 1964, էջ 10-11): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 32:

1899 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի շարժական կայքը. 1899 թ. նոյեմբերին Ատրպատականի հայոց առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոս Այվատյանի կարգադրությամբ ցուցակագրվում են վանքի եկեղեցական զարդերն ու անոթները, ամբողջ սպասքը, ինչպես նաև գրապահոցի գրքերը:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 27: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 79:

5 դ․

Թադեոս առաքյալի ավանդության արձագանքները հետագա դարերում. հայ մատենագրության մեջ Թադեոս առաքյալի մասին առաջին հիշատակությունները վերաբերում են Ե դարին: Փավստոս Բուզանդն իր «Հայոց պատմության» երրորդ դպրության սկզբում առանց մանրամասնելու սոսկ հիշատակում է առաքյալի քարոզչության և մարտիրոսական վախճանի մասին` պարզաբանելով, որ այդ «...բոլորը ուրիշների կողմից արդեն գրված են...: Բայց որպեսզի մեր պատմության մեջ ընդհատում չնկատվի՝ մասնավոր նշանակեցինք, ինչպես մի աղյուս, որ պատի շարվածքի մեջ է դրվում շենքը ամբողջացնելու համար»:

Փաւստոսի Բուզանդացւոյ Պատմութիւն Հայոց, բնագիրը Ք. Պատկանյանի (վերահրատ.), Երևան, 1987, էջ 13: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 32:

Թադեոս առաքյալի վանքի շարժական կայքը. վանքապատկան 183 իրերի շարքում առանձնապես կարևորվում էր Թադեոս առաքյալի «արծաթապատ և ոսկեզօծ, 12 հասարակ քարերով, բոյթ մատին խաչաձև երկու հասարակ քարերով Աջը», որը, ըստ հիշատակագրության, նորոգվել է Իսահակ Արդար Մակվեցու հրամանով ԺԷ դարի վերջին: Վանքում պահվող մասունքների շարքում հիշվում է նաև երկու խաչ, որոնցից մեկում ներփակված էր Թադեոս առաքյալի ատամը, իսկ մյուսում՝ նրա «գագաթան մասը» (գանգից ոսկոր): Եկեղեցական իրերի վերոհիշյալ ցուցակում (Տոմար) հստակեցվում է, որ Սահակ եպիսկոպոսը վանքի ժամանակավոր վերահսկողներ է նշանակել Վանք գյուղի քահանա տեր Սարգիս Աբելյանին, մակվեցի Մեսրոպ Ավետիսյանին և Մանուկ Մկրտչյանին:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 28: Սուրբ առաքյալի աջը հետագայում տեղափոխվել է Էջմիածին՝ Մայր Աթոռի թանգարան: Ի դեպ, ավանդության համաձայն, Թադեոս առաքյալի վանքում է պահվել սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի աջ ձեռքի ճկույթը, որը հետագայում տարվել է Վան և պահ տրվել բերդաքաղաքի Սբ. Վարդան եկեղեցուն (Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 499: Տե՛ս նաև Շէրենց Գէորգ, Սրբավայրեր: Տեղագրութիւն Վաս¬պուրականի-Վանայ նահանգի գլխաւոր եկեղեցեաց, վանօրէից եւ ուսումնարանաց, Թիֆլիս, 1902, էջ 26): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 79: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 50: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 28-29: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 79:

Թադեոս առաքյալի ավանդության արձագանքները հետագա դարերում. այնուհետև Մովսես Խորենացին ներկայացնում է առաքյալի գործունեությունն ու նահատակությունը Հայաստանում, նրա նշխարների գյուտը և ծանոթագրում, որ այդ ամենի մասին ուրիշները պատմել են իրենից առաջ, ինքը հարկ չի համարում մանրամասն կրկնել. «Գտանի որ ինչ առ սոցա ժամանակաւ՝ յառաջագոյն գրեալ յայլոց, զգալուստ առաքելոյն Թադէի ի Հայս, և հաւատալ Սանատրկոյ, և թողուլ զհաւատսն յերկիւղէ նախարարացն Հայոց, և կատարումն առաքելոյն և որք ընդ նմա՝ ի գաւառին Շաւարշան, որ այժմ կոչի Արտազ, և պատառումն քարին և յիրեարս գալ և ընդունել զմարմին Առաքելոյն... և մարտիրոսանալ դստերն արքայի Սանդխտոյ հուպ ի ճանապարհն. և աստ ուրեմն յայտնել նշխարաց երկոցունց, և փոխել յառապարն: Այս ամենայն, որպէս ասացաք, յայլոց պատմեալ յառաջագոյն քան զմեզ՝ ոչ ինչ կարևորագոյն համարեցաք ոճով երկրորդել»:

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 157: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 32:

1900 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի շարժական կայքը. 1900-ական թվականների սկզբներին կազմվում է «Տոմար Ս. Թադէի առաքելոյ վանուց ել և մտից» 114-էջանոց մատյանը, որտեղ գրառվում են վանքի տնտեսության ելքն ու մուտքը` սկսած 1901 թ. սեպտեմբերի 13-ից մինչև 1907 թ. հոկտեմբերի 1-ը: Տոմարի մեջ ընդգրկված են վանքի 157 իրերը, տպագիր և ձեռագիր մատյանները:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 31: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 79:

Թադեոս առաքյալի ավանդության արձագանքները հետագա դարերում. Թադեոս առաքյալի մասին հաջորդ տեղեկությունը, որը նաև ենթադրել է տալիս, որ առաքյալի նահատակավայրում և Թադեոս առաքյալի վանքի տեղում դեռևս Գ դարում պաշտամունքային ինչ-որ շինություն պետք է լիներ, կապվում է Գրիգոր Լուսավորչի անվան հետ: 226 թ. Պարսկաստանում տեղի են ունենում քաղաքական լուրջ փոփոխություններ. տապալվում է Պարթև Արշակունիների իշխանությունը, գահ է բարձրանում Պարսք (Փարս) նահանգի Ստահր քաղաքի քրմապետ Սասանի թոռ Արտաշիր Պապականը՝ Սասանյան հարստության հիմնադիրը (թագավորել է մինչև 243 թ.): Սասանյանները պայքար են սկսում երկրի ներսում պարթևական հարստության ողջ մնացած ներկայացուցիչներին ոչնչացնելու համար, կարճ ժամանակամիջոցում ստեղծում են կենտրոնացված զորեղ պետություն և դառնում ռազմական հզոր ուժ Մերձավոր և Միջին Արևելքում: Նրանք թշնամական դիրք են գրավում հայոց Արշակունիների՝ իրենց արքայատոհմի հակառակորդների հանդեպ` նպատակ ունենալով ոչնչացնել նրանց և գրավել Հայաստանը: Հայ պատմիչների կողմից Խոսրով Մեծ անվանված Տրդատ Բ (216-256) հայոց թագավորը հենց սկզբից հանդես է գալիս Սասանյանների դեմ, ապաստան է տալիս պարթև Արշակունի Արտավան Ե վերջին թագավորի որդիներին, ստեղծում հայ-պարթևական ռազմական դաշինք, համախմբում է հակասասանյան ուժերին և ապավինելով Հռոմեական կայսրության օգնությանը` 228 թ.-ից ռազմական գործողություններ է սկսում Արտաշիրի դեմ: Հակամարտությունները շարունակվում են նաև Արտաշիր Պապականի որդու՝ Շապուհ Ա-ի (որին Խորենացին շարունակում է Արտաշիր կոչել) օրոք: Շուրջ 30 տարի Տրդատ Բ թագավորը համարվում էր Սասանյանների թշնամին, որին հարկավոր էր հեռացնել ասպարեզից: Սուրբ Գրիգորի հայրը՝ Անակը, որ պարթև Արշակունի էր՝ Սուրենի Պահլավ տնից, պատրաստակամություն է հայտնում սպանել հայոց թագավորին: Թավրիզում պարսիկների հետ բանակցություններ վարելուց հետո Անակը ընտանիքով վերադառնում է Հայաստան, իբր թե հալածական է Արտաշիր Սասանյանից և հայ ազգակից արքային ապավինելու խնդիր ունի: Հասնելով Արտազ գավառ` Անակն օթևանում է Թադեոս առաքյալի գերեզմանի մոտ: Եվ այստեղ էլ, ըստ ավանդության, Անակի ու կնոջ (ըստ որոշ աղբյուրների՝ Ոգուհի անվամբ) մերձությունից հղություն է առնում սուրբ Գրիգորը, ապա ծնվում է նույն տեղում, ուստի ստանում է շնորհ` շարունակելու առաքյալի գործը. «Արդ՝ ի բնակելն Անակայ ի դաշտին Արտազու՝ պատահէ նմա տեղի օթարանին մօտ առ դիրս սրբոյ Առաքելոյն, որպէս թէ ի ներքսագոյն սրսկապանի խորանին. անդ ասեն զյղութիւն մօր սրբոյ և մեծի մերոյ Լուսաւորչին: Վասն որոյ և զնորին Առաքելոյ շնորհսն ընկալեալ որ առ հանգստարանաւ նորին զլինելութիւն էառ՝ զնորին ելից զհոգևոր մշակութեանն պակասութիւն»:

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 205: Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, աշխարհաբար թարգմ. ներածականով ու ծանոթություններով Ա. Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1977, էջ 31-35: Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 202-203, 207-212: Դեպքերի շարադրանքը մանրամասն տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. II, Երևան, 1984, էջ 23-44: Պահլավա-պարթևական արքայատոհմը բաժանվում էր երեք ճյուղի՝ Կարենի Պահլավ, Սուրենի Պահլավ և Ասպահապետի Պահլավ: Կարենի Պահլավ տունը ազգակցական կապերին հավատարիմ մնաց, իսկ մյուս երկուսն անցան Սասանյան Արտաշիրի կողմը (Մովսէս Խորենացի, էջ 204, 207-208): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 32-33:

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. լինելով ժամանակի հայ ակնառու դեմքերից մեկը` իր լատինամետ գործունեության շնորհիվ Զաքարիա Ա Ծործորեցին մեծ հեղինակություն էր վայելում կաթողիկեների մոտ: Պահպանված տեղեկությունները վկայում են, որ նա գրագրություն է ունեցել Հովհաննես Երզնկացի (Ծործորեցի) վարդապետի, Բարդուղիմեոս եպիսկոպոսի, կաթողիկե այլ գործիչների, Կիլիկիո Ամենայն Հայոց կաթողիկոսների և բարձրաստիճան այլ հոգևորականների հետ, մասնակցել հայ կաթողիկե եկեղեցական հարցերի քննարկման ժամանակ, սերտ հարաբերություններ է հաստատել ժամանակի հայ նշանավոր գործիչների հետ: Բացի այդ` Զաքարիա եպիսկոպոսն Արտազ գավառում, մասնավորապես Թադեոս առաքյալի վանքում և Ծործորում իր շուրջն է համախմբել հայ և եվրոպացի մի խումբ անվանի վանականների (ֆրանցիսկյան միաբանության անդամ ֆրա Պոնցիուս, Հովհաննես Երզնկացի-Ծործորեցի, Իսրայել հայ վարդապետ Րաբունի և այլք) և ձեռնամուխ եղել կաթողիկե եկեղեցու նշանավոր գաղափարախոսներ Թովմա Աքվինացու, Նիկողայոս Լյուրացու, Բոնավենտուրայի և այլոց գործերի թարգմանությանը: Ի դեպ, վանքում հանգրվանած ֆրանցիսկյաններին էլ հետևելով` միաբանությանն են անդամագրվում տեր Տիրացուն, Ներսես Տարոնացին, Իսրայել Արտազեցին և Դանիել Դավրիժեցին և այլք: Ավելին, լինելով առաքելական երկու՝ հայ և հռոմական եկեղեցիների միության ջատագով, նա այս հարցի շուրջ երկարատև բանավեճեր է վարում Սյունյաց մետրոպոլիտ Հովհաննես եպիսկոպոս Օրբելյանի հետ:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 472: Տե՛ս նաև նույնի` Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 42։ Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 304-308։ Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 473: Յովհաննէս Քռնեցի, Յաղագս քերականին, բնագիրը հրատ. պատրաստեց Լ. Ս. Խաչիկյանը, Երևան, 1977, էջ 19-20: Ալիշան Ղ., Հայապատում, հ. Բ, Վենետիկ, 1901, էջ 545-547: Տե՛ս նաև Marcus Antonius v. d. Oudenrijn O. P., Linguae Haicanae scriptores, Bernae, 1960, p. 23. Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 304-308: Տե՛ս նաև Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2073-2074: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 473: Նամակներից մեկը հրատարակվել է՝ Մսերեանց Մ., Թուղթ Յովհաննու Օրպէլի Արքեպիսկոպոսի Սիւնեաց առ Զաքարիա Ծործորեցի՝ Արքեպիսկոպոս Արտազու և Առաջնորդ Ուխտին Թադէոսի Առաքելոյ, «Ճռաքաղ», հ. 2, Մոսքուա, 1860, էջ 55-57: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 79:

Թադեոս առաքյալի ավանդության արձագանքները հետագա դարերում. Թադեոս առաքյալի քարոզչության և նահատակության պատմությունն իր արտացոլումն է գտել նաև հայոց դարձի պատմության ասորական խմբագրության մեջ. «Հայոց այս թագավորի՝ Սանատրուկի օրոք հայտնվեց Ղևին, որի մականունն էր Թադեոս, այսինքն՝ Ադդե, և նրանց քարոզեց հավատի խոսքը: Սանատրուկը՝ Աբգար թագավորի քեռորդին, ընդունեց նրան: Լսելով այդ՝ հայոց նախարարները եկան նրա մոտ և ասացին նրան. «Քեզ վայել չէ լքել քո նախնիների աստվածներին»: Նա էլ կատարեց նրանց կամքը և վերադարձավ իր նախկին մոլորությանը: Իսկ Ադդեին բարձրացրին մի բլուր, որտեղ նա սպանվեց նրանց ձեռքով ու թաղվեց հավատացյալ մարդկանց կողմից»: Փոքր-ինչ հետո կարդում ենք. «Երբ նա (Անակը) հասավ մի քաղաքի (իմա՛ Շավարշան, Ա. Հ.), նրա բանակը դադար առավ այնտեղ: Իսկ ինքը բարձրացավ այն բլուրը, որտեղ պսակի էր արժանացել Ադդե առաքյալը, և այդ գիշեր ննջեց իր կնոջ հետ: Վերջինս հղացավ նրանից այս Գրիգորին, որը լուսավորեց ողջ Հայաստանը»:

Տեր-Պետրոսյան Լ., Ագաթանգեղոսի ասորական խմբագրությունը, «Էջմիածին», 1988, Ե-Զ, էջ 44-45: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 33:

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. Զաքարիա եպիսկոպոսի և հայ կաթողիկե բնակչության վերաբերյալ ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում դոմինիկյան հոգևորական Ժուրդեն դը Սևերակը, որը Հնդկաստան ուղևորվելիս 1320 թ. ձմռանը եղել է Հայաստանում: Նա գովեստով է խոսում Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդի մասին, անվանում է նրան «մեր մի կաթոլիկ արքեպիսկոպոս՝ մեծ և ուժեղ վեհապետ», որն «իշխում է այս կողմերում և ըստ ամենայնի արժանի է վստահության»:

После Марко Поло. Путешествия Западных чужеземцев в страны трех Индий”, перевод с латинского и староитальянского языков, введение и примечания Я. М. Света, Москва, 1968, с. 137. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 80:

Թադեոս առաքյալի ավանդության արձագանքները հետագա դարերում. Թադեոս առաքյալի՝ Հայաստանում ունեցած քարոզչության, նրա ու Սանդուխտ կույսի նահատակվելու ավանդությունը համառոտ ներկայացրել են նաև հետագա հայ պատմիչները, մասնավորապես ԺԲ-ԺԳ դարերի նշանավոր մատենագիր Մխիթար Անեցին: Այն իր արտացոլումն է գտել նաև ԺԶ-ԺԸ դարերի պատմիչների և մանր մատենագիրների՝ Զաքարիա սարկավագ Քանաքեռցու, Դավիթ Բաղիշեցու և այլոց գործերում:

Մխիթար Անեցի, Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց , աշխատասիրությամբ Հ. Գ. Մարգարյանի, Երևան, 1983, էջ 76-77, 81-86: Զաքարեայ սարկաւագի պատմագրութիւն, հ. Գ, Վաղարշապատ, 1870, էջ 3: Տե՛ս նաև Մանր ժամանակագրություններ, հ. Բ, կազմեց Վ. Ա., Հակոբյան, Երևան, 1956, էջ 312-315: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 33:

1321 թ․

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. հայտնի է, որ 1321 թ. Զաքարիա եպիսկոպոսը նամակ է գրում Հռոմի Հովհաննես ԻԲ (1316-1334) պապին: Նույն տարում Զաքարիայի գիտությամբ և օժանդակությամբ ու «Հռոմի պապի հրամանաւ» Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքում Հովհաննես Երզնկացի-Ծործորեցին թարգմանում է Թովմա Աքվինացու «Յաղագս եւթն խորհրդոց եկեղեցւոյ» աշխատությունը: Զաքարիայի և ընդհանրապես Թադեոս առաքյալի աթոռի հոգևոր իշխանությունն ու լատինամետ գործունեությունը դուրս էին գալիս Արտազ գավառի սահմաններից և ընդգրկում էին Ատրպատականի հայաբնակ մի շարք շրջաններ, այդ թվում նաև Թավրիզ ու Մարաղա քաղաքները: Ենթադրվում է, որ վանքի եպիսկոպոսական աթոռի համար երկու հակադիր խմբավորումների՝ լատինադավանների և առաքելական եկեղեցու ավանդույթների պաշտպանների միջև մղվող պայքարի արդյունքում 1321 թ. Զաքարիա Ա-ի ազդեցությունից և իրավասությունից դուրս է բերվում Ատրպատականը, ապա նաև Թադեոս առաքյալի վանքը:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 173-174: Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 1267: Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 154: Այս և հետագա դեպքերի մասին տե՛ս նաև Мартиросян А., Армянские поселения на территории Ирана в XI-XV вв., Ереван, 1990, с. 87-89. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 80:

Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի «Գիւտ նշխարաց»-ը. Թադեոս առաքյալի քարոզչական գործունեության և մարտիրոսության պատմությունը շարադրելիս անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև մեկ այլ ստեղծագործության՝ «Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյ եւ Սամուելի եւ Իսրայելի եւ այլոց» խորագիրը կրող երկին, որը մեզ է հասել Ե դարից: Հրաշապատում ձևով ներկայացված է գյուտի պատմությունը՝ իբրև վկայաբանության բնականոն շարունակություն: Պատումի գլխավոր դեմքը Կիրակոս մենակյաց կրոնավորն է, որ ճգնում էր Արտազ գավառի Շավարշան գյուղաքաղաքի մոտակայքում` Սանատրուկ լեռան վրա գտնվող մի այրում. «Ես՝ Կիրակոս էի աշակերտեալ Դաւթի միայնակեցի. բնակէի ’ի սնարս լերին Սանատրուկ, ’ի յայրին, մօտ ’ի Շաւարշան...»: Կիրակոսն «’ի քուն գիշերի» հրաշալի տեսիլք է ունենում, թե մոտակա բլրակի վրա ոսկեղեն աթոռին նստած է լույսերով ողողված Թադեոս առաքյալը և նրա շուրջն են «աշակերտք և վկայք նորա, և աղջիկն Սանդուխտ»: Երրորդ գիշեր տեսիլքը նորից կրկնվում է, և առաքյալը մենակյացին ցույց է տալիս իր գերեզմանի տեղն ու պատվիրում չմոռանալ այն. «...Կիրակոս, միտ դիր և ցուցից քեզ զնշխարս մեր ուր հանգուցեալ են: Եւ եցոյց ինձ արձան մի անտաշ յարեւելից կողմանէ, և ասէ. Աստ գտանես»: 30-օրյա պահեցողությունից հետո Կիրակոսը գործի է անցնում. գտնում է երազում տեսած արձանը (ժայռը) և փորում է այնտեղ, բայց ապարդյուն: Գիշերը Թադեոս առաքյալը վերստին հայտնվում է տեսիլքով, և մատնացուցած տեղում հայտնաբերվում են մի վկայի նշխարներ: Այնուհետև տեսիլք է գալիս բարձրահասակ ու գեղեցիկ երիտասարդ, ներկայանում է իբրև Զաքարիա, ապա լույսերով պարուրված Սանդուխտ արքայադուստրն ու ցույց տալիս իր նշխարների վայրը մի փոքր եկեղեցու մեջ՝ բլրի վրա. «Եւ կոյսն փառաւորէր զԱստուած և ասէ ցիս. Ես ’ի բլրին եմ՝ ուր զառաջինն ցուցաւ քեզ տեսիլն. և տարաւ զիս ’ի բլուրն և ցուցանէր ինձ եկեղեցի մի փոքրիկ և լի լուսով»: Կիրակոսը կրկին օրերն անցկացնում է պահքով, ծոմապահությամբ ու ջերմեռանդ աղոթքներով, ապա գնում և այս ամենի մասին պատմում է եպիսկոպոսին: Մի վերջին անգամ երազում մենակյացին հայտնվում է առաքյալի լուսավոր կերպարանքը, հուսադրում, թե «Այսօր գտանէք զփափաքելին ձեր», անձամբ տանում և ցույց է տալիս իր նշխարների տեղը: Կիրակոսը, օգնական ունենալով Սամուել անունով քահանային, ի վերջո գտնում է սրբալույս նշխարները, որոնց վրա դեռևս տեսանելի էին նահատակության հետքերը. «Եւ եղեւ ահ և թնդիւն և պատառեցաւ վէմն, և հոտ անուշութեան բուրեաց և ելից զվայրսն: Եւ գտաք զնշխարսն յիւրաքանչիւր հանգստի ահաւոր և սքանչելի տեսլեամբ. առաջինն՝ առաքեալն որ կայր ի մէջ պատառեալ վիմացն յարեւելից կողմանէ որպէս երեւեցաւն. և մօտ յառաքեալն գտաք զնշխարս որոց նշանն այս էր. միոյն ընդ ուսն հարեալ երկաթի բեւեռս և ’ի նմին կային բեւեռքն. և միւսումն ընդ լսռունսն ծակեալ, և էին զարմանալիք»: Այս գյուտից երկու օր անց (երրորդ օրը) Կիրակոսն ու Սամուելը հայտնաբերում են Սանդուխտ սրբուհու գերեզմանը ու դուրս բերում նրա նշխարները ևս. «Եւ յերրորդում աւուրն հասաք ’ի հանգստարան սրբոյն Սանդխտոյ և աղօթեցաք, և եղեւ շամանդաղ թանձրամած ’ի վերայ բլրին մինչև յերիս ժամս աւուրն, և ոչ կարացաք տեսանել ինչ. ահիւ և լալով խնդրեցաք փափագելին... Եւ բացեալ հանգիստ սրբոյն և հոտ անուշութեան բուրեալ, և փարատեցաւ շամանդաղն և եղեւ լոյս և երեւեցան նշխարքն, և առեալ բերաք ’ի տեղին ուր նշխարք սուրբ առաքելոյն էին, և եդաք առ նմա»: Գյուտի լուրը տարածվում է ամենուր: Հայոց աշխարհի տարբեր կողմերից մարդկանց բազմություն է հավաքվում Արտազում՝ սուրբ մասունքները տեսնելու և փառաբանելու համար: Շատերը բժշկվում են մարմնավոր ախտերից, իսկ Ռշտունյաց գավառից եկած մի կույր վերագտնում է աչքերի լույսը «’ի ձեռն սուրբ առաքելոյն և նորին աշակերտացն»:

Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 86-97: Տե՛ս նաև Անանուն, Վկայաբանութիւն Թադէոսի առաքելոյն, քարոզութեանն եւ գալստեան ի Հայս եւ կատարմանն, որ ի Քրիստոս: Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյն, Մատենագիրք Հայոց, հ. Գ, Անթիլիաս, 2004, էջ 19-22: «Գիւտ նշխարաց»-ի հեղինակը եպիսկոպոսի անունը չի հիշատակում (Սոփերք, Ը, էջ 92), իսկ Ղ. Ալիշանը ծանոթագրում է. «Ի Յայսմաւուրս Շահակ կոչի եպիսկոպոսդ» (Սոփերք, Ը, էջ 102): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 33-34:

1321 թ․

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. Զաքարիայի կաթողիկամետ գործունեությանը հակակշռելու, հայ ազգային եկեղեցու սկզբունքներն ու ավանդույթները պաշտպանելու, Թադեոս առաքյալի վանքը և եպիսկոպոսական թեմը լատին ու հայ կաթողիկե գործիչների ազդեցությունից դուրս բերելու նպատակով հայ առաքելական բարձրաստիճան հոգևորականության և ավատատերերի ջանքերով 1321 թ. Թավրիզում թեմի առաջնորդ է նշանակվում Ծործորեցուց կախում չունեցող և կաթողիկեությանը հակադրվող «սրբազան քաւչապետ և վերատեսուչ առաքելական աթոռոյ» տիտղոսով մեծարված Մատթեոս եպիսկոպոսը: Նա պաշտոնավարել է մոտ մեկուկես տասնամյակ: 1335 թ. չափածո մի հիշատակարանում հիշվում է կաթողիկե քարոզիչների ու նրանց դավանանքն ընդունած հայ գործիչների դեմ մղած պայքարի առնչությամբ:

Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 154-155: Ձեռագիր չափածո հիշատակարանը կազմել է Գրիգոր երեցը, 1335 թ. (տե՛ս ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 268-269): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 80:

5 դ․

Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի «Գիւտ նշխարաց»-ը. երկի հեղինակը, որ հետազոտողների կարծիքով նույն ինքը՝ «Վկայաբանության» հեղինակ Սամուել եպիսկոպոսն է, նշխարների հայտնագործումը կապում է Հովհան կաթողիկոսի և հայոց մարզպան Վահան Մամիկոնյանի ապրած ժամանակաշրջանի հետ` ավելացնելով, որ երկրի հոգևոր և քաղաքական այրերը, ամբողջ ժողովուրդը տոնեցին սրբերի հիշատակը. «Եւ եղեւ գիւտ նշխարացն ’ի շնորհաց սուրբ Հոգւոյն յաւուրս հոգէզարդ, աստուածասէր և ճգնազգեաց տեառն Յովհաննու Հայոց կաթողիկոսի, և քաջանուն և նախանձախնդիր աստուածային պատուիրանացն Վահանայ Մամիկոնենից տեառն Հայոց մարզպանի և սպարապետի. որք եկին աշխարհախումբ բազմութեամբ եպիսկոպոսօք, քահանայիւք, և սարկաւագօք և այլ բազմութեամբ ազատաց և խառնիճաղանճ ամբոխիւ, և տօնեցին սաղմոսիւք և օրհնութեամբ զյիշատակ սրբոցն բազում աւուրս և ուխտ եդեալ կատարեալ զյիշատակ նոցա: Եւ առնուին մասն ’ի նշխարաց սուրբ առաքելոյն Թադէոսի և Սանդխտոյ և յայլոց վկայիցն, և տուեալ փառս Աստուծոյ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս խնդութեամբ»: Այս իրադարձության մասին է նաև Մովսես Խորենացու հակիրճ տեղեկությունը. «...ի գաւառն, որ անուանեալ կոչի Արտազ, ի տեղի դաշտավայրս, ուր յայտնեցան նշխարք սրբոյ և մեծի առաքելոյն մերոյ Թադէի»: Այսպիսով, Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի նշխարների գյուտը տեղի է ունեցել Նվարսակի հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո` հավանաբար 485-486 թթ.` Հովհան Ա Մանդակունի կաթողիկոսի աթոռակալության (478-490) և Վահան Մամիկոնյանի մարզպանության շրջանում:

Ակինեան Ն., Վկայաբանութիւն Ս. Թադէոսի եւ Սանդխտոյ կուսին եւ կանոնք Թադէի, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1970, N 1-3, էջ 15-16: Տե՛ս նաև Մելքոնյան Հ. Գ., Հայ-ասորական հարաբերությունների պատմությունից (3-5-րդ դդ.), Երևան, 1970, էջ 170-171: Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 96-97: Տե՛ս նաև Անանուն, Վկայաբանութիւն Թադէոսի առաքելոյն, քարոզութեանն եւ գալստեան ի Հայս եւ կատարմանն, որ ի Քրիստոս: Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյն, Մատենագիրք Հայոց, հ. Գ, Անթիլիաս, 2004, էջ 22: Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 212: Ի դեպ, ԺԷ դարի մի անանուն ժամանակագիր Նշխարների գյուտը սխալմամբ վերագրում է 721 թ., այսինքն՝ Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսի աթոռակալության շրջանին (717-728). «Թաթեոս Առաքելուն և Սանդըղտայ կուսին մարմինն ի Հայոց թվականին ՃՀ (721)-ին գտվելի հրաշօք և զարմանալի բանիւք» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 203): Այս սխալը, անշուշտ, երկու Հովհաննես կաթողիկոսների (Հովհաննես Ա Մանդակունու և Հովհաննես Գ Օձնեցու) անունների շփոթության արդյունք է: Գյուտի ժամանակի մասին տե՛ս Մելքոնյան Հ. Գ., Հայ-ասորական հարաբերությունների պատմությունից (3-5-րդ դդ.), Երևան, 1970, էջ 180-181: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 34-35:

1342 թ․

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. Արտազի և Ատրպատականի մյուս հայաբնակ շրջանների հայ կաթողիկեների առաջնորդի պաշտոնը Զաքարիայի մահվանից հետո մի քանի տարի միայնակ վարում է Տիրացու Բ եպիսկոպոսը: Այդ է վկայում 1342 թ. Թավրիզում ընդօրինակված Ավետարանը (գրիչ՝ Սարգիս), ուր հիշատակվում է նահանգի և Թավրիզ քաղաքի առաջնորդ տեր Տիրացու եպիսկոպոսը:

Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 158: ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 331: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 80:

10 դ․

Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի «Գիւտ նշխարաց»-ը. Նշխարների գյուտի մասին ակնարկներ կան ուշ շրջանի հայ հեղինակների՝ Ուխտանեսի (Ժ դար), Ստեփանոս Տարոնեցու (Ասողիկ, Ժ դար), Հովհաննես Դրասխանակերտցու (Ժ դար), Մխիթար Անեցու (ԺԲ-ԺԳ դարեր), Մխիթար Այրիվանեցու (ԺԳ դար) և այլոց աշխատություններում:

Ուխտանէս եպիսկոպոս, Պատմութիւն Հայոց, հատուած առաջին, Պատմութիւն հայրապետաց եւ թագաւորաց Հայոց, Վաղարշապատ, 1871, էջ 54: Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն Տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 82: Յովհաննու կաթողիկոսի Դրասխանակերտցւոյ Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1996, էջ 50: Մխիթար Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն Հայոց, Մոսկվա, 1860, էջ 48 («Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյն և Սանդխտոյ կուսին ‘ի ձեռն Կիրակոսի»): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 35:

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. Առաքյալի նահատակությամբ սրբացված մենաստանը վերստին դառնում է հայ եկեղեցու և ազգային ավանդույթներին հավատարիմ թեմակալ առաջնորդի (այժմ արդեն՝ Մատթեոս եպիսկոպոսի հաջորդների) աթոռանիստը, իսկ Զաքարիա Ծործորեցուն հաջորդած հայ կաթողիկե առաջնորդները ստիպված զիջում են՝ սահմանափակվելով Մակվի բերդի և Ծործորի վանքի շրջանակներով (մինչև Արտազի հայկական իշխանության անկումը 1426 թ.): Ընդ որում, երկու կողմերն էլ իրենց են վերապահում Թադեոս առաքյալի թեմի առաջնորդի տիտղոսը: Արտազի թեմի լատինադավան առաջնորդի նստավայր է դառնում, ամենայն հավանականությամբ, Ծործորի վանքը, իսկ նրա հոգևոր իշխանությունն Արտազի սահմաններից դուրս ճանաչում է միայն Ատրպատականի հայ կաթողիկե բնակչությունը:

Ի դեպ, հայ կաթողիկե թեմի վերաբերյալ նշվել է, որ ամբողջ ԺԴ դ. վանքը հավանաբար ղեկավարել են ունիթորները, և նրանց հիերարխիական բախումների հետևանքներն իր վրա է զգացել նաև միաբանությունը: Զաքարիա վանահայրը հավանաբար կաթողիկե էր: Հռոմի հետ խզումը տեղի ունեցավ միայն մոտ 1420 թ., քանի որ 1426 թ. Մակուի կաթողիկե իշխանները թալանում են վանքը (Pelliot P., Zacharie de Saint-Thadée et Zacharie Sefêdinian, Paris, 1943, Revue de l’Histoire des Religions, 121, p. 150-154. Tournebize F., Histoire politique et religieuse de l’Arménie depuis l’origine des Arméniens jusqu’à la mort de leur dernier roi (l’an 1393), Paris, 1910, p. 320-343). Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 156, 158: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 80:

Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի «Գիւտ նշխարաց»-ի հանդես գալը Ե դարի վերջերին պատահական չէր: Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո հայ հոգևոր ու մշակութային կյանքում ուժեղանում է ասորական և հունական ազդեցությունը: Հայ ժողովուրդը մինչև Ե դարասկիզբը զուրկ էր սեփական այբուբենից: Փաստորեն մի ամբողջ հարյուրամյակ Հայաստանի հարավարևելյան նահանգներում եկեղեցական արարողություններն ու կրոնական ընթերցումները կատարվում էին ասորերեն, իսկ արևմտյան մասում՝ Բյուզանդական կայսրության սահմանների մոտ, տիրապետող էր հունարենը: Օտարամուտ ազդեցություններն ավելի են ուժեղանում, երբ 387 թ. կնքված պայմանագրով Մեծ Հայքն առաջին անգամ բաժանվում է Սասանյան Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև: Այդ ժամանակ քրիստոնեական աշխարհում դրված էին պատրիարքական աթոռների գերակայության, նրանց հնության և առաքելական ծագման հիմնավորման հարցերը: Հայոց եկեղեցին չէր կարող անտարբեր լինել ընդհանրական եկեղեցում ընթացող պայքարի նկատմամբ, մանավանդ, երբ ոտնձգություններ էին կատարվում նրա նվիրապետական անկախության դեմ: Ասորիներն Աբգարի և Ադդայի զրույցով, իսկ արևմտյան քրիստոնեական աշխարհը Պողոս և Պետրոս առաքյալների ավանդությամբ, իրենց եկեղեցիներն առաքելական հայտարարելով, ձգտում էին գերագահություն և առաջնություն ձեռք բերել միմյանց և Հայ լուսավորչական եկեղեցու նկատմամբ: Սկսվում է ծանր և անզիջում պայքար մի կողմից հակակշռելու համար արևմտյան հռոմեական-հելլենական հոգևոր ազդեցությունը, մյուս կողմից թոթափելու համար ասորական եկեղեցու, հատկապես ասորի բարձր հոգևորականության հավակնությունները հայ կաթողիկոսական աթոռի նկատմամբ: Հայ Արշակունիների հարստության անկումից (428 թ.) հետո ազգային կյանքի առաջնորդությունն ու ղեկավարությունն անցնում է հոգևորական դասի տնօրինությանը: Վերջինիս հովանավորությամբ էլ նոր թափ է ստանում մշակութային վերելքը, որ սկիզբ էր առել քրիստոնեության ընդունումից (301 թ.) հետո: Այդ մի քանի տասնամյակներում, երբ դրված էր հայ ժողովրդի լինել-չլինելու հարցը, հոգևոր և մշակութային կյանքի ղեկավար կրոնական դասին հաջողվում է դեռևս կանգուն մնացած հայ աշխարհիկ ուժերի աջակցությամբ, հայ գրերի գյուտով և մշակութային անկախ կյանք ստեղծելով հավերժացնել հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյությունը, ամրապնդել նրա հոգևոր կյանքի ու ազգապահպանման հիմքերը: Դավանաբանական պայքարի միջոցին հայ բարձր հոգևորականությունը մասնակցում է Նիկիո եկեղեցական ժողովին (325 թ.), ստեղծում հայոց եկեղեցու վարդապետությունը (կրոնական աշխարհայացքը), մերժում Քաղկեդոնի եկեղեցական ժողովի (451թ.) ընդունած որոշումները և բաժանվելով ընդհանրական եկեղեցուց` հիմնում է իր սեփական անկախ եկեղեցին Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գլխավորությամբ: Հայ եկեղեցու կենտրոնը, ինչպես նախկինում, մնում է Էջմիածինը: Հայոց եկեղեցին ոգեշնչում է նաև պայքարը զրադաշտականության դեմ (Դ-Ե դարեր), որն ավելի է սերտացնում եկեղեցու կապը ժողովրդի հետ: Զրադաշտականության դեմ վարած երկարատև պատերազմներից հետո Նվարսակի դաշնագրով (484 թ.) հայոց եկեղեցին ձեռք է բերում կրոնական ազատություն: Առաջնահերթ խնդիր էր դարձել երկրում ստեղծված բարենպաստ պայմաններն օգտագործելով ավելի ամրապնդել սեփական դիրքերը ոչ միայն ներքին կյանքում, այլև արտաքին աշխարհում: Վերոհիշյալ անցքերի հիմքի վրա Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների վկայաբանությունը, ինչպես նաև նահատակված սրբերի նշխարների հայտնաբերումը հնարավորություն էին ընձեռում բարձրացնել Հայ լուսավորչական եկեղեցու դիրքը և պաշտպանել նրա ինքնուրույնությունն օտար տիրապետությունների հավակնություններից: Պատահական չէ, որ Ե դարի վերջերին են վերագրվում Թադեոս առաքյալի, հայոց առաջին մարտիրոսուհու՝ Սանդուխտ կույսի, և Գրիգոր Լուսավորչի նշխարների գյուտը: Նշխարաց գյուտերի առթիվ կազմակերպվում են տոներ ու եկեղեցական ուխտագնացություններ, որոնց նպատակն էր ժողովրդի լայն խավերում քրիստոնեական հավատն ամրապնդելու միջոցով ուժեղացնել հայոց եկեղեցին: Նահատակված սրբերի հիշատակը հավերժացնելու համար կառուցված վանքերը դարձել են աղոթատեղիներ, իսկ նրանց մեջ պահված սրբերի մասունքները դարեր շարունակ թույլերի ու տկարների միակ հույսն ու ապավենն են եղել: Սուրբ նշխարների գերբնական ուժին ու հրաշագործությանն է հավատ ընծայել ժողովուրդը երաշտի, համաճարակների, փորձությունների ու վտանգների ժամանակ: Հայոց եկեղեցին մինչև Ը դարը Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ սրբուհու հիշատակի օրը տոնել է առանձին-առանձին՝ ըստ անշարժ տոմարի, միայն Ը դարից հետո է այն տոնել շարժական տոմարով, միասնաբար՝ Վարդավառից հետո եկող առաջին շաբաթ օրը (հուլիսի 4-ից օգոստոսի 4-ն ընկած ժամանակահատվածում):

Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցի վկայությամբ` ԺԹ դարի վերջին Թադեոս առաքյալի մասունքները կրող խաչեր են պահվել Արցախում՝ Գանձակ (Կիրովաբադ) քաղաքի Նորաշեն թաղամասի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, վերահրատ.՝ Երևան, 1999, էջ 184), Վարանդայի գավառի Ավետարանոց ավանի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում (էջ 209), նույն ավանի մերձակայքում գտնվող Սբ. Ղևոնդեանց անապատ համալիրում (էջ 208), Շուշիի Ագուլեցոց Սբ. Աստվածածին եկե¬ղե¬ցում (էջ 235) և այլուր: 1890 թ. Գյոկչա քաղաքից 10 կմ հյուսիս գտնվող Գիրդադյուլ հայաբնակ գյուղում (ներկայումս ավերակ գյուղատեղի Ադրբեջանի Հանրապետության Կուտկաշենի շրջանում` Գյոկչայ (Կոկիսոն) գետի աջ վտակ Ղոբուն գետակի ափին), բնակիչներից մեկի տանը պահվում էր «...սրբատփի նման մի արծաթեայ անօթ, որի մէջ է Թադէոս առաքեալի մասունքից մի մեծ կտոր: Անօթի վերայ փորագրուած է հեռաւոր հնութեան ձեւի տառերով այս հակիրճ արձանագրութիւնն. «Թադէոս առաքեալ, պաղատել անյիշաչար Յիսուս Քրիստոս»: Մասունքն գտած է տան տիրոջ երեխան 3 տարի առաջ գիւղի արեւելեան կողմի ձորով հոսող վտակից: Յորդառատ անձրեւի հեղեղներն քանդում են հողեայ այրերը եւ թափում հեղեղատի մէջ, որից գտած է երեխան մասունքս» (նույնի՝ Աղուանից երկիր եւ դրացիք, Թիֆլիս, 1893, էջ 213, վերահրատ.` Երևան, 1999, էջ 112): Այդ մասին մանրամասն տե՛ս Վարդանյան Ռ., Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի վկայաբանությունը և նրա ժամանակը, «Հայոց սրբերը և սրբավայրերը» (հոդվածների ժողովածու), Երևան, 2001: Տե՛ս նաև Մինասեան Լ. Գ., Երկու խօսք Ս. Թադէոս Առաքեալի եւ ընդհանրապէս շարժական տօների մասին, «Ալիք», 1984, 7-ը յունւարի, էջ 6: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 35-36:

1361 թ․

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. Մեսրոպ Արտազեցու ջանքերով 1361 թ. Սիս քաղաքում հրավիրվում է եկեղեցական ժողով, որը չեղյալ է հայտարարում 1307 թ. Սսի, 1309 և 1316 թթ. Ադանայի ժողովների ընդունած որոշումները հայ և կաթողիկե եկեղեցիների ունիայի (միության) վերաբերյալ, մերժում կաթողիկեական նորամույծ ծեսերը՝ վերջնականապես ձախողելով հայոց եկեղեցին պապականությանը ենթարկելու Հռոմի փորձերը:

Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2245-2246: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 80:

Թադեոս առաքյալը հայ ժողովրդական բանահյուսության մեջ. աստվածաշնչյան դեմքերի ու անցքերի, քրիստոնեական ազգային և ընդհանրական սրբերի, Հայոց դարձի պատմության ու հայ եկեղեցու հայրերի մասին ստեղծված ավանդություններն իրենց ուրույն տեղն ունեն հայ ժողովրդական բանահյուսության մեջ: Սրանց առաջացումը, անշուշտ, պայմանավորված է նոր կրոնի ընդունմամբ, ժողովրդական լայն խավերում քրիստոնեական գաղափարների տարածմամբ ու արմատացմամբ, ինչպես նաև ժամանակի ընթացքում քրիստոնեական հավատալիքների ձևավորմամբ ու կայունացմամբ: Հայ ժողովրդի հոգևոր արժեքներն ուսումնասիրելու տեսանկյունից բնապաշտական կրոնի տարրերով շաղախված հավատալիքներն առավել հետաքրքրական են: Նրանցում բազմաթիվ են նաև տեղագրական ու տեղանվանական բնույթի ժողովրդական ստուգաբանությունները: Քրիստոնեական սրբերի հետ առնչվող ավանդություններից մի քանիսը կապվում են Թադեոս առաքյալի անվան ու քարոզչության հետ, որտեղ արտացոլվում են Հայաստանի առաջին լուսավորչի գործունեության մասին ժողովրդական պատկերացումները: Ավանդությունն առաքյալին է վերագրում հայկական մի շարք վանքերի կառուցումը (թեև դրանք բոլորն էլ հիմնադրվել են ավելի ուշ ժամանակներում), նրա գործունեությամբ է մեկնաբանվում որոշ տեղանունների (այդ թվում մանրատեղանուններ) առաջացումը: Ընդհանուր պատկերացում տալու համար ստորև ներկայացնում ենք այդ ավանդություններից մի քանիսը: Անգղա Սբ. Աստվածածին կամ Ձիթատուր վանքը գտնվում է Վասպուրականի Հայոց ձոր գավառում` Անգղ գյուղից 1 կմ հեռու: Ավանդության համաձայն` աղոթող Թադեոս առաքյալին մի գիշեր հայտնվում է Մարիամ Աստվածածինը՝ մանուկ Հիսուսը գրկում, պատվիրում է կործանել Անգղ գյուղի բնապաշտական աղոթատեղիներն ու տեղը եկեղեցի կառուցել: Առաքյալը կատարում է Տիրամոր պատվերը և սկսում եկեղեցու շինարարությունը: Սակայն դևերը գիշերով քանդում են կառուցածը և քարերը ջուրն են նետում: Այսպես շարունակվում է միառժամանակ: Աստվածածինը տեսիլքով վերստին հայտնվում է Թադեոսին և առաջարկում կառույցի ամրության համար հիմքում դնել օծված խաչ և հրաշագործ յուղով լի շիշ: Առաքյալը կատարում է Աստվածամոր այս պատվերը ևս: Երբ դևերը գալիս են եկեղեցին քանդելու, դառնում են սև ագռավներ: Նրանց հետևից հասնում են անգղների կերպարանք առած հրեշտակները, և հալածական դևերը գետն են թափվում՝ «Սա չէ՜ այն, սա չէ՜ այն» աղաղակելով: Թադեոս առաքյալը հաջողությամբ ավարտում է եկեղեցու կառուցումը, որն այդուհետև անվանվում է Անգղա Սբ. Աստվածածին, ինչպես նաև Ձիթատուր վանք, իսկ գետը՝ Սաչան: Երկրորդ ավանդությունը ևս կապված է առաքյալի շինարարական գործունեության հետ: Ամիդ (Դիարբեքիր, Տիգրանակերտ) քաղաքից հյուսիս` Արղանա գետի ափին, Թադեոս առաքյալը հիմնում է նոր վանք: Սակայն հաջորդ օրն ևեթ աշխատանքային գործիքներն անհետանում են: Այսպես կրկնվում է մի քանի օր: Զարմացած առաքյալը, ձեռքերը երկինք բարձրացնելով, գոչում է. «Տե՛ր, մի՞թե չես ուզում, որ քո անունով ուխտատեղի կառուցվի»: Այնժամ երկնքից ձայն է լսվում. «Թադե՜, Թադե՜, բարձրահայաց» (ասել է, թե բարձրում նայիր): Առաքյալը բարձրանում է ժայռն ի վեր և գտնում է բահերն ու բրիչները: Հենց այստեղ էլ կառուցում է վանքը ու անունը դնում Բարձրահայաց: Իր քարոզչության ընթացքում Թադեոս առաքյալն իջևանում է Սասնո Մահբբանք գյուղում, որը փռված էր Ծովասար լեռան արևելյան փեշին: Հաջորդ օրը` գյուղից դուրս գալուց հետո, ծարավը հագեցնելու համար նա ձեռքի գավազանով հարվածում է գետնին ու սառնորակ աղբյուր բխեցնում: Ջրից խմում են նաև մոտակայքում արածող սև ոչխարներն ու իսկույն սպիտակում: Ականատես հովիվն այս հրաշքի մասին պատմում է Բռնիկ իշխանին, որն էլ խնդրում է առաքյալին բուժել իր հիվանդ որդուն` փոխարենը խոստանալով տեղ հատկացնել վանք կառուցելու համար: Առաքյալը աղբյուրի ջրում լողացնում է իշխանորդուն և բուժում է մարմնական ախտերից: Ուրախացած Բռնիկը որոշում է նորաշեն վանքի պատերը զարդարել ոսկով ու արծաթով, սակայն Թադեոս առաքյալը չի թողնում` վախենալով, որ ազնիվ մետաղների տենչով տարված` մարդիկ կավերեն վանքը: Այդ գումարով Բռնիկ իշխանը Մահբբանքի վանքից քիչ հեռու բերդ է կառուցում և վանքի անունով կոչում Մահբբանքի բերդ: Վանա լճի արևելյան կողմերով անցնելիս Թադեոս առաքյալին հիացնում է ափամերձ ու ծառաստաններով հարուստ մի գյուղի գեղեցիկ բնապատկերը: «Այլ ու՞ր գնանք»,— բացականչում է նա: Գյուղի անունը մնում է Այլուր, որ հետո չնչին փոփոխությամբ դառնում է Ալյուր (Ալուր) (Թիմար գավառում): Հավավ գյուղի բնապաշտ հայերը Բալուի շրջանում քարոզող Թադեոս առաքյալին ծաղրելու համար սկսում են շան նման հաչել: Զայրացած առաքյալն անիծում է նրանց, որ կորցնեն իրենց մարդկային լեզուն: Այդպես էլ լինում է: Եվ քանի որ բնակիչները խոսելիս շարունակ հա՛վ, հա՛վ են կանչում, գյուղի անունը մնում է Հավավ: Թադեոս առաքյալի անվան հետ է կապվում նաև Բաղեշ քաղաքից (այժմ՝ Բիթլիս) հարավ-արևմուտք` Ամպ գյուղի մոտ գտնվող Խնդրակատար Սբ. Աստվածածին վանքի կառուցումը: Երբ Թադեոս առաքյալն այս կողմերն է գալիս քարոզելու և Տիրամոր անվամբ մենաստան կառուցելու նպատակով, աղոթքի մեջ ցանկություն է հայտնում երկրում հազար ու մի եկեղեցի հիմնել ու հետո մեռնել: Այս խոսքերի վրա իբր թե գյուղի վրա տարածված ամպի միջից առաքյալին են հասնում հետևյալ բառերը. «Խնդիրդ կատարվեց»: Ահա այս պատճառով էլ գյուղը կոչվում է Ամպ, իսկ նորակառույց եկեղեցին՝ Խնդրակատար Սբ. Աստվածածին: Բաղեշի արևելյան կողմում` ձորամիջում հիմնված Ավեխի Սբ. Աստվածածին վանքի մոտ բխող աղբյուրը, ըստ ավանդապատումի, Թադեոս առաքյալի գործած հրաշքներից է: Բորոտությամբ տառապող մի աղջիկ դիմում է առաքյալին. վերջինս աղոթքով ժայռից աղբյուր է բխեցնում և բուժիչ ջուրը խառնելով հողի հետ` քսում է հիվանդի վերքերին: Այստեղ էլ, ավանդության համաձայն, սուրբը կառուցում է Աստվածածնին նվիրված վանքը, որը հայտնի է նաև Ավեխու Սբ. Թադեի վանք անվամբ: Թադեոս առաքյալի հայաստանյան քարոզչությանը վերաբերող վերոհիշյալ ավանդությունները բացառապես առնչվում են երկրի արևմտյան և հարավային տարածքներին: Սակայն նմանատիպ պատումներ են պահպանվել նաև արևելահայոց ժողովրդական բանահյուսության մեջ: Ավանդության համաձայն` մայրաքաղաք Արտաշատի բլուրներից մեկի վրա հանդիպում են Հայոց աշխարհի երկու լուսավորիչները՝ Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները: Ի նշան հանդիպման` լծակից ընկերները ժայռի վրա դրոշմում են խաչանշանը և օծում այն սրբալույս մյուռոնով: Գիշերն օթևանում են նույն հարկի տակ: Այստեղից էլ ծագում է բլրանունը՝ Օթյաց խաչ: Հաջորդ օրը Թադեոս առաքյալը մեկնում է Արտազ, որտեղ և նահատակվում է Սանատրուկ արքայի հրամանով, իսկ Բարդուղիմեոս առաքյալն ուղևորվում է Վասպուրականի Աղբակ գավառ՝ իր քարոզչության վերջին վայրը` արժանանալով նույն ճակատագրին: Օթյաց խաչ տեղանունը դարեր շարունակ պահպանվել է ժողովրդի հիշողության մեջ: 1816 թ. ամռանը` Խոր Վիրապ այցելած ժամանակ, Սբ. Էջմիածնի միաբան Մեսրոպ սարկավագ Թաղիադյանին վանականներն արևմտյան բլրագագաթին ցույց են տալիս այդ խաչանշանը և պատմում ավանդությունը: Ժողովրդական ավանդությունը Թադեոս առաքյալի հետ է կապում նաև Ագուլիս տեղանվան առաջացումը: Պատմում են, որ քարոզչական գործունեության ընթացքում` Որդուատից (Օրդուբադ) Ագուլիս գնալու ճանապարհին, առաքյալը գիշերում է Ագուլիսի և Հանդամեջի արանքում բարձրացող քարաժայռի վրա: Վաղ առավոտյան, արեգակի առաջին ճառագայթների հետ արթնանալով, նա բացականչում է. «Ակն ի լոյս»: Ժամանակի ընթացքում արտահայտությունը ձևափոխվում է, աղավաղվում (Ագուլիս) և վերածվում է տեղանվան: Հետագայում ժայռը սրբացվում է, դառնում ուխտատեղի շրջակայքի բնակչության համար:

Ղանալանյան Ա., Ավանդապատում, Երևան, 1969, էջ Կ: Նշվ. աշխ., էջ 247-248: Անգղա վանքի մասին տե՛ս Սարգիսեան Հ. Ն., Տեղագրութիւն ի Փոքր եւ Մեծ Հայս, Վենետիկ, 1864, էջ 255: Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 134-136: Ոսկեան Հ., Վանի-Վասպուրականի վանքերը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, յուլիս-դեկտեմբեր, էջ 163-166: Ղանալանյան Ա., Ավանդապատում, Երևան, 1969, էջ 214, 257: Սարգիսեան Հ. Ն., Տեղագրութիւն ի Փոքր եւ Մեծ Հայս, Վենետիկ, 1864, էջ 238-239, 242: Մահբբանք կամ Մահբուբանք գյուղը գտնվում էր Արևմտյան Հայաստանի Բիթլիսի նահանգի նույնանուն գավառի Խութ-Բռնաշեն գավառակում` Մուշ քաղաքից մոտ 14 կմ հարավ-արևելք` Բռնաշեն գյուղի մոտ` Ծովասարի հյուսիսարևելյան լանջին: Վանքը կառուցված էր գյուղից հյուսիս և հրաշագործ աղբյուրի անվամբ կոչվում էր նաև Աղբյուրիկ կամ Աղբերիկ վանք: Վերջինիս մոտակայքում էր Մահբբանքի բերդը: 1741 թ. Ալահմեդին բեկը գրավում և ավերում է բերդը, բայց հետագայում հաշտվելով ըմբոստ սասունցիների հետ` վերակառուցում է այն: Գյուղը եղել է հայաբնակ, մինչդեռ 20-րդ դարասկզին արդեն նրա բնակիչները քրդեր էին (Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ս., Բարսեղյան Հ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 3, Երևան, 1991, էջ 652-653): Ղանալանյան Ա., Ավանդապատում, Երևան, 1969, էջ 194, 200: Տե՛ս նաև Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Բ, Կ.Պօլիս, 1885, էջ 279: Տե՛ս նաև Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 59: «Արարատ», 1898, էջ 300: Ոսկեան Հ., Սալնաձոր-Բաղեշի վանքերը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1944, յունուար-դեկտեմբեր, էջ 85-88: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1898, էջ 300: Ոսկեան Հ., Սալնաձոր-Բաղեշի վանքերը, էջ 79-80: Սոփերք, ԺԹ, Վենետիկ, 1854, էջ 25: Տե՛ս նաև Օրմանյան Մ., Ազգապատում, Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 13: «Ճանապարհորդութիւն Մեսրովբայ Դ. Թաղիդեանց Վ. Ա. սարկաւագի սրբոյ Էջմիածնի ի Հայս» (տե՛ս Թաղիադյան Մ., Ուղեգրություններ, հոդվածներ, նամակներ, վավերագրեր, Երևան, 1975, էջ 97): Քաջբերունու (Գաբրիել Տեր-Հովհաննիսյան) վկայությամբ` 1860-ական թթ. Խոր Վիրապի վանահայր Հակոբ վարդապետ Քանդարյան Ալեքսանդրապոլցին խաչերի վրա շինել է մի փոքրիկ մատուռ (տե՛ս նրա Ճանապարհորդական նկատողություններ, Երևան, 2003, էջ 29): Հախնազարեան Յովհ., Գողթան գաւառ (պատմագրութիւն եւ յուշագրութիւն), Թեհրան, 1991, էջ 58: Տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 325: Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 10: Ղանալանյան Ա., Ավանդապատում, Երևան, 1969, էջ 157: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 36-38:

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. Թադեոս առաքյալի վանքում հաստատված հայ առաքելական հոգևորականության և այդտեղից վտարված, Մակվում և Ծործորի վանքում հաստատված հայ կաթողիկե հոգևորականության միջև հարաբերությունները հետագայում այն աստիճան են սրվում, որ ԺԵ դարի սկզբներին Մակվի հայ կաթողիկեներն ավերում ու կողոպտում են վանքը: Նրանք ոչ միայն տանում են եկեղեցու դուռը, մեծ զանգը և ժամատան գերանները, այլև թույլ չեն տալիս վերաշինել վանքը և դժվարություններ են ստեղծում հայ առաքելական եկեղեցու ավանդույթներին հավատարիմ մնացած հոգևորականների համար. «...ի թվին Հայոց ՊՀԵ (1426)... ի սոյն ամի որում էառ Ըսքանդար անուն ոմն բռնաւոր՝ որդի Ղարա-Ուսուֆին՝ զանառիկ բերդն Մակուայ, և զերկաբնակ ազգն ախթարմայից տարագիր և տարաշխարհ արար ի վերայ երկրի, և կատարեցաւ բան տեառն, զի չարքն չարեաւ կորոյս և զայգին ետ այլոց մշակաց: Որ և ես՝ նուաստից նուաստս և տրուպս ամենայնի Գրիգոր ...գծող սմին, ի վաղուց հետէ փափաքէի շինութեան առաքելական սուրբ աթոռոյս մերոյ և ոչ տային թույլ նախասացեալ ներհակքն՝ բնակիչքն Մակուայ: Որ և կրկին վայ եկն ի վերայ նոցա ի յԱրտազ գաւառէ, և ետ շ(է)խ Բայազիթ ոմն այլազգոյ: Եւ զոր յառաջասացեալ չարքն բարձեալ էին ի դրանէ սուրբ Առաքելոյս և տարեալ թասպութեամբ և նախանձու, սա դարձեալ ի տեղի իւր եբեր մեծաւ յաւժարութեամբ և հնազանդութեան սիրով՝ զդուռն եկեղեցոյս, և զմեծ զանկակն, և զգերան ժամատանս, և այլ ամենայն ափաթ (՞) և զողորմութիւն, զոր ի մարդապաշտ անիծեալ յազգէն յայն ոչ տեսաք ամենևին, զոր սա արար...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 353: Տե՛ս նաև Ալպօյաճեան Ա., Պատմական Հայաստանի սահմանները, Գահիրէ, 1950, էջ 372: Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 163-164: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 18: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 80-81:

Սանդուխտ կույսի նահատակության արձագանքները. դեռևս Ի դարասկզբին պահպանվում էին Արտազ գավառի, մասնավորապես Կըրխբուլաղ (Շավարշան) գյուղի և դրացի մահմեդական բնակչության շրջանում. «Մինչև այժմ էլ դեռ տեղացի թուրքերի և քրդերի մէջ այսպիսի մի ավանդութիւն կայ, որ այդ բլրի վրայ շինւած բերդում (հեղինակը նկատի ունի Սանատրուկ թագավորի բերդը) ապրել է մի բնապաշտ թագաւոր, որի աղջիկը չէ հաւատացել իր հօր պաշտած կուռքերին և երկրպագութիւն չէ տւել նրանց, հայրն էլ աղջկան հանձնել է դահիճներին և սպանել տւել»:

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 23: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 38:

1682 թ․

Հայ կաթողիկե թեմի հաստատումը և հայ առաքելական թեմի վերստեղծումը Թադեոս առաքյալի վանքում. 1682 թ. Իսահակ Մակվեցին ընդունում է կաթողիկեություն և իր դավանագիրն ուղարկում Հռոմի Իննովկենտիոս ԺԱ պապին. «…Իսահակ Արդար, Տէր Վարդան Յունանեանի առջեւ 1682-ին կաթուղիկէ հաւատոյ դաւանութիւնը կու տայ եւ իր դաւանագիրը կը ղրկէ Ինովկինտիոս ԺԱ. Քահանայապետին»: Այս մասին Վարդան եպիսկոպոս Հունանյանը Եվդոկիայի (Թոքատ) իր համաքաղաքացիներին ուղղված «Թուղթ Քաջալերական»-ում գրում է. «Իսահակ Վրդ. Մակուեցի, աշակերտ Յակոբայ Կաթողիկոսի, առաջին Արքեպիսկոպոս Մեծին Հայաստանի յԱրտազ գաւառի, ուր է դամբարան Սրբոյ Առաքելոյն Թադէի, այր առաքինասէր եւ գիտնական, ի ձեռն իմ արար զդաւանութիւն Եկեղեցւոյն Հռոմայ, ի վանս Բագրեւանդայ, որ յափն Եփրատայ, յամի Տեառն ՌՈՁԲին (1682), մինչ շրջէի քարոզութեամբ ի Հայաստան, եւ զնոյն յղեաց առ Ինովչենցիոս Փափն ԺԱ-ներորդ»:

Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 50։ Ամատունի Կարապետ եպս., Սահակ վրդ. Մակուեցի, «Բազմավէպ», 1983, էջ 111: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 21: Իսահակ Մակվեցու՝ հռոմեամետ հայացքների մասին դեռևս 1673 թ. Երուսաղեմի ֆրանսիսկյան միաբաններից մեկը գրել է. «...[Սահակը] մեծ առաքինութեամբ, եռանդով եւ արժանիքներով օժտուած անձ մը, խանդավառ՝ որքան կարելի է ըլլալ՝ իր ազգին միաբանութեան համար Հռոմէական Սուրբ Եկեղեցիին հետ, զոր գովելէ չի դադրիր իր քարոզներուն մէջ, յայտարարելով զայն՝ աշխարհի բոլոր Եկեղեցիներուն մայրը» (Ամատունի Կարապետ եպս., Սահակ վրդ. Մակուեցի, «Բազմավէպ», 1983, էջ 110-111): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 81:

Թադեոս առաքյալի նահատակավայրը. Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի վկայագրության և Չալդորանի դաշտի (Սանատրուկի դաշտ) ու շրջակա սարերի տեղագրական տվյալների համադրությունն օգնում է պարզաբանել այստեղ կառուցված եկեղեցիների ու մատուռների պատմական պատկանելությունը: Խորենացին առաքյալի նահատակության վայրը նկարագրելիս հիշում է. «...և պատառումն քարին և յիրեարս գալ և ընդունել զմարմին Առաքելոյն, և առնուլ անտի աշակերտացն և թաղել ի դաշտին»: Նման նկարագրություն գտնում ենք Թադեոս առաքյալի «Վկայաբանութեան» էջերում: Այսպես. «Եւ հասեալ բազում զօրականք իշխանօքն հանդերձ, և կալեալ զսուրբ առաքեալն՝ հանին ’ի փոքր ձորակէն սակաւ մի ’ի բարձրավանդակ տեղի մի ’ի վիմամէջս»: Ապա «Եւ ’ի կատարել սրբոյն ...եղեւ շարժումն մեծ, և պատառեալ վիմին ընկալաւ զսուրբ մարմին առաքելոյն ...Եւ յարուցեալ իջին ’ի տեղի սպանման, իմացան, թէ սրով կատարեցաւ»: «Գիւտ նշխարաց» բաժնում կարդում ենք. «Եւ եղեւ ահ և թնդիւն և պատառեցաւ վէմն, և հոտ անուշութեան բուրեաց և ելից զվայրսն: Եւ գտաք զնշխարսն յիւրաքանչիւր հանգստի ահաւոր և սքանչելի տեսլեամբ. առաջինն՝ առաքեալն որ կայր ‘ի մէջ պատառեալ վիմացն յարեւելից կողմանէ որպէս երեւեցաւն»:

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 157: Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 54, 57, 92-93: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 38:

Առաջնորդանիստը Թադեոս առաքյալի վանքից Թավրիզ փոխադրելու փորձ. վանքի աշխարհագրական դիրքը, ժամանակի հետամնաց հաղորդակցության միջոցները (հատկապես աշնան և ձմռան ամիսներին) հնարավորություն չէին ընձեռում միաբանությանը և առաջնորդին կապ պահպանել արտաքին աշխարհի և թեմին ենթակա հեռավոր համայնքների հետ: Քաղաքական անակընկալ դեպքերն ավելի են մեկուսացնում թեմական կենտրոնը: Առանձնացված վիճակում է հայտնվում նաև Արաքսի իրանական ափին ծվարած Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքը: Դրան հակառակ` կարևոր դեր է ստանձնում Ատրպատականի մայրաքաղաք Թավրիզում հաստատված հայ համայնքը: Գաղթից հետո այն տարբեր վայրերից եկած հայ արհեստավորներով ու առևտրականներով մասամբ բազմամարդ է դառնում և նյութապես ավելի լավ վիճակում էր, քան գյուղական բնակչությունը: Թավրիզը միաժամանակ վճռորոշ դեր ուներ Խոյ, Ուրմիա (Ռեզայիե), Մարաղա, Սալմաստ, Մարանդ քաղաքներում և նրանց շրջակայ գյուղերում ապրող հայության համար: Քաղաքական տեսակետից ևս Թավրիզը կարևոր դիրք ուներ. այստեղ էր հաստատվել Իրանի թագաժառանգը, որը միաժամանակ Ատրպատականի փոխարքան էր: Այս հանգամանքները նկատի ունենալով` Բարսեղ արքեպիսկոպոս Կեսարացին, ստանձնելով Արտազ գավառի թեմական առաջնորդությունը և Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայրությունը, Էջմիածնին առաջարկում է վերացնել դարեր գոյատևած Թադեոս առաքյալի և Նախավկայի թեմերը և այդ երկուսի միացումով ստեղծել ընդհանուր առաջնորդություն Իրանի Ատրպատական նահանգի հայ համայնքի համար: Նրա ջանքերը թեև հաջողությամբ չեն պսակվում, սակայն հող են նախապատրաստում նրա հաջորդների օրոք այդ գործն իրականացնելու համար:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 81:

Թադեոս առաքյալի նահատակավայրը. սկզբնաղբյուրներում Թադեոս առաքյալի նահատակավայրի նկարագրությունը զարմանալի ճշգրտությամբ համընկնում է տեղագրական տվյալներին, մասնավորապես վանքի հյուսիսում՝ ձորակի մյուս կողմում` փոքր հարթության վրա բարձրացող ժայռին, որին կից կառուցված է Սբ. Նահատակ մատուռը: Բլրի տարածքը փոքր եկեղեցի կամ մատուռ կառուցելու համար եղել է ավելի հարմար, սակայն ժայռին կցված լինելն այնպես, որ նույնիսկ ժայռի մի մասը ներառեր շինության արևմտյան պատի մեջ, ունեցել է, անկասկած, հատուկ նպատակ և, անշուշտ, կապված է առաքյալի նշխարների առկայության հետ: Հայկական եկեղեցաշինությունը ենթարկվել է իր օրենքներին, գրված և չգրված կանոններին, որոնք դարերի ընթացքում պահել են իրենց սկզբունքային ուժը՝ առանց խոչընդոտելու ճարտարապետության զարգացմանը: Հայկական եկեղեցու մուտքը հիմնականում բացվում է կառույցի արևմտյան ճակատում՝ ավագ խորանի դիմաց: Հաճախ մեծ եկեղեցիներն ու տաճարները, արևմտյան մուտքից բացի, ունեն մեկ կամ ավելի մուտքեր երկայնական (հյուսիսային և հարավային) ճակատներում: Երբեմն տարածքի հետ կապված սահմանափակումների պայմաններում արևմուտքից հնարավորություն չունենալու պատճառով մուտք է բացվել միայն հյուսիսային կամ հարավային կողմերից. մի հանգամանք, որն ավելանում է Թադեոս առաքյալի նահատակավայրի մասին մեր ունեցած տվյալներին: Սբ. Նահատակ մատուռի արևմտյան պատը կից է ժայռին, ուստի մուտքը բացել են հարավային պատի արևմտյան հատվածում:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 38-39:

1834 թ․

Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմի կազմավորումը. երբ Բարսեղ արքեպիսկոպոսին հաջորդած Նիկողայոս Կարբեցին (1834-1850) ստանձնում է Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայրությունն ու թեմի առաջնորդությունը, գավառի քաղաքական կացությունն ու ազգագրական պատկերն ավելի ճշտված էին: Թեև 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից հետո էլ Թադեոս առաքյալի ու Նախավկայի վանքերը հոգևոր առումով կապված էին Էջմիածնի հետ, սակայն քաղաքական տեսակետից ենթակա էին Իրանին: Արդեն 1828 թ.-ից Էջմիածնի` Ռուսաստանի քաղաքական ազդեցության ներքո հայտնվելուց հետո և մանավանդ 1836 թ. մարտի 11-ին հրապարակված հայոց եկեղեցու կանոնադրությամբ՝ «Պոլոժենիե»-ով, ցարական կառավարությունը կարողանում է իր անմիջական հսկողության տակ առնել ռուսահպատակ հայության հոգևոր ու կրթական գործերը: Ստեփանոս նախավկայի առաջնորդությունը կորցնում է իր թեմական տարածքների մի խոշոր մասը, տարածքներ, որոնք գտնվում էին Արաքսի ձախ ափին՝ ռուսական կայսերության կազմում (Նախիջևանի, Գողթն, Երնջակ գավառներում): Հաշվի առնելով նոր իրադրությունը` Կարբեցին իր պաշտոնավարության սկզբում Մայր Աթոռի համաձայնությամբ, Իրանի կառավարության թույլտվությամբ ի վերջո գլուխ բերեց իր նախորդի նախապատրաստած գործը. Արտազի և Ստեփանոս նախավկայի թեմերը միացվում են, և ստեղծվում է Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմը՝ առաջնորդական կենտրոն ունենալով հայաշատ Թավրիզը: Նորաստեղծ թեմի առաջնորդ նշանակված Նիկողայոս Կարբեցին 1841 թ. վերջնականապես փոխադրվում է Թավրիզ:

Նիկողայոս Կարբեցու պաշտոնավարության սկիզբը՝ 1834 թ., որոշվում է Հովհաննես Ը Կարբեցի կաթողիկոսի կոնդակով, որը Վեհափառ հայրապետն ուղարկում է թավրիզաբնակ մեծահարուստ վաճառական Սեթի Խան Ծատուրյանին նույն թվականի մայիսի 18-ին: Կոնդակում խոսվում է Թադեոս առաքյալի ու Նախավկայի թեմերը միավորելու և «զՆիկողայոս նորապսակ Արքեպիսկոպոսն» «նորոգ առաջնորդ» նշանակելու մասին (ԴԱՀՊ, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 209-211: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 26): Նրա մահվան տարեթիվը՝ 1850 հուլիսի 11, նշված է Ներսես Աշտարակեցու` 1852 թ. նոյեմբերի 29-ին Սահակ Սաթունյանցին ուղարկած թիվ 382 կոնդակում (տե՛ս Բասմաջեան Կ., Ներսէս Աշտարակեցիի քանի մը կոնդակները, «Սիոն», 1938, սեպտեմբեր, էջ 285): Երիցեանց Ա., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը եւ Կովկասի Հայք XIX-րորդ դարում, մասն Ա (1800-1832 թթ.), Թիֆլիզ, 1894, էջ 338: Տե՛ս նաև Աճեմեան Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն II, Թեհրան, 1960, էջ 11- 20: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 81-82:

Թադեոս առաքյալի նահատակության ավանդությունը հաստատող միջադեպ. 1991 թ. դեկտեմբերի 8-ին Իրանի Ուրմիա քաղաքում Արևմտյան Ատրպատականի «Մշակույթի ժառանգություն» («Միրասե Ֆարհանգի») կազմակերպության պետ պ. Էբրահիմե Հեյդարիի վկայությամբ` Սբ. Նահատակ մատուռի արևմտյան պատի տակ գանձախույզները փորել և բացել են մի դամբարան (Իրանում գտնվող տարբեր հնավայրեր, այդ թվում նաև եկեղեցիներ, ցավոք, երբեմն ենթակա են ավերիչ գանձախուզության): Գանձախուզության նպատակով փորված և հայտնաբերված այս դամբարանը մի նոր և կարևոր տվյալ է, որ գալիս է հաստատելու Թադեոս առաքյալի` այս վայրում նահատակվելն ու հողին հանձնվելը:

Տեղում տեսանելի են եղել դամբարանի պատերը. արևմտյան կողմում քարաժայռն էր, իսկ մյուս պատերը աղյուսի և քարի իրար հաջորդող շերտերի շարվածք ունեին (Իրանում այդպիսի դամբարաններ կան և թվագրվում են մինչև Բ դարով): Դամբարանից հանված հողում նշմարվել են մարդու կոնքի և ազդրի խիստ փտած ոսկորներ: 1991 թ. դամբարանի գանձախուզության մասին տեղեկանալով` անմիջապես դեպքի վայր եմ մեկնում գործընկերոջս հետ. «1991 թ. դեկտեմբերի առաջին օրերն էին: 12 օր Արևմտյան Ատրպատականում գտնվող նախկին հայաբնակ գյուղերի եկեղեցիները չափագրելուց հետո պատրաստվում էի գործընկերոջս` Սոկրատի հետ վերադառնալ Թեհրան: Մեկնելուց առաջ անցա «Միրասե Ֆարհանգի» (Հուշարձանների վարչություն) գրասենյակ` պետին` պրն. Հեյդարին հրաժեշտ տալու նպատակով, որն էլ ինձ տեսնելուն պես ասաց. – Պարո՛ն Հախնազարյան, շատ տհաճ դեպք է պատահել: Գանձախույզները Ս. Թադեոս առաքյալի վանքի հյուսիսում գտնվող մի քանի մատուռների ներսում և դրսում փոսեր են փորել, որոնց հետևանքով գմբեթավոր մատուռի մեջ մի դամբարան է բացվել: Ըստ հնագիտական տվյալների` դամբարանը նման է հին պարսկական Աքեմենյան շրջանի դամբարաններին. պատերը կառուցված են երկու-երեք շերտ աղյուսից և մի շերտ քարից: Մի՛ մտահոգվեք, ես կարգադրել եմ, որ փորած հողը հետ լցնեն դամբարան... Հրաժեշտ տվեցի և դուրս եկա շենքից: Անսպասելի լուրն ինձ հանգիստ չէր թողնում, ես չէի կարողանում կողմնորոշվել: – Սոկրա՛տ, մենք Թեհրան չենք մեկնում, գնում ենք Թադեոս առաքյալի վանք,– ասացի ես: Բայց, պարո՛ն Արմեն, տեսնում եք, որ եղանակը վատ է, սկսել է ձյունել... Մենք ուղղություն վերցրինք դեպի վանք: Մեքենան բարձրանում էր արդեն ձյունածածկ լանջերով` շարունակ խրվելով թանձրացող մառախուղի մեջ: Ճամփան հազիվ էր երևում: Ես մտորում էի. «Արդյո՞ք կկարողանանք տեղ հասնել»: Այդ փոթորկոտ եղանակին ո՛չ մարդ էր երևում, ո՛չ անասուն, անգամ մեքենաների երթևեկություն չկար: Այնուամենայնիվ, մենք շարունակում էինք ճանապարհը: Ժամեր անց վերջապես ճերմակության մեջ ուրվագծվեց վանքը: Երբ հասանք վանք, ես արագ բարձրացա և ներս մտա հիշյալ մատուռն ու տեսա դամբարանն ու աջ ու ձախում կուտակված հողը: Իրոք, քառանկյուն դամբարանի պատերի շարվածքը մի քանի շերտ աղյուս էր, ապա քար: Կիսախավարում հողաթմբերի մեջ մի քանի ոսկորներ էին երևում, որոնք գցելով դամբարանի մեջ և հողով ծածկելով` արագ վերադարձա ինձ սպասող մեքենան: Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմություն» երկի մեջ տրված է նաև Թադեոս առաքյալի նահատակության, նահատակության վայրի և գերեզմանի մասին պատմող ավանդությունը: Հնագույն դամբարանի գոյությունն ինքնին հարցերի շարան է ստեղծում և որոշ եզրակացությունների հանգեցնում: Դամբարանը գտնվում է մատուռի արևելյան պատին կից և, եթե հստակ պատճառ չկար, ապա ինչո՞ւ ժայռին այդքան մոտ կառուցեցին մատուռը (հավանաբար մուտք գործելու հնարավորություն չլիներ) և ստիպված այն կառուցեցին սովորության հակառակ հարավային ճակատում: Յուրահատուկ է այս սրբավայր-ուխտավայրի հարավային պատի ներքևում կիսակլոր շարված կամարով մի մեծ պատուհանը, որը բացվում է դեպի «Սրբաժայռը» (տե՛ս վանքի հատակագիծը): «Սրբաժայռից» 30-40 սմ էլ հեռու է մատուռի արևմտյան պատը, որին անմիջական կից է դամբարանը: Ե՞րբ է կառուցվել Թադեոս առաքյալի վանքը, ստույգ հայտնի չէ, սակայն, ըստ ամենայնի, այն կառուցվել է ժայռ-դամբարանին ամենամոտ և հարմար վայրում` ինքնին շեշտելով «ժայռ-դամբարանի» նշանակությունը` որպես ուխտավայր: Վերոնշյալ տվյալները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ սա է առաքյալի դամբարանը, որը կարոտ է մասնագիտական և հավելյալ քննության: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 39:

Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմի կազմավորումը. քաղաքի Ղալա (Բերդաթաղ) թաղամասում` Սբ. Աստվածածին Մայր եկեղեցու բակի արևմտյան կողմում, Նիկողայոս Կարբեցին կառուցում է առաջնորդարանի միհարկանի նոր շենքը, դառնում է նորաստեղծ թեմի առաջնորդ, «սակայն իր կոչումի վրայ պահում է Ս. Թադէի վանքի վանահօր հանգամանքը»: Թեմական նախկին կենտրոններ Թադեոս առաքյալի և Ստեփանոս նախավկայի վանքերը, ինչպես նաև Արևելյան և Արևմտյան Ատրպատականներում եղած հայկական շուրջ հարյուր վանքերն ու եկեղեցիներն իրենց սակավաթիվ հայ համայնքներով ենթարկվում են հայոց նորաստեղծ առաջնորդությանը: Այս շրջանից սկսած` Թադեոս առաքյալի վանքը դադարում է Արտազի թեմի առաջնորդական կենտրոն լինելուց և անցնում է վանահայրերի տնօրինությանը: Ձեռնարկը, ըստ էության, առավել ևս ամայության է մատնում Թադես առաքյալի վանքը, որը հանձնվում է սոսկ ամենասահմանափակ հնարավորությունների տեր մի վանահոր հսկողությանը։

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 26: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 82:

Թադեոս առաքյալի նահատակության ավանդությունը հաստատող միջադեպ. գանձախուզության նպատակով փորված և հայտնաբերված այս դամբարանը մի նոր և կարևոր տվյալ է, որ գալիս է հաստատելու Թադեոս առաքյալի` այս վայրում նահատակվելն ու հողին հանձնվելը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 39:

19 դ․

Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմի կազմավորումը. ԺԹ դարի երկրորդ կեսից` սկսած Նիկողայոս Կարբեցի և Սահակ Սաթունյանց առաջնորդների պաշտոնավարության շրջանից, վանքը դադարում է թեմական կենտրոն լինելուց, որով կորցնում է նաև Էջմիածնի կաթողիկոսական ընտրություններում ունեցած վճռորոշ ձայնի իրավունքը՝ հօգուտ Ատրպատականի նորաստեղծ առաջնորդության: Վանքի միաբանությունը և վանահայրությունը, սակայն, մինչև Ի դարի առաջին տասնամյակները պահպանում են իրենց գոյությունը:

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 33-41: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 498-499: Տե՛ս նաև Աճառյան Հր., Հայ գաղթականության պատմություն, Երևան, 2002, էջ 244 («...Սահակ նստաւ նախ Ս. Թադէոսի վանքը...», ապա «...աթոռը Արտազէն Թաւրիզ փոխադրեց, որ այնուհետև Ատրպատականի առաջ¬նորդական թեմը դարձաւ»): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 82:

5 դ․

Թադեոս առաքյալի նահատակության ավանդությունը հաստատող միջադեպ. Ե դարում` Վահան Մամիկոնյանի մարզպանության ժամանակ, Կիրակոս ճգնավորի տեսիլքների շնորհիվ գտնվել են Թադեոս առաքյալի նշխարները «...ի մէջ պատառեալ վիմացն յարեւելից կողմանէ»: Մի նկարագրություն, որը, կարծես համընկնում է բացված դամբարանի հետ: Կարելի է ենթադրել, որ Թադեոս առաքյալի մասունքները փոխադրել ու ամփոփել են նահատակավայրին ամենամոտ տափարակում. «...և առնուլ անտի աշակերտացն և թաղել ի դաշտին»:

Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 93: Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց , քննական բնագիրը, ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 157: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 39:

1851 թ․

Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմի կազմավորումը. Չնայած կարգավիճակի փոփոխությանը` Թադեոս առաքյալի վանքը շարունակում է մնալ Էջմիածնի կաթողիկոսների ուշադրության կենտրոնում: 1851-1852 թթ. Ներսես Ե Աշտարակեցին Ատրպատականի հայոց առաջնորդարան ուղարկած կոնդակներում քանիցս քննարկում է վանքի տնտեսական դժվարին կացությունը, մասնավորապես Թադեոս վարդապետ Թադևոսյանի և նրա եղբոր՝ Հովսեփ միաբանի գործունեության պատճառով մենաստանի առջև ծառացած դժվարությունները: Պարզվում է, որ Թադեոս վարդապետը վանքի «վեքիլ» (ներկայացուցիչ, փոխանորդ) էր նշանակվել Նիկողայոս Կարբեցու կողմից և չարաշահելով առաջնորդի վստահությունը` եղբոր հետ բազմաթիվ կեղծարարություններ էր կատարել վանքում, իսկ առաջնորդի մահից հետո յուրացրել էր վանքի ու Կարբեցու անձնական գումարներն ու իրերը, պարենը: Թավրիզում և Էջմիածնում Թադևոսյան եղբայրները մեղադրում են Սահակ Սաթունյանցին` անհիմն մեղադրանքով ու առանց նախնական քննության իրենց հանդեպ բռնություն գործադրելու համար: 1852 թ. նոյեմբերի 29-ին ուղարկած կոնդակում (N 383) Ներսես Ե-ն իր զայրույթն է արտահայտում դեպքի առիթով և խստորեն հանդիմանում առաջնորդին պաշտոնեական դիրքը չարաշահելու առնչությամբ:

Բասմաջեան Կ., Ներսէս Աշտարակեցիի քանի մը կոնդակները, «Սիոն», 1938, օգոստոս, էջ 245-246, նաև 1938, հոկտեմբեր, էջ 317-318: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 82:

Թադեոս առաքյալի նահատակության ավանդությունը հաստատող միջադեպ. Թադեոս առաքյալի նահատակությունից մի քանի դար հետո ժայռից ընդամենը մի քանի հարյուր մետր հեռու կառուցվել է Թադեոս առաքյալի վանքը, որն իր ամբողջ վեհությամբ իշխում է Սանատրուկի դաշտի վրա:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 39:

1865 թ․

Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմի կազմավորումը. 1865-1866 թթ. (Հիջրայի 1282) թ. Իրանի Նասրեդդին շահը (1848-1896), մտահոգված Ատրպատականի հայ բնակչության հանդեպ իրականացվող բռնություններից, բանակի ընդհանուր հրամանատար Ազիզ խանին ուղղված հրովարտակում կարգադրում է. «Ելնելով նրանից, որ ողջ բնակչության հանգիստն ապահովելը մեր պարտավորությունն է, սակայն ինձ տեղեկացրել են, որ Ատրպատականում հայերի նկատմամբ անվայել դեպքեր են պատահում և հայ կանանց ու աղջիկներին առևանգում և պատվազրկում են, տիրակալությանս շրջանում բնակչության ինչքն ու պատիվը ապահովելու նպատակով կարգադրում եմ աչալուրջ հսկել, մասնավորապես հայերի նկատմամբ անարդարություններ թույլ չտալ և իրենց կեցությունն ապահովել և իրենց կանանց նկատմամբ կատարած ոտնձգությունները հետապնդել ու խստիվ պատժել, որպեսզի հայերն իրենց ապահով զգան»: Նույն թվականին շահի` Ազիզ խանին ուղարկած մեկ այլ հրովարտակում կարդում ենք. «...Հարկավոր է ուշադիր լինել Ատրպատականի տարբեր վայրերում ապրող հայության նկատմամբ, որպեսզի անօրինություններ տեղի չունենան, և նրանք կարողանան ապահովության մեջ իրենց գործը շարունակել: Այս հրովարտակով կարգադրում եմ, որ բոլոր գավառապետներն ու գործակատարներն աչալուրջ լինեն, որ հայ գյուղացիության նկատմամբ որևէ անարդարություն տեղի չունենա և ավելորդ հարկեր չգանձվեն, և նրանց համար հանգիստ կեցություն ապահովեն»:

«Հուր», 1971, N 2: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 233, հրովարտակ N 18: Նասրեդդին շահի հրովարտակը պահվում է Թավրիզի հայոց առաջնորդարանի թանգարանում` 81 թվահամարի տակ (տե՛ս Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 232, հրովարտակ N 17): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 82-83:

19 դ․

Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմի կազմավորումը. ԺԹ դարի վերջին տասնամյակներին Ատրպատականի հայաշատ վայրերում եռանդուն գործունեություն են ծավալում բողոքական և քրիստոնեական այլ դավանանքների քարոզիչները: Մկրտիչ Խրիմյան կաթողիկոսը (Խրիմյան Հայրիկ, 1892-1907) 1894 թ. դեկտեմբերի 9-ին երկրամասի հայոց առաջնորդ Սուքիաս արքեպիսկոպոս Պարզյանցին (1894, հունվար-1895, դեկտեմբեր) ուղարկած կոնդակում գրում է. «Քաջայայտ է ամենեցուն այսօր ողբալի վիճակ հոգեւոր զաւակաց մերոց յԱտրպատականի, որք զրկեալ եւ անմխիթար կան ի բարոյական կրթութենէ եւ ի քարոզչութենէ աստուածային բանին, շարունակ պատրելով ի զանազան խոստմանց խորամանկ միսիօնար քարոզչաց բողոքականաց կամ այլ դաւանութեանց, զհետ լինին մոլորութեանց նոցա, շեղելով յուղիղ եւ արդար ճանապարհէ Մօրս մերոյ Ս. Եկեղեցւոյ. եւ առաթուր հարկանել՝ կոխան անելով զքարոզութեանցն նոցա զվնասակար սերմունս, չէ բաւական ամէնուրեք ի Վիճակիդ մի միակ կարողութիւն Սրբազնութեան Ձերոյ առանց օգնականաց յայլ եւ այլ գաւառս թեմիդ»: Քաջ գիտակցելով, որ օտար կրոնների ներթափանցումն ազգային կրթության պակասի արդյունք է («Բանքս մեր առաւելապէս զբարոյական եւ զազգային կրթութենէ են»), Խրիմյան Հայրիկն Ատրպատական է ուղարկում «բարեկիրթ, ուսեալ և պիտանի» գործիչների՝ Հովսեփ վարդապետին և Խաչիկ վարդապետ Դադյանին: Առաջինը պետք է գործեր Սալմաստում, Հավթվան գյուղում բացեր Կենտրոնական դպրոց և մայրենի լեզու ու կրոն դասավանդեր հայ մանուկներին, իսկ Խաչիկ վարդապետի առաքելության նպատակներն այլ էին: Մինչ այդ Մակվի Թեյմուր խան սարդարը կաթողիկոսին տեղեկացրել էր Թադեոս առաքյալի վանքում կատարված կողոպուտի մասին: Սակայն Սուքիաս արքեպիսկոպոսն ու վանքի վանահայր Եսայի վարդապետը 1894 թ. նոյեմբերի 27-ի գրությամբ ժխտում են իրողությունը («չէ ստոյգ եւ ճշմարիտ այն նկարագրութիւն Թեմուր խանին»): Խաչիկ վարդապետը` իբրև կաթողիկոսի նվիրակ, պետք է գնար վանք՝ գործերի վիճակը տեղում քննելու և Էջմիածին «զընդարձակագոյն տեղեկագիր» ներկայացնելու, ինչպես նաև Մակվի սարդարին հանդիպելու համար: Խրիմյան Հայրիկը թեմակալ առաջնորդից պահանջում էր սատար լինել երկու վարդապետներին և հանձնարարականները կատարելիս աջակցել նրանց:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 115: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 83:

Ատրպատականի հայոց միացյալ թեմի կազմավորումը. Եսայի վարդապետի երկարատև (35 տարի) պաշտոնավարության շրջանը համընկնում էր գավառի հայության արտագաղթից հետո հոգևոր կենտրոնի աղքատացման ու թուլացման շրջանին։ Պակասն էլ լրացնում են ավարառու քուրդ ցեղերի հարձակումները. «…այդ 35 տարուայ ընթացքում մեծամեծ նեղութիւններ է կրել քիւրդերի կողմից, որոնք անդադար սահմանից անցնելով աւարի են տուել գիւղերը»: Հարկ է նշել, որ մինչև 1956 թ. Ատրպատականի թեմը ենթարկվում էր Սբ. Էջմիածնին, որից հետո առ այսօր` Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը:

Այլ տվյալներով՝ Թադեոս առաքյալի վանքում Եսային պաշտոնավարել է 40 տարի (տե՛ս նրա մահախոսականը՝ «Արարատ», 1917, ապրիլ-մայիս, էջ 332): «Նոր-Դար», 1895, N 86, էջ 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 83:

Մահմեդական բնակչության շրջանում վանքը հայտնի է Ղարաքիլիսա անվամբ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 40:

1113 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքն ու Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը. 1113 թ. երիտասարդ հասակում Գրիգոր Գ Պահլավունու` Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1113-1166) օծվելը պատճառ է դառնում Աղթամարի աթոռի ըմբոստության: Հայոց եկեղեցու երկու թևերի միջև 1116 թ. ծագած այս վեճի ժամանակ Թադեոս առաքյալի (Արտազի) թեմի առաջնորդն իր կողմնակցությունն է հայտնում Աղթամարի կաթողիկոսությանը և Դավիթ Թոռնիկյան եպիսկոպոսին, սակայն մեկ տարի անց վերստին ընդունում է «մեծ աթոռի», այսինքն՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գերակայությունը. «ՌՃԺԶ (1116): Տէր Գրիգորիս՝ ամս ԾԳ (53): Աստ ի վախճանելն տեառն Բարսղի և ի նստիլն տեառն Գրիգորիսի տղայ հասակաւ՝ ԺԵ ամաց յաթոռ հայրապետական՝ Դաւիթ անուն ոմն եպիսկոպոս յաթոռն Աղթամարայ՝ արհամարհէ զտղայութիւն Գրիգորիսի և ապստամբեալ նստի կաթուղիկոս՝ հաւանեցուցալ ինքեան և զաթոռն Սիւնեաց և զԹադէոսի առաքելոյն՝ տարի մի, և յետոյ դարձան նոքա ի հնազանդութիւն մեծ աթոռոյն. և Աղթամար մնաց յիւրում ապստամբութիւն»: Արտազի թեմի և Թադեոս առաքյալի վանքի կարևորությունն այնքան մեծ է եղել, որ նրա առաջնորդը բուն հայաստանյան եպիսկոպոսական երեք նշանավոր կենտրոնների՝ Բջնիի, Հաղպատի և Տաթևի (Սյունյաց) առաջնորդների հետ վճռորոշ ձայնի իրավունք է ունեցել Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի ընտրություններում:

Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 124: Պատմիչի տեղեկությունը Հ. Ոսկյանը սխալմամբ ներկայացնում է իբրև 1113 թ. կատարված իրողություն (տե՛ս նրա` Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 468, ծանոթ. 8): Հմմտ. Ակինեան Ն., Գաւազանագիրք կաթողիկոսաց Աղթամարայ, Վիեննա, 1920, էջ 11: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 1583-1584: Լ. Խաչիկյանը սխալ է համարում Մ. Չամչյանի, Ղ. Ալիշանի և Մ. Օրմանյանի այն տեսակետը, թե Արտազի եպիսկոպոսական աթոռը ԺԲ դարում եղել է կաթողիկոսի ընտրությունը վավերական ճանաչող չորս աթոռներից մեկը: Նա գտնում է, որ նման կարգ հայոց եկեղեցում հաստատվել է միայն եգիպտական սուլթանության զորքերի կողմից Կիլիկիայում Հայոց կաթողիկոսների նստավայր Հռոմկլան գրավելուց (1292 թ.) հետո (տե՛ս նրա Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 136-137, ծանոթ.): Ի դեպ, այն, որ Դավիթ Թոռնիկյան եպիսկոպոսի ընդդիմադիր գործողություններից հետո է հայոց եկեղեցում սահմանվել վերոհիշյալ կարգը, հստակ նշված է մասնավորապես 1802 թ. հունիսի 2-ին (Դավիթ-Դանիելյան կաթողիկոսական պայքարի ժամանակ) Էջմիածնի միաբանների՝ Ռուսաց Սուրբ ժողովին ուղարկած նամակում. «...ի վախճանիլ Բարսղի հայրապետի յամի Տեառն 1113, Դաւիթ անուն ոմն եպիսկոպոս՝ ի ձեռն կաշառաց և բռնութեամբ այլազգեաց առանց ընտրութեան ազգին օծաւ հայրապետ. այսմ անհաւան գտաւ ազգն, և ոչ իսկ ընկալաւ զնա: Նմին իրի ժողով մեծ արարեալ ի Սեաւ լերին, ժողովեցան անդ երկու հազար հինգ հարիւր սուրբ հարք, բանիւ արարեալ մերժեցին զԴաւիթ, և կարգեցին հայրապետ Հայոց Գրիգոր Պալհաւունի. ...Եւ սահմանեցին զայս կանոն զի յընտրութեան հայրապետի լիցի մեծագոյն հաւանութիւն չորից գլխաւոր աթոռոց Արքեպիսկոպոսաց այսինքն սրբոյն Թադդէոսի առաքելոյն, զՏաթևոյն, Բջնու և Հաղբատու, և վճռեցին հաստատնապէս զի ընտրութիւն առանց սոցա անվաւեր լիցի: Այս յայտնի երևի յԸնդհանրական թուղթս սրբոյն Ներսէսի Շնորհալւոյն... և ի հին պատմութիւնս ազգի մերոյ» (Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ե, Դանիէլ կաթուղիկոս (1800-1808), հրատ. Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1902, էջ 245): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 42:

13 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԳ դարում. 1243 թ. Ամենայն Հայոց Կոստանդին Ա Բարձրաբերդցի կաթողիկոսը (1221-1267) Կիլիկիայի հայոց թագավորության Սիս մայրաքաղաքում հրավիրում է եկեղեցական ժողով: Մասնակիցների թվում հիշվում է նաև Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդ Հովսեփ վարդապետը, որն էլ 1247 թ. Կոստանդին Ա-ի կարգադրությամբ վերանորոգում է նախընթաց շրջանում թուրք-սելջուկների ու վրացիների կողմից ավերված ու ամայացած վանքը: Հաստատությունը նյութապես ապահովելու համար կաթողիկոսը հատուկ շրջաբերականով ընդարձակում է թեմի սահմանները և մի քանի նոր գյուղեր ու քաղաքներ ենթակա դարձնում վանքին: Նա նաև դրամական անհրաժեշտ օժանդակություն է հատկացնում համալիրը վերանորոգելու և վանականների համար բարեկարգ վիճակ ստեղծելու նպատակով. «...յորժամ ՈՂԶ էր թուականս հայոց, առաքինի կաթողիկոսն Կոստանդին առաքէ եկեղեցեացն Արևելից ընծայս՝ մետաքսառէջս ի կերպասուց պէսպէս գունովս, և մեծագին նափորտս ի սպաս պատարագին սրբոյ ի ձեռն Թէոդոսի սպասաւորի իւրոյ՝ ի պատուաւոր վանորայս, և շրջաբերական նամակ շիրմի առաքելոյն Թադէոսի տալ նմա վիճակ զշրջակայ գաւառսն և զքաղաքսն եւ ոսկի յոլով ի շինութիւն գաւթին, զոր շինէր վարդապետն Յովսէփ, յետ աւերածոյն՝ որ ի թուրքաց, և ի հինիցն վրաց, քանզի յոլով ժամանակս անբնակ էր ի մարդոյ և ամայի»: Վանքի վերաշինման աշխատանքներին ընթացք տալու համար Հովսեփ վարդապետին, անշուշտ, անհրաժեշտ էր նաև մոնղոլ-թաթար իշխողների հավանությունը, մանավանդ որ թաթար զորապետ Անագուրակ-Նուինի ամառանոցային նստավայրն էլ գտնվում էր վանքի մերձակայքում: Ուստի վանահայրը ներկայանում է զորապետին, ստանում ակնկալած թույլտվությունն ու լծվում աշխատանքի. «...Եւ Յովսեփայ երթեալ առ զօրագլուխ մի թաթարին, որում անուն էր Անագուրակ-նուին, որոյ իջաւանքն իւր յաւուրսն ամարայնոյ հուպ էր ի գերեզման սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, և նորա հրամանաւ սրբեալ զեկեղեցին և նաւակատիս կատարեալ՝ շինեաց զվանսն և ժողովեաց ի նա կրօնաւորս բազումս»: Ավելին, թաթար իշխանավորը, հասկանալով ուխտատեղիի կարևորությունը, իր հերթին բարեկարգում է ճանապարհները և խիստ կարգադրում զինվորներին չխոչընդոտել ու չնեղել վանք այցելող ուխտավորներին: Անգամ «...բազումք ի նոցունց գային և մկրտէին զուստերս և զդստերս իւրեանց. և բազում այսահարք և հիւանդք բժշկէին... Այլ և ամենայն զօրքն թաթար ոչ էին թշնամի խաչի և եկեղեցւոյ, այլ և յոյժ պատուէին և ընծայս մատուցանէին...»:

Սսի 1243 թ. ժողովի մասին մանրամասն տե՛ս Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 1900-1912: Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Ա. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 311, 312: ԺԴ դ. վրաց անանուն ժամանակագրի վկայությամբ` Շահնշահ և Ավագ Զաքարյան իշխանները, 30 հազարանոց բանակով անցնելով Արաքս գետը, ռազմական գործողություններ են ծավալել Խլաթի և Վաղարշակերտի (Ալաշկերտ) շրջանում: Այս ժամանակ էլ հավանաբար վրաց զորքի մի մասը, հալածելով թուրքերին, անցնում է Արտազի կողմերը և հասնում մինչև Սբ. Թադեի վանք (տե՛ս Վրաց ժամանակագրություն (1207-1318), Երևան, 1971, էջ 91): Հմմտ. Мартиросян А., Армянские поселения на территории Ирана в XI-XV вв., Ереван, 1990, с. 35-36. Տե՛ս նաև Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 230: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 469: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 42-43:

13 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԳ դարում. մեկ այլ հեղինակ վանքում ընթացող վերականգնման աշխատանքների մասին վկայում է. «Յովսէփ վարդապետն շինեաց զգերեզման Թադէոսի առաքելոյն»: Ի դեպ, Հովսեփ վարդապետ Արտազեցին 1247 թ. իրականացնում է ոչ միայն վանքի վերանորոգումը, այլև գավիթ է կառուցում:

Մխիթար Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն Հայոց, Մոսկվա, 1860, էջ 67: Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Ա. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 311, 328։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 43:

13 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԳ դարում. ԺԳ դարի կեսերին հիշատակվում է «Արտազ Մակու է, ուր կայ սուրբ առաքեալն Թադէոս» ձևով:

Աշխարհացոյց Վարդանայ վարդապետի, քննական հրատարակութիւն Հայկ Պէրպէրեանի, Բարիզ, 1960, էջ 16 (համառոտ խմբագրություն): «Աշխարհացոյց»-ի ընդարձակ խմբագրության մեջ ձևակերպումը գրեթե նույնն է. «Արտազ գաւառն Մակու է, ուր կայ սուրբ առաքեալն Թադէոս» (տե՛ս նշվ. աշխ., էջ 32): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 43:

1285 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԳ դարում. 1285 թ. Կիլիկիայի հայոց Լևոն Գ թագավորը (1270 -1289) մոնղոլ Արղուն խանի հետ քաղաքական դաշինք կնքելու նպատակով ժամանակի հայտնի գիտնական Թորոս փիլիսոփայի ընկերակցությամբ լինում է նաև Ատրպատականում և ուխտի գնում Թադեոս առաքյալի վանք, հյուրընկալվում Արտազի թեմակալ առաջնորդ, վանքի վանահայր Տիրացու Ա եպիսկոպոսին. «Եւ ութ ամաւ յառաջ (1285 թ.) եկեալ սուրբ արքայն Հայոց Լևոն` բարի և սնուցող և երախտաւոր տէրն իմ յայս սուրբ ուխտս, և բազում սէր գտեալ արքային Հայոց ի սիրոյ եպիսկոպոսէս տեր Տիրացուէ: Նա և ես նուաստս Թորոս վայելեալ ի սէր սորա...»: Թորոս փիլիսոփան երկրորդ անգամ վանք է այցելում Թովմաս եպիսկոպոսի հետ 1292 թ.` վերստին հյուրընկալվելով տեր Տիրացուին: Մինչ այդ եգիպտական սուլթանության զորքերը, որոնք հարձակվել էին Կիլիկիայի բերդերի ու բնակավայրերի վրա, գրավել Հռոմկլան՝ հայոց կաթողիկոսների նստավայրը, գերեվարում են Ստեփաննոս Դ Հռոմկլայեցի հայրապետին (1290-1293): Նոր կաթողիկոս ընտրելու նպատակով «...գալ վերստին նորոգել զաթոռ Սուրբ Լուսաւորչին», Կիլիկիայի հայոց Հեթում Բ թագավորը (1289-1301) Թովմաս եպիսկոպոսի գլխավորությամբ հատուկ պատվիրակություն է առաքում «յաշխարհս Արևելից»՝ Հայաստան:

Հ. Աճեմյանի և Հ. Մարտիրոսյանի կարծիքով Հովսեփ Արտազեցուն հաջորդել է ոչ թե Տիրացու եպիսկոպոսը, այլ Ստեփանոս վարդապետը, որը նահատակվել է մոնղոլների կողմից 1257 թ. Արտազի Գերեթին վանքում: Հ. Աճեմյանն իր տեսակետը չի հիմնավորում (տե՛ս նրա «Ս. Թադէի վանքը», մասն I, էջ 28), իսկ Հ. Մարտիրոսյանը վկայակոչում է Մաղաքիա աբեղայի (ԺԳ դ.) «Պատմութիւն վասն ազգին նետողաց» աշխատության ռուսերեն հրատարակությունը (“История монголов инока Магакии, XIII века”, перевод и объяснения К. П. Патканова, СПб, 1871, с. 25, 26. Տես Мартиросян А., Армянские поселения на территории Ирана в XI-XV вв., Ереван, 1990, էջ 74): Սակայն այս տեսակետը զուրկ է որևէ հիմքից, քանի որ Մաղաքիայի տեղեկությունը սխալ է մեկնաբանվել: Պատմիչը, իրոք, հաղորդում է Գերեթին վանքում (տեղն անհայտ) Ստեփանոս վարդապետի նահատակության մասին` ավելացնելով, որ նա ա՛յդ վանքի վանահայրն էր և ոչ մի խոսք չի ասում ո՛չ Արտազ գավառի, և ո՛չ էլ Թադեոսի մենաստանի մասին. «Իսկ գլխաւոր մի (մոնղոլներից)... գնաց ի վանք մի, որ ասի Գերեթին, և էր հայր վանից ալևոր ծեր յոյժ, ընդրե(ա)լ ս(ուր)բ և առաքինի ամ(ենայն) վարիւք և բարի գործովք կատարե(ա)լ, Ստեփաննոս անուն» (Մաղաքիայ աբեղայի պատմութիւն վասն ազգին նետողաց, Ս. Պետերբուրգ, 1870, էջ 23-24, նաև էջ 25): ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմ. Ա. Ս. Մաթևոսյան, Երևան, 1984, էջ 692: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1911, էջ 223-224, 692։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 43:

13 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԳ դարում. նկատի ունենալով, անշուշտ, Տիրացու եպիսկոպոսի մեծ հեղինակությունը և վճռորոշ դերը կաթողիկոսական ընտրություններում, ինչպես նաև Թադեոս առաքյալի նահատակության վայրում հիմնված վանքի` հայերի համար նվիրական լինելը` թագավորը հանձնարարում է առաջին հերթին ուղևորվել Թադեոս առաքյալի վանք՝ Տիրացու առաջնորդի մոտ. «Եւ մեզ հրամայեալ ի թագաւորէն և ի սուրբ ժողովոյն յառաջագոյն գալ ի սուրբ առաքելոյն Թադէոսի…»: Ինչպես երևում է, երկրորդ այցելության ժամանակ Թորոս փիլիսոփան իր հետ Արտազ է բերում նաև Կիլիկիայի Դրազարկ վանքում 1291 թ. ընդօրինակած ավետարանը և մեկ տարի անց Թադեոսի մենաստանում գրում ձեռագրի հիշատակարանը` պատմելով վերոհիշյալ դեպքերի մասին:

ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմ. Ա. Ս. Մաթևոսյան, Երևան, 1984, էջ 692: Է. Հակոբյանն այս իրողությունը ներկայացնում է 1293 թ., մինչդեռ Դրազարկ վանքի ավետարանի հիշատակարանում հաստատագրված է 1292 թ. (տե՛ս Հակոբյան Հ., Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932, էջ 13): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 43:

1295 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԳ դարում. խաղաղ ժամանակաշրջանը Թադեոս առաքյալի վանքի համար երկար չի տևում: 1295-1297 թթ. մոնղոլ Նովրուզ զորապետը սկսում է Նախիջևանի, Արտազի և Մարաղայի շրջանների քրիստոնյաների հալածանքը: Թաթարները գրավում ու ավերում են նաև վանքը, կողոպտում հարստությունները, քանդում շինությունները, անասելի տանջանքների ենթարկում Տիրացու եպիսկոպոսին. «Ըմբռնեցին և զեպիսկոպոսն Առաքելոց զՏէր Տիրացուն. և ազգի ազգի անարգանօք ձաղեցին. և առին զամենայն ինչս նորա. բայց ի վանքն նորա, որ էր շիրիմ սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, քանդեցին զշինուածս տանցն, աւերեցին, կողոպտեցին և իսպառ կործանեցին»:

Պատմութիւն նահանգին Սիսական, արարեալ Ստեփաննոսի Օրբէլեան արքեպիսկոպոսի Սիւնեաց, Թիֆլիս, 1911, էջ 473: Տե՛ս նաև Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2018: Մուսավի Մաքուի (Մակվեցի), Մակվի պատմությունը, Թեհրան, 1997 (պարսկերեն), էջ 68: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 44:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԳ դարում. նույն դեպքերի մասին տեղեկություններ են պահպանվել նաև ձեռագրերից մեկի հիշատակարանում. «Ի թվին ՉԽԶ (1297) էր. աշխարհակալ Ղազանն, և եպիսկոպոս Սիւնեաց՝ Ստեփանոս Տարսայճի որդի, և եպիսկոպոս Թադէոսի առաքելոյ՝ Տիրացու, որ բազում նեղութիւնս կրեալ յանօրինաց, յաւերել տանց և շինուածոց վանից ի չարագլխէն Նաւռուզայ»: Ենթադրվում է, որ թաթարների այս հարձակումից շատ չանցած՝ 1298 թ., Տիրացու եպիսկոպոսը մահացել է և թաղվել վանքում:

Երուսաղեմ, ձեռագիր N 1428, էջ 168: Լ. Խաչիկյանը ենթադրում է, որ հետագայում հին եկեղեցու հարավարևմտյան սյան հիմք ծառայեցված և 1298 թվակիր կիսաեղծ արձանագրությամբ տապանաքարը (տե՛ս վիմագիր N 11) Տիրացու Ա եպիսկոպոսի գերեզմանաքարն է. «Կարծում ենք, որ այստեղ ամփոփված են հենց Տիրացուի մասունքները, –գրում է նա, –ուստի նա իր մահկանացուն կնքել է Նովրուզի կողմից խոշտանգվելուց ընդամենը 2-3 տարի հետո՝ 1298 թվականին» (տե՛ս Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 138: Նաև նույնի` Արտազի հայկական իշխանութիւնը եւ Ծործորի դպրոցը, Աշխատութիւններ, հ. Բ, էջ 55):

14 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. մատենագրության մեջ վանքի հետագա դարերի պատմության վերաբերյալ պահպանված տեղեկություններն ավելի մանրամասն են ներկայացված: Դրանց շնորհիվ, սկսած ԺԴ դարից, հնարավոր է առավել հանգամանորեն հետևել Արտազ գավառի թեմական առաջնորդների, վանքի վանահայրերի շինարարական և մշակութային գործունեությանը, մենաստանի հետ անմիջականորեն կապված պատմական անցքերին:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 44:

1315 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. 1315 թ. ստեղծված ձեռագրերից մեկում վանքը մեծարվում է որպես «...ի սուրբ և յերկնահանգէտ, ի հռչակաւոր ուխտս, ի յաթոռս և ի հանգիստս սուրբ առաքելոյս Թադէոսի, ընդ հովանեաւ ամենազաւր աջոյն Յիսուսի, առ ոտս սուրբ և աստուածային արեամբ ներկեալ նշանիս` սուրբ Գեղարդեանս, և սուրբ կուսին Սանդխտոյ, և այլ բազմահաւաք սրբոցս...»:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 114: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 44:

1318 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. 1318 թ. Թադես առաքյալի վանքի և Մակու քաղաքի միջնամասում, «Թուանքչի լեռան շղթայաժայռը պատառելով», վանահայր Զաքարիա Ծործորեցին բացում է Կապի կոչված կիրճի ճանապարհը և այդ հսկայածավալ աշխատանքի մասին հիշատակագրություն թողնում ժայռին:

Հայկունի Ս., Պարսկահայք (թղթակցութիւն), «Արարատ», 1896, էջ 587-588: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 44:

1319 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. 1319 թ. ավերիչ երկրաշարժը մեծ վնաս է պատճառում մենաստանին: Հիմնովին կործանվում են եկեղեցին, վանական համալիրի մյուս կառույցները: Զոհվում է 75 հոգևորական. «...եղեւ ահագին շարժ յարեւելս. եւ զԹադէոս առաքելոյն վանքն եւ զեկեղեցին կործանեաց՝ եւ զտունսն փլոյց եւ ՀԵ (75) ոգի եսպան, զոր դարձեալ վերստին շինեաց զեկեղեցին եւ զվանքն տէր Զաքարէ...»:

Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 157: Տե՛ս նաև Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 317: Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, էջ 28: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 44:

14 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. երկրաշարժից հետո Զաքարիա եպիսկոպոսը միաբաններին ու թեմին ենթակա հայ համայնքների օգնությամբ ձեռնամուխ է լինում վանքի հիմնավոր վերակառուցմանը: Նոր «լուսակիր և երկնանման» տաճարի կառուցումը տևում է 10 տարի` 1319 թ.-ից մինչև 1329 թ. (տե՛ս սույն աշխ., էջ 157-159, արձ. N Ա): Երկրաշարժի հետևանքով կործանված նախկին եկեղեցու պատերը հիմք ընդունելով` Զաքարիա եպիսկոպոսը սրբատաշ մոխրագույն բազալտ քարերով վերակառուցում է վանքի մայր եկեղեցին, որը պահպանվել է մինչև օրս: Բացի այդ` վանքի միաբանությանը խմելու ջրով ապահովելու նպատակով մոտակա լեռան ստորոտից դուրս եկող Կառնուտի սառնորակ աղբյուրի ջուրը գետնաթաղ խողովակներով հասցնում է վանք: Զաքարիա եպիսկոպոսի շինարարական ձեռնարկումներից է նաև Մակու գետի վրա կամարակապ կամրջի կառուցումը, որն իրականացրել է առաջնորդության տարիներին պարոն Պետրոսի և իր մյուս եղբայրների աջակցությամբ: Հավանաբար 1320-ական թվականներին ստեղծված մի հիշատակարանում, ի թիվս Հովհաննես Քռնեցու աշակերտների, հիշվում են «Առաքել եւ Ի(սրայ)էլ վ(ա)րդ(ա)պ(ետ) ի գաւառէն Արտազու»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, էջ 473-474: Տե՛ս նաև Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, էջ 26: Մատենադարան, ֆ. 44 (Գարեգին Հովսեփյան), թղթ. 86, վավ. 7, թ. 37: Տե՛ս նաև Յովսէփեան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ, մասն երկրորդ, Անթիլիաս, 1969, էջ 284: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 44:

1330 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. 1330 թ. հուլիսի 1-ին գրված ձեռագրերից մեկում գտնում ենք վանքի հիշատակությունը. «...ի գաւառս, որ կոչի Արտազ, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոյս Թադէոսի և աստուածամուխ սուրբ գեղարդեանս...»:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 227: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 44-45:

14 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. դեռևս 1330-ական թվականներին անվանի րաբունապետ Մեսրոպ Արտազեցին հոգևոր ուսմունքի լսարան է հիմնում վանքում: Այս մասին ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում նրա աշակերտներից Հովհան Սսեցին 1335 թ. ընդօրինակած Ներսես Շնորհալու «Մեկնութիւն Մատթէի աւետարանին» ձեռագրի հիշատակարանում. «Այլ և ես թարմատարս Յոհան աշակերտ բանի յաշխարհէն Կիլիկեցոց, ծնեալ և սնեալ ի մայրաքաղաքն Սիս, եկի յաշխարհս Արևելից՝ տարաշխարհիկ շրջելով սակս ուսման, որ և ուսայ զորն որ յեռամեծէն Եսայեայ և է զոր ի մերոյս րաբունապետէ Մեսրոպայ, առ ոտս սորա դեգերելով և վարժելով, և տեսի ի մեր լսարանիս զայս լուսաւոր և թուրվանդայ մեկնիչս... Արդ գրեցաւ սա... ի յաշխարհիս Արտազ կոչեցեալ, ի հայրապետութեան տեառն Յակոբայ ...և յեպիսկոպոսութեան Արտազու և սուրբ առաքելոյն Թադէոսի տէր Զաքարիայի»: Մենաստանի մասին պահպանված գրավոր տեղեկություններում սա առաջին հիշատակությունն է վանքի կրթադաստիարակչական աշխատանքների մասին:

Երուսաղեմ, ձեռ. N 1428: Տե՛ս նաև Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 155: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 45:

1343 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. 1343 թ. մոնղոլ ցեղապետներից Չոբանյան Ամիր-Շեխ Հասան Քուչուկը (կրտսեր, փոքր), որն իր իշխանության տակ էր առել Ատրպատականը, գրեթե ամբողջ Հայաստանը, արշավում է մոնղոլ Ջելաիրյանների` Արևմտյան Հայաստանում ունեցած տիրույթների վրա, սակայն պարտություն կրելով` դիմում է փախուստի: Նրա որդին՝ Ամիր-Ղոզ Հասանն ապաստանում է Թադեոս առաքյալի վանքում: Հասան Քուչուկը, տեղեկանալով այդ մասին, որդուն փոխադրում է իր նստավայրը` Թավրիզ:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 16: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 45:

1385 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԴ դարում. 1385 թ. Ոսկե Հորդայի Թողթամիշ խանն արշավում է Ատրպատական և այլ բնակավայրերի ու հոգևոր կենտրոնների հետ թալանի ու ավերածության ենթարկում նաև Թադեոս առաքյալի վանքը: ԺԴ-ԺԵ դարերում առավել աննպաստ քաղաքական պայմաններ են ստեղծվում հայ ժողովրդի համար: Շատ ավելի սարսափելի վիճակ է ստեղծվում Լենկ Թեմուրի ավերիչ արշավանքների ժամանակ՝ ԺԴ դարի վերջին տասնամյակներին: Արևելքից խուժելով` մոնղոլ ցեղերն արյուն ու կոտորած էին սփռում իրենց անցած բոլոր երկրներում: Արտազ գավառը և Թադեոս առաքյալի վանքը ներխուժման ճանապարհին էին գտնվում: Արհավիրքներով լի այդ ժամանակաշրջանում վանքը քանիցս ենթարկվում է թալանի ու ավերածության:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 45:

1426 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԵ դարում. 1426 թ. կարա-կոյունլու թուրքմեն տիրակալ Սքանդարը (Իսկանդար) Մակվի բերդը գրավելուց հետո օժանդակում է Թադեոս առաքյալի վանքի վերաշինությանը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 45:

1493 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԵ դարում. 1493 թ.-ից հետո` վանքի վանահայրությունը և Արտազ գավառի եպիսկոպոսական թեմը գլխավորած Զաքարիա Գ եպիսկոպոսի օրոք, լուրջ հակասություններ են եղել Էջմիածնի կաթողիկոսության և Թադեոս առաքյալի վանքի միջև, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, վերաբերում էին վանքապատկան հողերից ստացվող հասույթների և այլ եկամուտների բաշխմանը: 1493 թ. Էջմիածնի Սարգիս Գ Մյուսայլ աթոռակից կաթողիկոսը (1484-1515) միջամտում է թեմի գործերին և սահմանափակում Զաքարիա եպիսկոպոսի իրավասությունները: Սակայն Ատրպատականի իշխանավոր, Ուզուն Հասանի թոռը՝ Մաղսուդի որդի Աբոլ Մոզաֆար Ռուստամ փադիշահը (1493-1496), հանդես գալով ի պաշտպանություն վանքի, 1493 թ. օգոստոսի 21-ին մի հրովարտակ է ուղարկում Սարգիս կաթողիկոսին` պահանջելով նրանից վերականգնել Զաքարիա եպիսկոպոսի իրավասությունները, ոտնձգություններ չկատարել վանքի ու նրա վանահոր դեմ. «Ուչքիլիսայի Սարգիսը թող իմանա, որ Մակվի Ղարաքիլիսայի (Թադեոս առաքյալի վանք) կրոնավոր (վանահայր) Զաքարիան ապացուցել է, որ նա (Սարգիսը) նրան անտեղի և անիրավացի կերպով նեղություն է պատճառում և նրա նկատմամբ ոտնձգություններ է անում, [ուստի] անհրաժեշտ է, որ նրա հետ վերաբերվի ըստ նախկին կարգի և անտեղի ու հակառակ արքայական հրամանագրի նրա հանդեպ ոտնձգություններ չանի և այս հարցում չթերանա և այդ իր պարտականությունը համարի»:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1956, էջ 52, 82: Հրովարտակը հրատարակվել է նաև Haghnazarian A., Das armenische Thaddaeuskloster in Prov. Nord Azerbeidjan-Iran, Aachen, S. 210, հրովարտակ N 1: «Հուր», 1972, N 2:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԶ դարում. մի շարք հիշատակագրություններ վկայում են, որ Զաքարիա, Սրապիոն, Մկրտիչ և Գրիգոր եպիսկոպոսների առաջնորդության տարիներին մի քանի հոգևորականների ու աշխարհիկ բարեգործ անձանց օգնությամբ վանքը ենթարկվել է հիմնավոր նորոգման: Այսպես, 1574 թ. Հովհաննես երեցի ընդօրինակած ավետարանի հիշատակարանում գրվել է. «...Յիշեցէք... ի դուռն Ս. Թաթէոսի առաքելոյն զՏէր Զաքարայ եպիսկոպոսն, Տէր Սրապիոն եպ., Տէր Մկրտիչ եպ., զպարոն Տէր Գրիգոր եպ. և այլ միաբան կրաւնաւորքն, Տէր Անդրիասն, վանից հայր Տէր Յոհանէսն, Տէր Կարապետն, տնտես Տէր Յակոբն, Տէր Թաթոսն, Յովանէս երէցն, զԹանանդ սարկաւագն (Գրիգոր սարկաւագն)... սոքա եղեն պատճառ վանից շինութեան, ժամատունն ծածկեցին, ժամատեղն հաստատեցին և վանից դուռն զարդարեցին և շէն կու պահեն և շատ չարչարանք քաշեցին յանաւրինաց ...Աստուած ողորմի ըռէս Ղազարի հոգոյն, որ վասն ս. Թաթէոսի առաքելոյ սիրոյն համար նահատակեցաւ... Յիշեցէք զնորընծայ Տէր Թաթէոս եպիսկոպոսն որ... վերստին հաստատեց ժամակարգութիւն... կրկին նորոգել և կազմել ետուն զաւետարանն... Յիշեցէք մալիք Չարուխն և զերկրի ժողովուրդքն և զտանուտէրքն Մակուայ, որ յանձն առին վանից պակասութիւն` մալին, խարջին, պարտքին աւգնականութիւն անեն...»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 45-46: Նույնի` Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 477-479: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 45-46:

15 դ․

1605 թ. բռնագաղթը. ԺԵ դարի երկրորդ կեսին սկսվում են թուրք-պարսկական երկարատև պատերազմները՝ գլխավոր թատերաբեմ ունենալով Օսմանյան պետությանը և Իրանին ենթակա հայկական ու հայաշատ գավառները, որոնք, բազմիցս ձեռքից ձեռք անցնելով, մարդկային և նյութական չափազանց մեծ կորուստների պատճառ են դառնում:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 46:

1604 թ․

1605 թ. բռնագաղթը. 1604 թ. պարսկական զորքի թալանած, ավերած, իսկ բնակչությանը գերեվարած գավառների թվում հիշվում է նաև Մակուն:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 74:

1605 թ․

1605 թ. բռնագաղթը. 1605 թ. Իրանի Շահ Աբաս Ա-ի (1587-1629) հրամանով կենտրոնական Հայաստանի գավառներից շուրջ չորս հարյուր հազար հայ տեղահան է արվում և բռնի քշվում Պարսկաստան: Իրանական բանակները նահանջելիս տեղահանում են հատկապես Բասենի, Արարատյան դաշտի և Նախիջևանի քաղաքների ու գյուղերի հայությանը, և որպեսզի օսմանյան առաջացող զորքերին զրկեն կենսական միջոցներից, այրում են անգամ չհնձած արտերը, ավերում Երնջակ գավառի ծաղկուն ու վաճառաշատ Հին Ջուղա քաղաքը:

Հարկ է նշել, որ Շահ Աբասի հրամանով բռնագաղթված քաղաքացիները, մասնավորապես ջուղայեցիները, բնակեցվում են Իրանի Սպահան (Իսֆահան) քաղաքում և շրջակայքում, իսկ գյուղական բնակչությունը՝ Փերիա և Չարմահալ գավառների գյուղերում: Շահի նպատակն էր հայերի շնորհիվ զարգացնել արվեստները, արհեստները, ներքին ու արտաքին առևտուրն Իրանում: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 46:

1605 թ․

1605 թ. բռնագաղթը. հատկապես ծանր զրկանքներ ու կորուստներ են կրում Արաքսի հյուսիսային ափից գաղթող քարավանները, որոնք ստիպված էին անցնել գետը. «Վասն զի ի քշելն զերկիրս՝ ո՛չ թէ զմի կամ զերկու գաւառս վարեաց ի Պարսկաստուն, այլ զբազումս։ Եւ սկսեալ ի սահմանացն Նախչուանու և անցեալ ընդ Եղեգաձոր, առ եզերբ Գեղամայ, եւ Լօռւոյ, եւ զՀամզաչիման գաւառն, զԱպարան, զՇարապխանէն, զՇիրակուան, զԶարիշատ, և մասն ինչ ի գեղօրէիցն Կարսայ, և զձորն Կաղզվանու բնաւին, և բովանդակ զերկիրն Ալաշկերտու, և զգեղօրայսն Մակուայ…»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 86։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 46:

18 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. Զաքարիա առաջնորդի օրոք (1735-1743) վերսկսված թուրք-պարսկական պատերազմները մեծ վնաս են պատճառում նաև Թադեոս առաքյալի վանքին: Քաղաքական երերուն կացությունն ուղղակիորեն անդրադառնում է վանքի տնտեսական վիճակի վրա: Վանքի կառավարիչները կացությունը բարվոքելու ակնկալիքով 1742 թ. Իրանի Նադիր շահին են հղում երկու խնդրագիր, որոնց արդյունքը լինում է շահի հրապարակած հրովարտակները: Առաջին հրովարտակով, որը Նադիր շահն արձակում է նշյալ թվականի սեպտեմբերի 1-ից հոկտեմբերի 1-ին (հիջրայի 1155 թ. ռաջաբ ամիս) վանքի առաջնորդ Մինաս եպիսկոպոսի խնդրագրի հիման վրա, արգելվում են պաշտոնյաների չարաշահումները վանքի միաբանների և Ղարաքիլիսա գյուղի բնակիչների նկատմամբ և նրանցից գյուղից հեռացածների հարկերի հավելագանձումը: Վանահոր գրության մեջ մասնավորապես նշվել է. «Խալիսե Ղարաքիլիսա գյուղում եղած ռայաթների մի քանի ընտանիքներ իրենց վրա դրված վոջուհաթի, մալլիյաթի, ծախսերի ու բարձրագույն դիվանի այլ պարտավորությունների պատճառով խեղճանում են, թաքնվում ու ցաքուցրիվ լինում, իսկ նրանց վոջուհաթն ու մութավաջջեհաթը գալիս են հավիտենական պետության համար աղոթող այս մի քանի հոգևորականներից ու հիշյալ վանքի սպասավորներից են պահանջում»: Երկրորդ խնդրագիրը Մինաս եպիսկոպոսը Նադիր շահին է հղում վանքապատկան ջրի օգտագործման առնչությամբ` տեղեկացնելով, որ Ղրխբուլաղ գյուղի բնակիչները ոտնձգություններ են կատարում վանքապատկան ջրի ոռոգման բաժնի նկատմամբ: Ի պատասխան` շահը կարգադրում է Թավրիզի կառավարչին արդարացիորեն լուծել հարցը:

Ռայաթ, ռաիյյաթ (արաբ.) - հպատակ, հարկատու ժողովուրդ, հատկապես գյուղացիությունը: Վոջուհաթ, վջուհաթ-կանխիկ դրամով գանձվող հարկ: Թավրիզի հայոց առաջնորդարանի թանգարան, N 192, տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 218, հրովարտակ N 8: Բնագրի թարգմանությունը` ըստ Ք. Կոստիկյանի: «Հուր», 1971, N 3-4: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., նշվ. աշխ., էջ 222, հրովարտակ N 10: Բնագրի թարգմանությունը` ըստ պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 48-49:

1744 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1744 թ. Սբ. Էջմիածնում վախճանվում է «...սրբոյ Առաքելոյն Թադէոսի միաբան, Մելքոն Կաֆայեցի վարդապետն...»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Ա, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 305 (Իսահակ վարդապետի ժամանակագրությունը (XVIII դ.): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 49:

1746 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1746 թ. աշնանը Նադիր շահն արձակում է մի հրամանագիր, որով հաստատվում է Թադեոս առաքյալի վանքի և կալվածքների` հարկերից ազատվելը, և Իրանի տեղական իշխանություններին կարգադրվում է աջակցել հոգևորականներին և անգամ հարկ եղած դեպքում օգնել նրանց: Այս հրամանագիրը երկու տարի անց նույն բովանդակությամբ հաստատում է նաև Իբրահիմ շահը. «Քրիստոնյա քահանաներից ու վանականներից լավագույն Ղարաքիլիսայի Մինաս խալիֆայի հանդեպ ունեցած շահական ողորմածությամբ ու անսահման գթասրտությամբ [հաշվի առնելով] նրա նվիրվածությունն ու ծառայությունները, նաև այն, որ ըստ ...ռաղամների բովանդակության, Ղարաքիլիսա գյուղը եղել է հիշյալ վանքի վակֆը, իսկ գյուղի բնակիչները, լինելով նրա սպասավորները, մուաֆ են եղել դիվանի մութավաջջեհաթից, ...ըստ կարգի նրանց դիվանի պարտավորություններից, ինչպիսիք են ջիզյան, այլ մութավաջջեհաթն ու սադերաթը, ավարիզաթը, չոբանբեկին և այլն, մուաֆ ու մուսալլամ ճանաչեցինք, որպեսզի իրենց հարկերը հիշյալ մուլքերի եկամուտների հետ ծախսեն նշված վանքի ու նրա բնակիչների վրա: Բացի հիշյալ գյուղից, որտեղ էլ, որ այդ վանքի վակֆային մուլքերը գտնվելիս լինեն, նույն կարգով մուաֆ ու մուսալլամ հայտարարեցինք: Երևանի ամիլները թող հիշյալ գյուղի ու նշված վանքի այլ վակֆային մուլքերի հարկերը իրենց աբվաբ-ե ջամից հանված համարեն և ոչ մի դինար չպահանջեն: Սուրհանդակները, ճանապարհների հսկողներն ու ռահդարները թող վանքի առևտրական կամ այլ գործերով տարբեր կողմերը գնացող-եկող սևագլուխներին ճանապարհին ու վիլայեթներում չնեղեն: Քանի որ հիշյալ գյուղը գտնվում է Ռումի ու Քրդստանի սահմանագծի վրա, և հաճախ ավազակներն ու ավարառուները ոտնձգություններով նեղում են նրան, ուստի Երևանի, Խոյի ու Դումբուլի հաքիմները թող նրանց ներխուժման ժամանակ [վանքին] անհրաժեշտ օգնություն ցուցաբերեն: ...Գնացող-եկողներից թող առանց դատական հիմքի դինար ու հացահատիկ չպահանջեն ու չանհանգստացնեն: Որտեղ էլ որ այդ գյուղից ցրվածները լինեն, ոչ ոք չպետք է նրանց ետ բերելուն խոչընդոտի, այլ պետք է գաղթեցնի նրանց հին բնակավայրը, որպեսզի [այնտեղ] բնակվեն...»:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմող` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 63-64: Ռաղամ-պաշտոնական գրություն, թագավորական հրովարտակ: Վակֆ (արաբ.) բառացի նշանակում է անշարժանալ, կանգ առնել, ամրանալ: Այսպես էին կոչվում վանքերին, եկեղեցիներին, մզկիթներին նվիրված կամ վակֆ արված հողերն ու այլ ստացվածքները, որոնք այլևս օտարման ենթակա չէին: Վախմ անել, վախուպ անել՝ նվիրել: Մուաֆ (արաբ.) -նույնն է՝ թարխան (մոնղոլ.). նշանակում է որոշակի հարկերից ազատ: Ջիզյա, ջիզիե (արաբ.) -գլխահարկ. գանձվում էր ոչ մահմեդականներից տարին մեկ անգամ՝ ըստ հարկատուի կարողության և ուներ նվաստացուցիչ բնույթ: Յուրաքանչյուր հարկատու համայնքի գլխահարկը միշտ հաշվում էր միատեղ և գանձվում էր միանվագ: Մուլք (արաբ.) -սեփականություն, տիրույթ, ժառանգած կամ դրամով գնած անշարժ կալվածք կամ հող: Աբվաբ-ե ջամ’ (արաբ.) -հարկերի հաշվառման ձև է, երբ որևէ հարկատուից կամ գյուղական համայնքից գանձվող բոլոր պետական հարկերը հաշվվում և գրանցվում են հարկային մատյաններում: Հարկերի ընդհանուր գումարը համառոտ անվանվում է նաև ջամ’: Դինար (արաբ.) -դրամական միավոր, որը հայկական աղբյուրներում հայտնի է նաև դեան, դիան ձևով: Հաքիմ (արաբ.) -իշխանավոր: Այդպես էին անվանում հիմնականում գավառների կառավարիչներին, որոնք օժտված էին վարչական և դատական իրավասություններով, և երբեմն՝ նաև հոգևորական դատավորներին: Կոստիկյան Ք., Հրովարտակներ, պր. չորրորդ, 73-75: Տե՛ս նաև Կոստիկյան Ք., Պարսկալեզու վավերագրերը Մակուի Ս. Թադեոս վանքի մասին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXV, Երևան, 2006, էջ 357: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 49:

1747 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1747 թ. վանահայր Մինաս եպիսկոպոսը վանքի համար պատվիրում է Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի նկարները (տե՛ս սույն աշխ., էջ 104-105, արձ. ԺԱ):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 49:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. Եսայի «աստուածաբան և մաքրակենցաղ» վարդապետի առաջնորդության տարիներին Էջմիածնի Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսից (1763-1780) ստացվում է թուրք-պարսկական պատերազմների ընթացքում վնասված վանքը վերանորոգելու նպատակով հանգանակություն սկսելու թույլտվությունը: Այդ նպատակով Հայաստանի տարբեր գավառներ է մեկնում մենաստանի միաբան Պետրոս վարդապետը: Վերջինս, սակայն, հանգանակված գումարը վատնում է իր անձնական կարիքների համար («Զի նա յայսքան ամս կոնդակաւ սրբ. վեհին զդրամս և զինչսն ժողովեալ, աստ և անդ վատնեալ էր»), դիմում է բազմաթիվ չարաշահումների ու խախտումների, նույնիսկ հանդգնում է ծախել Թադեոս առաքյալի մասունքով աջից մի փոքր կտոր, որի պատճառով էլ Սիմեոն կաթողիկոսը զրկում է նրան հոգևոր աստիճանից և կարգադրում է վտարել Թադեոս առաքյալի վանքի միաբանությունից:

ԴՀՊ, գիրք Ը. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, մասն II (1767-1776), հրատարակեց Գիւտ ա. քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1910, էջ 292-293: Սիմեոն Երևանցու կոնդակը զետեղված է 1774 թ. ներքո: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 492: Թադեոս առաքյալի մասունքով աջն այժմ պահվում է Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնի թանգարանում: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 49-50:

1766 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1766 թ. բայազետցի Մուրադի միջոցներով կառուցվում է Սբ. Աստվածածին մեծ մատուռը (տե՛ս սույն աշխ., էջ 185):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 50:

1779 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1779 թ. վախճանվում է Պարսկաստանի տիրակալ (1762-ից) Քարիմխան Զանդը, որով սկիզբ է դրվում անիշխանության երկարատև շրջանին: Այն բացասաբար է ազդում հատկապես երկրի ծայրամասային շրջանների վրա: Բնական է, որ վանքը չէր կարող զերծ մնալ դրա հետևանքներից:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 50:

18 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. Ղուկաս Ա Կարնեցի (1780-1799) կաթողիկոսը 1781 թ. փետրվարին Բայազետի իշխաններին ուղարկած կոնդակում վկայում է, որ վանքի միաբանությունը հարկադրված էր խանական գանձարանին կանխիկ (մաղթու) վճարել տարեկան շուրջ հիսուն թուման գումար, սակայն խանի կինն ու որդիները պահանջում են նաև տարատեսակ թանկարժեք իրեր: Վանականները, չդիմանալով հարստահարություններին, վրաց Հերակլ թագավորի երևանյան արշավանքից առաջ փախչում են Խոյ և Բայազետ՝ թողնելով վանքն ամայի. «Եւ յանցեալ տարւոջն մինչ ի գալ Վրաց արքային բազում զօրօք և ի վրդովիլ երկրիս, միաբանքն նոյնոյ վանիցն փախուցեալ էին ի Խօյ և ի Բայազիտ, այժմ ոչ դառնային ի վանքն, թողլով ամայի վասն չափազանց հարկապահանջութեանն Մակուայ սուլթանին Ահմատ կոչեցելոյ և որդւոցն և կնոջն...»: Միաբանությունն առկա պայմաններում մերժում է վերադառնալ վանք: Միաբանները մի գրութեամբ խնդրում են Հայոց Հայրապետին խանի հետ բանակցելով բարելավել վանքի պայմանները, մեղմել ագահ իշխանավորի ընչաքաղցությունը և թեթևացնել մենաստանի վրա դրված հարկերը, ապա թե ոչ չեն վերադառնա. «...որպէս զի թէ ինքն և թէ իւրայինքն ըստ առաջնոյն մի՛ միշտ զսուրբ վանքն կողոպտել ջանասցեն՝ ուրոյն ուրոյն զիրս պահանջելով, այլ միայն զմաղթուն իւրեանց առցեն, այն ևս թեթևաբար և պակասով, ապա թէ ոչ, այլ այն վանից միաբանն յետս ոչ դառնան, ասեն, ի վանքն և առաջնորդ ևս ոչ կարէ նստել անդ...»: Միաբանությունից լքված վանքում եկեղեցական ոչ մի արարողություն չի կատարվում, ուխտավորներ չեն այցելում, որի պատճառով էլ շրջանի իշխանավորները զրկվում են եկամտաբեր աղբյուրից: Այդ էր պատճառը, որ խանի ընտանիքը, մեծ զիջումների գնալով, միաբանությանը հրավիրում է վերադառնալ վանք: Բայազետի հայ իշխանավորների և Ղուկաս կաթողիկոսի նամակագրությունից տեղեկանում ենք, որ այդ նպատակով Մակվի խանը հիսուն թուման մաղթուն իջեցնում է մինչև քառասուն, ապա մինչև երեսուն թուման:

ԴՀՊ, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 197: Թադեոս առաքյալի վանքի պատմության այս խառը շրջանի մասին տե՛ս Խ. Տ. Գ. (Տեր-Գրիգորյան Խաժակ), Ս. Թադէոս առաքեալի վանքը 1780-1783 թւականներին, «Ալիք», 1996, 11 յունիսի, էջ 5-6: Մակվի խանի հարստահարությունների մասին տե՛ս նաև ԴՀՊ, գիրք Դ. Ղուկաս կաթողիկոս (1780-1800), յառաջաբանով, յաւելուածներով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1899, էջ 74-77: Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Դ. Ղուկաս կաթողիկոս (1780-1800), յառաջաբանով, յաւելուածներով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1899, էջ 216: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 50:

1783 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. վանքի տնտեսական աննպաստ պայմանները շտկելու նոր ջանքեր է գործադրում 1783 թ. առաջնորդ կարգված Իսահակ վարդապետ Փառակեցին, որը վանքապատկան կալվածքների համար ծանր պայքարի մեջ է մտնում մակվեցի Մանուչեի (նախնիները տեղափոխվել էին Խոյից), խառակոնիսցի ռես Սարգսի որդիների, սալմաստեցի Յավրիի և այլոց հետ: Պայքարն ի վերջո ավարտվում է Փառակեցու հաղթանակով. խլված հողերը վերադարձվում են վանքին, իսկ «ժանդաբարւոյ մարդիքն» վտարվում են Վանք գյուղից (դեպքերի շարադրանքը մանրամասն տե՛ս վանքի կալվածքների բաժնում):

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 309, ծանոթ. 38: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 50:

1787 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1787 թ. կառուցվում են Թադեոս առաքյալի վանքի գավիթն ու ջրաղացը. «Շինեցաւ ամբարով ջաղացն ՌՄԼԶ թւոջն, զկնի երեք ամսոյ աւարտ էհաս օգոստոսի ելն, հրամանաւ և արդեամբ տեառն Իսահակ շինարար արքեպիսկոպոսին Փառակեցի լուսահոգի վարդապետին... Շինեցուցանեմք զգաւիթն սուրբ և զջրաղացն ամբարով սրբատաշ քարիւ և այլ շինուածք ևս»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 309: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 50:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. ըստ ամենայնի, 1791 թ. ընթացքում վանքապատկան հողերը, ջուրը յուրացվել են այլազգի մերձակա բնակիչների կողմից, իսկ թալանի նպատակով վանքի վրա հարձակումներ գործելու պատճառով վանահայր Գևորգ վարդապետը լքում է վանքը, և այն դադարում է գործել:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1792 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1792 թ. հունվարի 27-ի գրություններից մեկից պարզվում է, որ վանքը չէր գործում. «Թուղթ առ բայազետցիսն, ի պատասխանի մահսարին նոցա, որով խնդրեալ էին զհոգս առնել բացման սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանացն, որ փակեցեալ էր: ...խնդրեալ էիք հոգս առնել վասն սրբազան Առաքելոյն Թադէոսի հրաշազարդ սուրբ վանացն ձերոց, զի դուռն բացցի եւ շինութիւնն նորոգեսցի»:

Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 690: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1792 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1792 թ. կաթողիկոսի միջնորդությամբ Երևանի խանը հատուկ գրությամբ դիմում է Խոյի Դոլվաթլու խանին (վերջինիս քրոջը՝ Բեկումին էր հանձնվել վանքի խնամքը)` խնդրելով նրան պաշտպանել վանքը այլազգիներից և հնարավորություն տալ նոր առաջնորդին բարեկարգելու մենաստանը. «Յառաջ քան զայս` ընդ առաջնորդին ձերոյ և հոգևոր որդւոյն մերոյ Գէորգ շնորհունակ վարդապետին գրեալ բազմակնիք թուղթքն ձեր հասին առ մեզ, և իմացաք զխնդիր ձեր, որ վասն այցելութեան սրբազան առաքելոյն Թադէոսի հրաշազարդ վանացն: Ապա ի գնալն մեր յԵրևան քաղաք` զԳէորգ վարդապետն ևս ընդ մեզ տարաք, և խնդիր արարաք ի խանէն մերմէ, և նա գրեաց առ Դօլվաթլու խանն Խօյայ յատկապէս խնամատար և հոգածու լինել շինութեան սրբոյ վանացն, և սաստել բռնաւորացն, որք յափշտակեալ էին զհող և ջուր սրբոյ Տան այնորիկ: Մեք ևս թուղթս գրեցաք ընդ խանի թղթոցն առ խանն Խոյայ և առ Բեկումն... Դօլվաթլու խանն Խօյայ զվանից խնամակալութիւնն յանձնեալ էր Բէկումին, և ընդ պատասխանեաց թղթոցն մերոց գրեալ էր զերկուս թալղայս, մինն ի վերայ Գէորգ վարդապետին առ ի համարձակութեամբ նստիլ ի վանքն և տիրել ամենայն ժառանգութեանց սրբոյ վանիցն ի շինութեան պահել. և զմինն ի վերայ մերձակայ գեղջ բնակչացն այլազգեաց, զի մի յափշտակեսցեն զհող և ջուր սրբոյ վանացն, և մի զայլ ինչ վնաս գործեսցեն»: Ապա հանձնարարում է վանահայր Գևորգ վարդապետին գնալ «...ի սուրբ վանքն և ջանասցէ շինացուցանել և ի բարեկարգութեան պահել»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Դ. Ղուկաս կաթողիկոս (1780-1800), յառաջաբանով, յաւելուածներով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1899, էջ 563-565: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1794 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1794 թ. կանգնեցվում է սեղանի քանդակազարդ խաչկալը. «Եւ Գէորգ անարժան և յոգնամեղ վարդապետս շնորհիւն աստուծոյ և օգնականութեամբ սուրբ Առաքելոյն ի ՌՄԽԳ (1794) թվականիս մեր զխաչկալն սրբոյ սեղանոյն, որ էր փայտեայ, ի սրբատաշ վիմաց և ի ծաղկահիւս յօրինեալ քարանց բազմաշխատ տքնութեամբ յորդաջան աշխատութեամբ և յոլով խարճագնացութեամբ ետու շինել…»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 311։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1795 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1795 թ. Ատրպատական են մտնում Աղա Մուհամմադ խան Ղաջարի բանակները և շարժվում դեպի Կովկաս: Պատմության մեջ իր դաժանությամբ հայտնի դարձած խանի զորքերն ավերում և թալանում են նաև Թադեոս առաքյալի վանքը. «Եւ ըստ որում յաւերակ է սուրբ ուխտն Թադէոսի առաքելոյն»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Է. Դաւիթ կաթողիկոս, մասն երկրորդ (1803-4), հրատարակեց Գիւտ Ա. Ք. Աղանեանց, Թիֆլիս, 1909, էջ 243: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1824 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. 1824 թ. (տարեթվի մեջ առկա է ակնհայտ շփոթ) վանահոր հիվանդության պատճառով Թադեոս առաքյալի վանքում սկսված խառնակությունները հարթելու նպատակով Աբաս-Միրզան մի հրովարտակ է արձակում, որում գրվել է. «...բարձրաստիճան խիզախ ու խորամիտ, քրիստոնյա վանականների ու խալիֆաների առաջնորդ Ղարաքիլիսայի օջախի Սիմոն խալիֆան բարձր հեղինակավոր մտքի բարեհաճությամբ մեծարված գիտենա, որ օրերս զեկուցեցին, որ այն պատվարժանի վատառողջության պատճառով ժողովրդի մեջ հակառակություն է ընկել, իսկ վանքի գործերը խաթարվել են: Ուստի, հոգ տանելով Ղարաքիլիսայի օջախի ու քրիստոնյա ժողովրդի գործերի կարգավորման մասին, պատվարժան քրիստոնյա արժանավորներից լավագույն Եսայի վանահորը հանձնարարեցինք գալ և մինչև այն պատվարժանի լավանալը վանքի ու վանականների գործերը ստանձնել ու կարգավորել առանց այն պատվարժանի կամքին հակառակվելու: Քանի որ հայ ժողովուրդը, որը գործարքներում ու բաշխումների հարցում Վարդանի վատ վարքի ու յուրացումների պատճառով ընդվզելով բողոքում էր ու դժգոհություն հայտնում, ուստի նրան պատվարժան բարեբախտ Քյալբալի բեկի` սարքարի յասավուլի հետ ուղարկեցինք, որ գա իր տանը նստի և վանքի ու քրիստոնյա ժողովրդի գործերին չմիջամտի: Նրա պաշտոնը բարձրաստիճան մեծամեծներից լավագույն Աղալար բեկի խնդրանքով նրանց հանձնեցինք: Այն պատվարժանը պետք է ամեն առումով գերագույն լուսավոր սրտի լիակատար ողորմածությամբ մխիթարվի, որ վերոհիշյալին խստորեն արգելել ենք որևէ կերպ միջամտել վանքի ու հայերի գործին և գրություն պետք է տա, որ երբ, որ նա ստուգման համար անհրաժեշտ լինի, ներկա կլինի»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 143: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 52-53:

1826 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. 1826 թ. թերավարտ աշխատանքներն ամբողջացնելու համար նյութական նոր միջոցներ հայթայթելու նպատակով Առաքել վարդապետն այս անգամ հանգանակություն կատարելու առաջադրանք է ստանում վանահայր Բարսեղ արքեպիսկոպոսից. «...Ահա այս 7 ամէ, որ սկիզբն արարեալ եմք սրբոյ վանիցս հիմնարկութեան. 7 ևս ամք հազիւ կարեմք շնորհիւ Տեառն գլխաւորել... այս է ձև սորին (տաճարին) քառանկիւնի լայնութեամբ և խաչանիշ խօրանօք, անհամար բարձրութեամբ և հնգեակ կաթուղիկէիւ, չորրորդ սիւնք ի միջի և յեօթն սեղանք զանազան յօրինուածովք ի հիմանց մինչ ի վեր ձիւնափայլ, սպիտակագոյն քարիւ... սրբատաշ քերեալ»: Թադեոս առաքյալի վանքը հիշատակվում է 1830, 1831, 1840-ական թվականներին և այլն:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 16։ Շրջաբերականի մասին տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 497: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 25-26: Researches of the Rev. E. Smith and Rev. H.G.O. Dwight in Armenia, vol. II, Boston, 1833, p. 63. Researches and Missionary Labours Among the Jews, Mohammedans, and Other Sects by Rev. Joseph Wolff, Philadelphia, 1837, p. 37. Rev. John. Mason Neale, A History of the Holy Eastern Church, part I, London, 1850, p. 106. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 53:

1840 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. 1840 թ. հուլիսին Երևանի հայոց կոնսիստորիայի անդամներ Գաբրիել վարդապետ Տեր-Հարությունյանցը, ավագ քահանա տեր Հովհաննես Հարությունյանցը, Իսահակ քահանա Զաքարյանցը և ատենադպիր Գուլքանովը կազմում են երկրաշարժից տուժած վանքերի և եկեղեցիների ցուցակը, որտեղ ամենայն մանրամասնությամբ և ականատեսի հավաստիությամբ ներկայացվում են վանքի կառույցների կրած վնասները. «Վանքն ս[ուրբ] Թադէի Առաքելոյ մեծ տաճարի արևելե[ա]ն կողմի երկու ըռուգներն ճեղքեցաւ ոչ այնքան մեծ կ[ա]թուղ[ի]կէի մեկ զեհն մինչ ի գլուխսն քարինքն անկան։ Մեծ Աբրահամ եպ[իսկոպո]սի շինե[ա]լ պարսպի կեսն եւ իւր յետևի շինե[ա]լ վարժարանն հիմէն խորտակեցաւ։ Յովակիմ եպ[իսկոպո]սի շինե[ա]լ առաջնորդարանն պատառեցաւ, որ ոք չկարէ նստել։ Դարբազի բուրջն կիսէն ի վեր վայր թափեցաւ եւ մնացե[ա]լ պատառե[ա]լ մնայ։ Յովհաննես եպ[իսկոպո]սի շինե[ա]լ ամբարներն պատառե[ա]լ և ճեղքե[ա]լ է։ Վերի կալի թաղբանդ թաւլայն, նորոգ շինե[ա]լ տակի օթախն, քօղքն իսպառ հիմնայատակ եղե[ա]լ։ Վանքի ներքոյ քարն պատառե[ա]լ, որ ոք չկարէ մտանել առ այն։ Յովհաննես եպ[իսկոպո]սի շինե[ա]լ ամբարն յերից տեղեաց ճեղքեալ է։ Մինաս եպ[իսկոպո]սի շինե[ա]լ խուցն ճեղքե[ա]լ է մի տեղւոյն։ Յովակիմ եպ[իսկոպո]սի շինե[ա]լ խուցն ճեղքե[ա]լ է մի տեղւոյ։ Մեծ տաճարի խորանն ճաքեալ է յերկուց տեղեաց»։ Հարկ է նշել, որ երկրաշարժից տուժած վանքի վերանորոգումն իրականացնելու նպատակով հոգևոր կոնսիստորիան որոշում է «Որովհետև ըս[տ] այժմե[ա]ն դրու[թեան] արդեանց նոյն վանիցն յոչինչ աւելուն, վ[ա]ս[ն] [որո]յ կոնսիստորայն կարծէ ի դիմաց վեհ[ա]ստիճ[ա]ն կ[ա]թ[ո]ղ[ի]կ[ո]սի յանձն առնուլ ս[ուր]բ Թադէի վանահայր Սիմէօն արքեպ[իսկոպո]սի, զի նա ի ծերու[թեան] ժ[ա]մ[ա]ն[ա]կի իւրոյ, վ[ա]ս[ն] փրկու[թեան] հոգւոյ ջան դիցի ո[ր]պ[իս]ի և իցէ հնարիւք վերանորոգել տացցէ զամ[ենայն] խանգարե[ա]լ տեղիսն տաճարի վանիցն ս[ուր]բ Թադէի ի յիշատակ և պայծառու[թեան] անուան իւրոյ»:

Երևանի հայոց կոնսիստորիան ստեղծվել է թեմական առաջնորդարանին կից 1837 թ. մայիսի 1-ին (թեմին ենթակա էին Արարատյան դաշտի, Զանգեզուրի, Ալեքսանդրապոլի (այժմ՝ Գյումրի), Սևանի շրջանի հայոց հոգևոր հաստատությունները): 1846-1857 թթ. գործել է Վաղարշապատում, ապա վերստին Երևանում: Ունեցել է կառավարչական, դատական, հաշվապահական և տնտեսական բաժիններ: Նրա որոշումներն ուժի մեջ են մտել թեմակալ առաջնորդի հավանությունն ստանալուց հետո: Լուծարվել է 1921 թ.` Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո (տե՛ս Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 47, ց. 1, առաջաբան): Հովհաննիսյան Ջ., Նահատակյան Ռ., Ավետիսյան Մ., Փաստաթղթեր Հայկական լեռնաշխարհի և հարակից շրջանների երկրաշարժերի պատմությունից, «ԲՀԱ», 1989, N 2, էջ 95-96: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 53-54:

1851 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. 1851-1852 թթ. զանգակատուն կառուցելու նպատակով Թադեոս Խան Առաքելյանը վանքին նվիրում է 300 թուման, որը, սակայն, յուրացնում է նաև այլ զեղծումներով հայտնի դարձած վանահայր Թադեոս վարդապետը: Հերթական նվիրատվությունը վանքին կատարվում է 1852 թ., որի առթիվ Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոս Սադունյանը շնորհակալություն է հայտնում ղարադաղցիներին:

Բասմաջեան Կ., Ներսէս Աշտարակեցիի քանի մը կոնդակները, «Սիոն», 1938, օգոստոս, էջ 247: Ի դեպ, ղարաբաղցի Սաղաթել բեկ Յուզբաշյանը Թադեոս առաքյալի և Բարդուղիմեոսի վանքերը նորոգելու ակնկալիքով 1849 թ. 4% շահութաբերության պայմանով, 260 տարի ժամկետով մի տարօրինակ ներդրում է կատարել, այն է՝ 400 ռուբ. Մոսկվայի, 166 ֆունտ ստերլինգ Լոնդոնի բանկերում։ 2109 թ. լրացող այդ պայմանագրի դ 17 կետը վերաբերում էր Սբ. Թադեոսի վանքին. «Առաջին լուսավորիչների՝ Թադէոսի և Բարթողիմէոսի՝ վանքերը նորոգելու համար նշանակում եմ 50.000 րուպլ.» («Բիւզանդիոն», 1900, N 1229, 19 հոկտ., էջ 1): Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 17: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 53:

1867 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. 1867 թ. Քիշմիշթափա գյուղի հասարակության միջոցներով վերականգնվում է վանքի շրջապարսպի արևելակողմի կիսափուլ աշտարակը (տե՛ս սույն աշխ., էջ 171-172, արձ. Ձ): Թադեոս առաքյալի վանքը թալանից ու ավարառությունից զերծ պահելու համար պաշտպան են եղել նաև Մակվի խաները: 1880 թ. վանահայր Եսայի վարդապետը, գովեստով խոսելով Հյուսեին խանի մասին, նշել է. «Հիւսէին աղէն... եթէ չը լինէր` մենք մեծ հարուածների պիտի ենթարկուէինք: Անցեալ Շէյխ Իբադուլլահի արշաւանքին գիւղ չը մնաց այս կողմերը, որ չը թալանուէր, ամենի հոտերը և նախիրները քշեցին տարան: Չը նայեած, որ մեր վանքը Մագուայ խանութեան մէջն է ընկնում, բայց նորա խաները խլել են վանքի երկու գիւղերը, հողերը, ջուրը և վանքի խցերը ամբար են շինել իրանց համար, բայց Հիւսէին աղի շնորհիւը մենք բոլորովին անվնաս մնացինք և մի մազ անգամ չը կորցրեցինք»:

Թօխմախեան Ա., Մասիս լեռների հարաւային ստորոտներ, մասն Գ, Թիֆլիս, 1882, էջ 42: Ի դեպ, վանահայրը ավելացրել է նաև, որ վանքից խլված կալվածքները վերադարձնելու հարցով և պաշտպանություն ու աջակցություն ստանալու ակնկալիքով դիմել է Սբ. Էջմիածնի Սինոդին, որից ոչ մի պատասխան չի ստացել: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 54:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. 1886 թ. Թադեոս առաքյալի հռչակավոր վանքը հիշվում է որպես «անշուք ու երեսի վրա ձգած» մի հաստատություն:

«Արաքս», 1892, Բ, դեկտեմբեր, էջ 55: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 54:

1894 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. 1894-1895 թթ. Համիդյան զանգվածային ջարդերից, ինչպես նաև Առաջին աշխարհամարտի տարիներին և հատկապես Հայոց Մեծ եղեռնից հետո վանքը վերածվում է անօթևան ու գաղթական հայերի հանգրվանի. «Վանայ կողմից միշտ գաղթականներ կգան տես այնպիսի վիճակի մէջ, որ վանքը ստիպեալ պիտի օգնէ... այս վանքը այս կղզիացած վայրն ըստ կարելւոյն փրկիչ դարձաւ գաղթականաց»:

Հայկունի Ս., Պարսկահայք (թղթակցութիւն), «Արարատ», 1896, էջ 588: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 54:

1897 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. 1897 թ. վանքում էին ապաստանել Վանի ջարդերից մազապուրծ 260 անօթևան գաղթականներ:

Mинорский В., Древности Маку (путевые заметки), Петроград, 1916, էջ 26: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 54:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. Համիդյան ջարդերից հետո Թադեոս առաքյալի վանքում ապաստանած հայերին օգնություն ցույց տալու և վանքի տնտեսությունը կարգի բերելու նպատակով Մկրտիչ Ա կաթողիկոսի կոնդակով Սարգիս Հայկունին նշանակվում է կառավարիչ. «...Հայրապետական կոնդակաւ մերով կարգեմք զքեզ ուսուցիչ Դպրեվանից Ս. Թադէի, միանգամայն և տեսուչ դպրոցաց շրջակայ գիւղօրէից խանութեանն պատուիրելով փութալ հասանել ի տեղի պաշտամանց և քոյով տոկուն ջանասիրութեամբ սկսանիլ զդժուարին գործդ կրթական: Այլ և պատուէր հրամանի տամք կառավարել զկալուածս վանից ժողովել զարդիւնս նորին և մատակարարել զայն»: Ս. Հայկունին նվիրվածությամբ անցնում է գործի. «...կարճ ժամանակամիջոցում ոչ միայն կարգավորում է վանքի տնտեսությունը, այլև Խրիմյան Հայրիկի հանձնարարությամբ մեծապես օգնում անապաստան գաղթականներին: Նա տեղացիներից գաղթականների համար սենյակներ ու գոմեր է վարձում և տեղավորում նրանց. վառելիք ու սննդամթերք, հագուստ է բաժանում կարիքավորներին: Նրանցից շատերը այստեղ ևս ցրտին ու քաղցին չդիմանալով, հիվանդանում են, Ս. Հայկունին նրանց դեղորայք է հասցնում»: Բացի այդ` «...գաղթականներից գրի է առնում բանահյուսական բազմազան ու հարուստ նյութեր, մյուս կողմից, ամենայն խնամքով ու հոգատարությամբ, արտագրում և ցուցակագրում է այդ վանքում ցիրուցան թափված տասնյակ ձեռագիր հիշատակարանները»:

Հարկ է նշել, որ այն տեղեկությունը, թե իբր Հայկունին նշանակվել է Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայր, սխալ է (Հ. Տ. Ա. (Տեր-Աստվածատրյան Հայկ), Սարգիս Հայկունի, «Հովիւ», 1908, N 45, էջ 714): Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Հայկունու ֆոնդ, վավ. 142: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1896, էջ 424: Սվազլյան Վ., Սարգիս Հայկունի, Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հ. 4, Երևան, 1973, էջ 25, ծնթ. 42: Սվազլյան Վ., Սարգիս Հայկունի, Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հ. 4, Երևան, 1973, էջ 25-26: Ի դեպ, 1897 թ., երբ վանահայր է նշանակվում Հովհաննես վարդապետ Բազունին, Ս. Հայկունուն զրպարտելով հեռացնում է աշխատանքից, իսկ Մկրտիչ Ա կաթողիկոսն էլ, տեղեկանալով այդ մասին, վանահորը գրում է. «Ես քեզ ղրկեցի Թադևոս առաքյալ, որ քո հին մեղքերդ քավես, բայց դու դարձյալ նույն ճիվաղն ես, ի՞նչ կուզես Հայկունիէն»: Նույն թվականին Հայկունին վերադառնում է Էջմիածին: Նրա հավաքած նյութերի մի մասը, ցավոք, կորչում է պարսկական մաքսատանը դրանք բռնագրավելու հետևանքով (Նույն տեղում): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 54-55:

1897 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. 1897 թ. դեկտեմբերի 15-ին Ամենայն Հայոց Մկրտիչ Ա կաթողիկոսը Թադեոս առաքյալի վանքում դպրոց բացելու հարցին ուղղված գրությամբ դիմում է վանահայր Հովհաննես վարդապետին և նշում. «...Ձեռնարկեր էք վանուց մէջ մի ծաղկոց բանալ վանուց գիւղի դպրոցի համար, մի աժան գնով վարժապէտ ևս գտած էք: Առայժմ բաւ է այդքան. Զգուշացիր գիշերօթիկ աշակերտներ պահել, վասն զի դժուարին է և վանքը ձեռնհասութիւն չունի: Դասագրքեր ուզած էիք, պատրաստի գտնուածներէն ղրկեցի, առ այժմ բաւական է: Այս ձմեռն անցուցէք, մինչև գարուն: Ես մօտ օրերս Տփխիս պիտի գնամ, եթէ Աստուած յաջողէ, այն տեղէն Բաքու գնամ Ս. Թադէի վանուց վերաշինութեան համար պիտի աշխատեմ: Եթէ յաջողեցաւ, այն ժամանակ օրինաւոր դպրոց կրնայ բացուիլ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 7, թ. 29: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 56:

1898 թ. նոյեմբերի 15-ին գրված զեկուցագրով Հովհաննես վարդապետ Բազունին Մկրտիչ Ա կաթողիկոսին հայտնում է վանքում կատարված խուզարկության և իրենց նյութական անելանելի դրության մասին. «...ամսուս 7ին, սարդարի կողմանէ մեզ լուր տրուեցաւ, թէ ամիր Նիզանից հեռագիր ստացած է, որ կհրամայէ վանքէն Մամուրի խուզարկութեան ժամանակ իւր տարած ամէն մի բան` թէ մեր հրացաններ, թէ փամփուշտներ, ամէն ալ պէտք է, որ սարդար Մամուրից առնէ և մեզ յանձնէ և գողցուած ապրանքների մէկին տաս վճարուի, այժմ սարդար Մամուր եղած է նրայ վրայ, որ ամիր Նիզամի հրաման ի գործ դնէ: Նաև հրամայուած էր, քանի որ սուրբ Դադի վանք սահմանագլխին մօտ է, պէտք է ոչ թէ երկու կամ չորս հրացան գտնուի նոյն վանուց մէջ, այլ թէ յիսունի չափ հրացան, 1000 փամփուշտ և նոցա գործածելու չափ մարդ ևս պահելու վանքին արտօնուած է: Սարդար իւր խնդակցութիւն յայտնեց և գրէթէ բոլոր խանխանաւաթներ ուրախացան: Քանզի ամէն ժամանակ օտարականէն գալ իրենց հայրենիք ոտնակոխ ընելով, առանց երկրի նախարարութեան մի բանի տեղ դնելու, նոցա խիստ ցաւ պատճառած էր` մանաւանդ վանքի վրայ եղած կեղծ կասկածներ վերցուելով մաքրուեցաւ Ձերին սուրբ Օծութիւն Վեհ շնորհիւ: ...Բայց դժբախտաբար երկրիս քանի մը խաներ սարդարին հակառակելով, բայց իրար ինկած, մեծ հակառակութիւն մէջերնին ծագած ըլլալով, շարունակ Մամուրներ առանց յետ կտրուելու տեղս կլեցուին, սարդարի յակառակորդներ տանելու համար: Բայց կարող չեն տանելու սոյն պատճառաւ մեր գործ յետ կը մնայ, յայտնի է Ձերին սուրբ Օծութեան, որ այս մօտ երկու ամիս է, որ մենք Մաքու բերուած ենք, Մաքուայ դժոխային երկու քարափների մէջ աննշմարելի լռիկ քաղաքավարութեամբ արգելուած էինք սարդարի կողմանէ: Կետնառուծի պէս սարդար մինչ ցարդ օր եօթ գոյն կտար իւր խօսքերին, ալ չեմք գիտէր, թէ ի՞նչ էր իւր նպատակ, մի գուցէ ուրիշ բարձրագոյն տեղէ մը կասկած և սպասելիք ուներ, այդ մեզ յայտնի չէր: Վեհափառ Տէր, ձիւն եկաւ, վանք երթալու մեզ անհնարին եղաւ, քանզի Մաքուայ անանցանելի ճանապարհներ իսպառ գոցուեցան: Մենք քաղց ու ծարաւ, առանց մի դահեկան ունենալու այս երկու ամիս է, որ ինկած ենք Մաքու անմարդասէր, ժլատ, անկարեկից, 90 տուն անուանական հայոց մէջ ինկած, գրեթէ ամեն ալ, մանաւանդ մեծամասնութիւն լաւ կարողութեան տէր են, բայց ի՞նչ օգուտ, որ իրենց ծերունի վարդապետ, որ ազգի ընդհանուր դատի համար կը տանջուի, հալ ու մաշ կըլլայ, մի օր մի մարդ պատառ մը հաց չեն տուած նրա քաղց լեցնելու: Եթէ մեր հայրենակից լուսահոգի Գարեգին սրբազանի եղբօր որդին պ. Համազասպ և երևանցի պ. Մովսէս տեղս չըլլային, մենք մինչ ցարդ սովամահ եղած էինք, նոքայ մարդասիրաբար երբեմն մեզ կխնամէին: Վեհափառ Տէր, ...հայրաբար գթացէք ձեր նուաստ հին աւուրց չարաչար տանջուած, ծերունի նուաստ որդւոյ վրայ քաղցր սրտիւ ու հաճութեամբ, և ոչ տհաճութեամբ կամ անմիջապէս մեզ նիւթապէս օգնութիւն ձեր ողորմած ձեռոք կառկառեցէք և կամ թէ ընդունեցէք սոյն վերջի հրաժարական, քանզի մեր այս անտանելի աղքատութեան տոկալ և տանել, որ այլևս մեզ անկարելի է, նամանաւանդ այլևս գործելու մեր հալեալ ու մաշեալ ոյժ ու կարողութիւն մեզ չի զօրեր: ...Նաև պարտ կհամարեմ յայտնելու, եթէ վանք ունենար մի ամէնափոքր ապրուստի ճանապարհ մը ինչո՞ւ մենք Մաքուայ մէջ սովամահ պիտի ըլլայինք: Վանքի վիճակ նորէն նկարագրել և պատկերացնել աւելորդ է, մենք 120 րուպլի յետզյետէ պարտ ըրած եմք վանքի վրայ ծախսած եմք, գոմէշ, եզ, գութան, սայլ ու այլ երկրագործական ապրանքներ պատրաստելու համար, մաս մըն ալ վանոց զանազան գործիքներ առնելով և ուրիշ ծախքեր հոգալու մսխած եմք, այսօր մեր ցաւերու վրայ բարդուած է նաև պարտատէրերի ամէն օրեայ մեր գլուխ հանած խայտառակութեամբ, վանքին չկա այնպիսի մի բան մը, որ ծախեմք, պարտքեր կոծեմք, երեք հատ գոմէշ, երեք եզ, հազիւ ձեռք բերած ենք, եթէ նա ալ ծախուի, այլևս չէ պէտք այդ հնադարեան պատմական անօգուտ վանք, վանք մնայ և մարդ մէջ բնակուի, մենք անցեալ աշուն և գարնան երեսուն սօմար ցորեն թէև ցանած էինք, յոյս մեծ ունէինք, որ այս անցած կալին առնուազ չըսենք 300, այլ թէ 160 սօմար արդիւնք վերցանելու էինք, բայց ինչպէս երկրիս բոլոր բերք նուազ համարեայ թէ չկար, նոյնպէս վանքին ընդամէն 56 սօմար ցորեն եկաւ նոյն 56 սօմարից 10 սօմար ...առաջուլախան տարաւ իւր պարտուց տեղ, մնացածէն 4 սօմար ցանեցինք, իսկ մնացած մաս խօտաղի, մշակի, մանջալի և այլ ծառաների վարձ տրուեցաւ, երկու ամսուան ուտելու հաց հազիւ մնաց, մի ափ գարնան ոչ ուտելու և ոչ ցանելու չի մնայ, ուրեմն թշուառ ծերունի վարդապետ ի՞նչ ընէ, արդարև, եթէ վանք մի տեղէ մը ամէնափոքր ապրուստի մը ճար ըլլար, այսքան ալ երես չէինք դներ անտարակուս մեծ ցաւ ունեցող բժիշկի դուռ կտրած թախանձելէ չի դադարեր, քաղցած լիոց տուներ կդեգերի: Մենք ալ կը պատկառեմք, այսքան ձերին Սուրբ Օծութեան թախանձել օգնութիւն խնդրելէ, աւելի լաւ է բարեհաճիք մեր նուաստի յետ ...ընել, քան թէ այսքան թախանձանաց նեղութիւն քաշել, և մենք ալ յուսահատութեամբ հալ ու մաշ չըլլամք: Ճշմարիտ է այս անգամ, երբ Մաքու բերուեցանք, դիւանի գործ մի կողմէն, պարտատէրներու մեզ տուած նեղութիւն միւս կողմէն, վանքի աղքատութեան անկեալ վիճակ մի կողմէն, այս ամէնի ձեռքում նեղուելով ուզեցինք յանկարծ գիշերանց խոյս տալ դէպի Սուրբ Աթոռ Ձերին Սուրբ Օծութեան կամ պատժո, կամ գթութեան յանցն առնելով, բայց մտածելով քանի որ վանոցս խուզարկութիւն մեր դատական խնդիր Ձերին Վեհափառութեան շնորհիւ նպաստաւոր և բարեհաջող ելք ունեցաւ, երբ ապրանքներ վերադարձունին և կորցուածների մասին կարելի է քննիչ գայ, զմեզ նոյն տեղ չըգտնէ, ապրանքներ որոյ պիտի յանձնուի, և քննչի դէմ ո՞վ պիտի կանգնէ կորսուած ապրանքներ հաստատէ, այս ամէն մտաբերելով լաւ համարեցինք կրկին վանք վերադառնալ, պարտատէրերին համօզելով, թէ ահա նորէն կը դիմեմ Նորին Սուրբ Օծութեան հայրախնամ ողորմած սրտին, որուն համար ահա վանոցս պահապան մօկացի Մանուկ մեր նամակներ իրէն յանձնելով ուղարկեցինք ի յոտս Ձերին Վեհափառութեան, մեծայոյս եմ, որ այս անգամիս Ձերին հայրական մխիթարութիւն մեր նուաստութիւն բերելով մեր վհատեալ սիրտ պիտի մխիթարուի, ապա թէ դատարկ յետս դառնայ այս կողմեր մնալ այլևս մեզ անկարելի է, ձմեռ ալ չլլայ, պիտի խոյս տամ դէպի Սուրբ Աթոռ, ինչ որ ալ ըլլայ այլևս Ձերին հայրախնամ ամէնագութ ողորմած կարեկցութեան ապաւինելով անհամբեր սրտիւ մնամ խնդանուէր աղօթիցդ կարօտ Ն.Խ.Ծ. վշտալի Յովհաննէս վարդապետ Բազունի վանահայր Սուրբ Թադէի Առաքելոց անկեալ վանոց որ ի Արտազ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 7, թ. 43-44 և շրջ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 56-57:

19 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. ԺԹ դարավերջին և Ի դարասկզբին որոշակի քայլեր են արվում վանքում դպրոց բացելու ուղղությամբ:

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 119: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 57:

1901 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1901 թ. փետրվարի 20-ին վանքի կառավարիչ Մեսրոպ Ավետիսյանը կաթողիկոսին գրում է, որ «...վանքի պարտքերը փակելու համար 200 րուբլի է վերցրել գրաբեր Մարգար Միրզոյանից, խնդրում է վճարել: Նշում է և ջրաղացի կառուցումն ու այլ տնտեսական ընթացիկ գործերի մասին»:

Մատենադարան, ց. 46բ, Խրիմյան կաթողիկոսի արխիվ, թղթ. 111, վավ. 45: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 58:

1902 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1902 թ. վանահայր «...Գէորգ Վրդ. Նալբանդեանն եկաւ Մակու, եւ վանքին ծանօթանալուց եւ գործերը կարգի բերելուց յետոյ՝ գնաց իր վիճակին պատկանող Խոյ քաղաքին այցելութեան»:

Հանգոյց Ն. (Աղբալյան Նիկոլ), Սամսոնի յուշերը, «Հայրենիք», Պոսթըն 1924, N 7, էջ 139-140: Ի դեպ, Գևորգ վարդապետի ջանքերով Խոյում դպրոց է բացվել: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 58:

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1902 թ. հուլիսի 12-ին Մկրտիչ կաթողիկոսը հանձնարարում է Եղիշե ծ. վարդապետին այցելել Թադեոս առաքյալի վանք և ուսումնասիրել նորանշանակ վանահոր, վանքի և ժողովրդի փոխհարաբերությունները. «Ի նշանակելն մեր վանահայր վանուցն Ս. Թադէոս Առաքելոց Արտազու, որ ի Մակու զտ. Գէորգ ծ. վարդապետն Նալբանդեան, ի նկատ առեալ զխղճալի դրութիւն վանուցն և ծառայողաց նորին, որպէս և զերթևեկութիւն անցորդաց, գաղթականաց և անդ աշխատաւոր վարպետաց յղելոց ի մերոյս կողմանէ, մեք կարգադրեցաք ենթարկել վանահայրութեան վանուցն զվիճակն Խոյի և Մակուայ գիւղօրէիւք իւրովք, զի ժողովեալ զպտղի արդիւնս և զայլ հասոյթս հոգասցին զծախս ինքեանց, տալով միայն տարեկան հաշիւն Առաջնորդարանիդ իբրև կեդրոնի թեմին: Յայտնելով զայսմանէ Ձեզ, պատուիրեմք զի ի պատահելն ի կողմանէ վիճակայնոց տեղւոյն դատ ինչ և կամ խնդիր յԱտեանս Դավրիժոյ մարդասիրաբար յանձն առջիք իբրև թեմակալ վիճակին պաշտպանել առ դրունս պարսիկ պաշտօնէից, և ի մեկնելն Ձեր ի վիճակդ յայցելութիւն հանդիպեսջիք նաև ի Խոյ և ի Մակու և անձամբ ծանօթասջիք ժողովրդեան և ստուգեսջիք զյարաբերութիւն ընդ վանուցն և վանահօրն»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 3, գ. 30, թ. 105, թողօն, ձեռագիր: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 58-59:

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1903 թ. Գևորգ ծ. վրդ. Նալբանդյանը դիմում է Մկրտիչ Ա կաթողիկոսին ռուսական կառավարության վճռի դեմ Մակուի և շրջակայքի հայ բնակչության մեջ առաջացած բողոքի առնչությամբ. «...ս. Էջմիածնի և տեղւոյն համօրէն վանօրէից և եկեղեցեաց շարժական և անշարժ կալուածոց անարդար բռնաբարութեանց դժբաղդ լուրը կայծակի արագութեամբ տարածուեցաւ ս. Թադէի Առաքելոյ վանուցս թեմի ազգայնոց մէջ, սրտերնին համակ խոցուած նուաստիս հանրագրութիւններով՝ միահաղոյն կը բողոքեն ռուս կառավարութեան բռնակալութեանց դէմ...: Թէմիս հանրագրութիւններն ներփակած եմ, որք են Մակուէն, Քիշմիշթէփէէն, ս. Թադէի վանքի գիւղէն, Խոյէն, Սէյդավայէն, Տիզէ, և Շուաւ, և Մահլազան և այլն գիւղերէն»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Է. Խրիմեան Հայրիկը եւ ցարական բռնապետութիւնը (1903-1907), կազմ.` Բէհբուդեան Ս., Երեւան, 2000, էջ 151: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 59:

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1904 թ. վանքն ուխտավոր այցելուներ չուներ, քանի որ «...Եթէ գային իսկ, օթեւանելու տեղ չունէին եւ ստիպուած գիւղին մէջ պիտի պատսպարուէին: Վանքի նախապէս շինուած հիւրանոցները քանդուած էին եւ վարդապետը բնաւ միտք չունէր զանոնք վերանորոգելու: Կային նորոգուած միայն երկու սենեակ...»:

Ռուբէն (Տեր-Մինասյան Ռուբեն), Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Ա, Թեհրան, 1982, էջ 322: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 59:

1904 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1904 և 1906 թթ. վանք այցելած Արամ Մանուկյանն իր հուշերում գրում է. «Նրա (իմա՛ վանահայր Գևորգ Նալբանդյանը, Ա. Հ.) օրով վանքը շէնացել էր. մի նոր ջրաղաց էր շինել, նոր առու հանելով. հին եւ նոր ջրաղացի համար քարեր էր բերել տուել հին Նախիջեւանից Ջուլֆայի վրայով մինչեւ վանք: Վանքի մէջ մի քանի սենեակներ էր շինել տուել: Իհարկէ, այս բոլորն անում էր մասամբ կուսակցութեան միջոցներով եւ մասամբ էլ հանգանակութիւններով Խոյ, Սալմաստ, Թաւրիզ եւ այլն, ո՛ւր կրկին մերոնք էին կատարում այդ հանգանակութիւնները: Բայց եւ այնպէս նրանից առաջ էլ այդ բոլորը եղել է. եւ ոչ ոք, բացի իր անձնական գործից, ոչնչով չէր հարստացրել վանքը: Նրանից յետոյ վանքը նորից քանդուեց»: Նույն ժամանակ նաև Երկրից Կովկաս անցնող Կոմսը (Վահան Փափազյան), լինելով վանքում, նշում է. «Հիանալի էին ալեւոր, 5-րդ կամ 8-րդ դարէն բոլորովին անեղծ` զարդարուն մնացած եւ նետի մը պէս ուղղուած կապոյտ երկինքին` գեղեցիկ եւ միաձոյլ գմբէթը եւ սլացիկ պատե՜րը, հրաշալի բարձրաքանդակ ծաղիկներով, ողկոյզներով ու դէմքերով,– թանգարան մը կարծես, որ չորս կողմէն, կը գրկէր լայնանիստ գմբէթը: Աջ կողմը քանի մը սենեակներ` պաշտպանուած պարիսպներով»:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1923, N 3, էջ 51: Տե՛ս նաև Արամը (Արամի յուշերը), էջ 173: Փափազեան Վ., Իմ յուշերը, հ. առաջին, Պոսթըն, 1950, էջ 382-384: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 59-60:

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. կյանքի վերջին տարիներին Թադեոս առաքյալի վանքում ապրել և հեղափոխական գործունեություն է ծավալել հայ ազգային-ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչներից Մոկացի Հարությունը (Ախպեր Հարություն): Վախճանվել է 1902 թ. և ամփոփվել վանքի գերեզմանատանը:

Մոկացի Հարությունը ծնվել է 1860 թ. Մոկսի Հաղին գյուղում: 1894 թ. արդեն Հ.Յ. Դաշնակցության անդամ էր: 1896 թ. հունիսին մասնակցել է Վանի ինքնապաշտպանության կռիվներին: 1897 թ., Խանասորի արշավանքի ժամանակ նշանակվել է հետևակ զորքերի հարյուրապետ, սակայն արշավանքից հետո «մեկուսացաւ և ապա անցաւ Արտազի Ս. Թադէի վանքը՝ յեղափոխական աշխատանքներ կատարելու և Երկրի հետ կապ պահպանելու պարտականութեամբ: Զինատար խումբեր, ռազմիկներ, սուրհանդակներ, գործիչներ և այլն, որոնք Ս. Թադէի վանքը կու գային, Ախպէրն էր որ կ’ընդունէր, կը պահէր, կը խնամէր և ապա ճամբու կը դնէր հարկ եղած ուղղութեամբ: Այս աշխատանքը կատարեց մօտ հինգ տարի... Ծանր հիւանդութիւն մը բոյն դրած էր իւր սրտին մէջ, մինչև որ 1902-ի Յունիսի 25ին, Դշ. առաւօտ, Ս. Թադէի վանքի հինաւուրց կամարներուն տակ փչեց իւր վերջին շունչը և թաղուեցաւ վանքի գերեզմանատան մեջ» (Վասպուրական. Վան-Վասպուրականի ապրիլեան հերոսամարտի տասնեւհինգամեակին առթիւ 1915-1930, Վենետիկ, 1930, էջ 356-357: Տե՛ս նաև «Դրոշակ», 1902, էջ 152-153): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 60:

1904 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1904 թ. օգոստոսին վանքում է եղել Մուրադ Սեբաստացին և պատին՝ արտաքուստ հիշատակագրել է. «Մուրատ Սեբաստացի 1904 – Օգոստոս ... Անցանք մենք ընդ հուր և ընդ ջուր, Իսկ ես կ’ըսեմ՝ նաև ընդ արիւն, Եւ նորեն կ’երթանք դեպի հուր եւ արիւն...»:

Վարանդեան Մ., Մուրատ, Պոսթըն, 1931, էջ 103: Տե՛ս նաև Գևորգյան Հ., Սեբաստացի Մուրադ, Երևան, 2005, էջ 88: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 60:

1905 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. ի դեպ, 1905 թ. Վանք գյուղի տեր Շուջաես սուլթանն անվստահությամբ է վերաբերվել հայերին` զենք գտնելու մտադրությամբ մի քանի անգամ խուզարկելով վանքը:

Mинорский В., Древности Маку (путевые заметки), Петроград, 1916, էջ 26: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 60:

1910 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1910 թ. թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսի վկայությամբ` վանքը գտնվում էր անմխիթար վիճակում, և առաջին հերթին անհրաժեշտ էր տանիքի վերանորոգումը:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 175: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 60:

1911 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1911 թ. հունիսի 17-ին «Առաջադրութեամբ յայտնուեց Ատրպատականի Հայոց առաջնորդ Տ. Կարապետ եպիսկոպոսին, թէ հեռագրուեց Կովկասի Պ. Փոխարքային Ատրպատականի և յատկապէս Ղարադաղի ու Մակուայ շրջանի հայերին և Ս. Թադէոս առաքեալի վանքին պաշտպանութիւն ցոյց տալու համար հարկաւոր ցուցումներ անել Թաւրիզի գեներալ-հիւպատոսին»:

«Արարատ», 1911, էջ 523: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 60:

Թադեոս առաքյալի վանքը Երկիր տանող դարպաս. «Կղզիացած հարևան վանքի զուտ հայաբնակ գիւղով, շրջանի պարսիկ գիւղերէն, ան թէեւ արժէքաւոր մեկնակէտ մըն էր, եւ որպէս այդպիսին անգնահատելի օգտակարութիւն մունեցաւ, բայց իր դիրքի բերումով, առանց հայաբնակ շրջաններու, անոր դերը սահմանափակուեցաւ որպէս անցողական կայան մը լինելու մէջ»:

Մալխաս, Ապրումներ, հ. Ա, Պէյրութ, 1956, էջ 150: Վանքի մասին` որպես զինատար խմբերի կենտրոնատեղի, նշվել է նաև. «Թադէոս Առաքեալի վանքը գտնւում է Մակու, պարսկաթուրք սահմանագլխի վրայ, Աբաղային սահմանակից, թուրքական Կարէնի մեծ գիւղից մէկուկէս ժամ հեռու, իսկ թուրքական սահմանից ձիով վեց ժամ հեռաւորութեան վրայ: Խոյից մինչեւ վանք 14 ժամուայ ճամբայ է ձիով, այն էլ լաւ քշելու պայմանով: Ո՛չ մի հայ գիւղ չկայ ճանապարհին: Այնպէս որ Խոյից վանք պէտք է երթալ մի շնչով, մի գիշերուայ մէջ: ... որովհետեւ գնացողները զինատար կամ ռազմամթերք տանող խմբեր են լինում, որոնք չեն ուզում ընդհարումներ ունենալ Գորելի ձորի եւ Գեադուկի (կիրճ) մէջ ապրող շատ ռազմիկ քրդերի եւ թուրքերի հետ» (Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1922, N 2, էջ 31: Տե՛ս նաև Արամը (Արամի յուշերը), էջ 167-168): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 60:

19 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Երկիր տանող դարպաս. ԺԹ դարավերջից մինչև Առաջին աշխարհամարտը Թադեոս առաքյալի վանքն Իրանից «էրգիր», մասնավորապես Վասպուրական անցնող ֆիդայական խմբերի համար կարևոր տարանցիկ հենակետ էր՝ հայ հեղափոխական շրջաններում հայտնի Մենավոր կամ Մենավորի վանք անվամբ: Այդ խմբերին մեծ օգնություն է ցույց տվել Ընծայր ծածկանունով հայտնի վանահայր Գևորգ վարդապետ Նալբանդյանը: 1897 թ. հուլիսի 20-22-ին` Արևմտահայաստան երկրորդ անգամ անցնելու ճանապարհին, զորավար Անդրանիկ Օզանյանն իր ընկերների հետ հանգրվանում է վանքում և հանդիպում Հնչակյան կուսակցության նշանավոր գործիչ Փարամազին, որն այստեղ էր եկել 30-33 հոգուց բաղկացած զինյալ խմբով՝ «էրգիր» մուտք գործելու մտադրությամբ:

Այդ դեպքերի մանրամասնությունները տե՛ս Ռուբէն (Տեր-Մինասյան Ռուբեն), Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Ա, Թեհրան, 1982, էջ 315-339: Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1923, N 3, էջ 49: Տե՛ս նաև Արամը (Արամի յուշերը), էջ 169: Անդրանիկի յուշերը, «Հայրենիք», 1930, N 6, էջ 121-122: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 60-61:

1902 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Երկիր տանող դարպաս. 1902 թ. մայիսին Արևմտյան Հայաստան անցնելու համար մի քանի օր լինելով Թադեոս առաքյալի վանքում` Սարգիս Օհանջանյանը (Ֆարհատը) գրել է, որ այդ վանքը ծառայում էր թե՛ որպես ժամանակավոր կացարան հայ հեղափոխականների համար և թե՛ կարևոր դեր էր խաղում ռազմամթերք փոխադրելու գործում:

Օհանջանեան Ս. (Ֆար-Հատ), Իմ յիշատակարանը, «Հայրենիք», 1943, N 4, էջ 95: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 61:

1904 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Երկիր տանող դարպաս. 1904 թ. հոկտեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին վանքում էր մնում Արամ Մանուկյանը, որին «Ուշ լինելու եւ յարմար վալատ չլինելու պատճառով, ...չի յաջողւում վանքից անմիջապէս ճանապարհուել դէպի Վան: Ժամանակը զուր չի անցնում: Օգտուելով հանգամանքից` Արամը սկսում է ծանօթանալ կուսակցական գործերին, ուսումնասիրում է վանքի կատարած դերը, փոխադրութեան ձեւերը, դէպքերն ու դէմքերը»: Ի դեպ, վանքի խցերից մեկում զենք պահելու համար պատրաստել էին թաքստոց:

Արամը (Արամի յուշերը), էջ 20-21, 177-178 և 187-188: Այդ մասին տե՛ս նաև Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1923, N 3, էջ 54 և N 4, էջ 82: Մալխաս (Հովսեփյան Արտաշես), Զարթօնք, հ. Բ, Պոստոն, 1933, էջ 217: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 61:

Թադեոս առաքյալի վանքը Երկիր տանող դարպաս. հայ ազգային-ազատագրական շարժման մեջ վանքի կատարած վիթխարի դերի վերաբերյալ գրվել է նաև, որ «Թադէի վանքը... Երկիր ռազմամթերք եւ մարդ փոխադրող ամենախոշոր խողովակն էր: Խոյից վանք ռազմամթերքը փոխադրել ենք...մեր զինատար խմբերով, կամ վանքի քարաւաններով` վանքի ապրանքներ անուան տակ: Մի քանի փորձեր են եղել Շահթախթից կամ Ղամարլուից ուղղակի վանք ապրանք տեղափոխելու, քրդերի կամ թիւրքերի միջոցով...: Թադէի վանքը Վանի յեղափոխական, ազգային-հասարակական-կրթական գործունէութեան գլխաւոր նաւահանգիստն էր: Վանը` բռնակալութեան ժամանակին` առաջադիմութեան, յեղափոխական գործունէութեան եւ գործիչների բազմութեան մեծագոյն մասը պարտական է այս վանքին, որ ճակատագրի մի բարեբախտ դիպուածով ընկել եւ մնացել է այս հոծ քրդութեան եւ թրքութեան մէջ, իբրեւ մի փրկութեան ովասիս»:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1922, N 2, էջ 30-31: Տե՛ս նաև Արամը (Արամի յուշերը), էջ 168-169: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 61:

1905 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Երկիր տանող դարպաս. 1905-1906 թթ. վանք այցելած Կոմսը գրում է, որ վանահայր Գևորգ վարդապետի «...գլխաւոր եւ իրական աշխատանքն էր Արաքսի այն կողմէն եւ Սալմաստէն եկող զինամթերքը տեղաւորել պատրաստուած գաղտնարաններու մէջ, որոնք հետզհետէ կը ղրկէր Երկիր զինատար խումբերու միջոցով կամ, աւելի յաճախ, ձիեր, էշեր բեռնաւորելով` կայանէ-կայան փոխադրել կուտար: Առաջին կայանն էր Կարանի պարսկական գիւղաքաղաքը, որ շինուած էր համանուն դաշտին մէջ եւ կայանն էր Էրզրում-Պարսկաստան առեւտրական ճամբուն վրայ: Այդտեղ, հայ խանութպանի քով ցորեկ մը կը հանգստանային եւ հետեւեալ գիշերը ապրանքները ներս կ’երթային Նազարավա-Խաչան կամ Չիպուխլը եւ անկից դէպի Բերկրի: Հաւատարիմ եւ նուիրուած օգնական մը ունէր վարդապետը` Թաթոսը` հնամեայ սպասաւորը վանքի: Անոնցմէ զատ, 1-2 տնտես պառաւներ եւ մեր զինուորներէն իբր պահակ եւ պահապան վանքին, 2-3 հոգի միշտ հոն էին: Այս էր ամբողջ «միաբանութիւնը»: 1907 թ. գյուղացիական ապստամբությունից հետո` սեպտեմբերին, «Թադէի վանքի և նրա հայաբնակ գիւղի պահպանութեան ապաւինած ու հայ կռուողներով պաշտպանուած բազմաթիւ քիւրդեր ու թիւրքեր ազատուեցին կոտորածից, Սարդարը նրանց խնայեց հայերի խաթրին, բայց շատ էլ հաճելի չեղաւ նրան հայերի այդ արարքը...»:

Փափազեան Վ., Իմ յուշերը, հ. առաջին, Պոսթըն, 1950, էջ 384: Վանքի տնտես Թադեոսի մասին հայտնի է, որ «96-ի կոտորածին Վանի Հայոց-Ձորի Հընդստան գիւղէն փախած՝ ապաստանած էր Թադէոս Առաքեալի վանքը: Ամբողջ ընտանիքը՝ մայր, կին եւ երկու զաւակները կորսնցուցած, Թադոս Ախպերը, աշխարհային անցաւոր կեանքէ ձեռք քաշեց ու ինքզինքը նուիրեց վանքին» (Մալխաս (Հովսեփյան Արտաշես), Զարթօնք, հ. Բ, Պոստոն, 1933, էջ 211): Ասօ, Նամակ Թրքօ-պարսկական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1907, N 9-10, էջ 126: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 61:

1915 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Եղեռնից մազապուրծ հայերի պատսպարան. 1915 թ. սկզբին պարսկա-թուրքական սահմանին գտնվող հայկական երեք գյուղերի «տղամարդերը սրի քաշուած են Քիւրտերու կողմէ: Ողջ մնացողներն ապաստանած են Ս. Թադէոսի վանքը»:

«Կոչնակ», 1915, N 14, էջ 331: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 61:

1915 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Եղեռնից մազապուրծ հայերի պատսպարան. 1915 թ. գարնանը, երբ Վանի նահանգի Սարայ գավառի Հասան, Թամրան, Ավզարիկ, Վերին և Ներքին Ախոռիկ հայաբնակ գյուղերը ենթարկվում են քրդերի հարձակմանը, «մարդոց մեծ մասը կոտորելով, կիները կը բռնաբարեն», նշյալ գյուղերի ողջ մնացած հայերի մի մասը «Ս. Թադէոսի վանքը կը լեցուի, և միւս մասն ալ Մակու կապաւինի»:

«Կոչնակ», 1915, N 19, էջ 349: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 61:

1918 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի ինքնապաշտպանությունը. Առաջին աշխարհամարտի վերջին շրջանում՝ 1918 թ. ապրիլ ամսին, ռուսական զորքերի նահանջից հետո, թուրքական զորաբանակները մտնում են Ատրպատականի, մասնավորապես Արտազի սահմանները: Մակվի սարդար Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանի թույլտվությամբ, քաղաքապետ Կարաբեկ Շամշադին խանի ցուցմունքով, Երևանից ու Նախիջևանից գաղթած տարագիրների (մուհաջիրներ) և Մակվի գավառի թուրք ու քուրդ բնակչության մի մասի աջակցությամբ հունիսի սկզբին թուրքական զորքերը հարձակվում են վանքի վրա՝ «հայության կանգուն դրոշմը» ոչնչացնելու նպատակով: Զորահրամանատար Ֆայեղ էֆենդուն օգնում են նաև սարդարի ավագ որդին՝ Աբաս փաշա խանը, նրա ազգականը՝ Նադո խանը: Սարդարը «մեծահոգաբար» կարգադրել էր որդուն խնայել հայ կանանց և երեխաներին, բայց ավար վերցնել վանքի հնությունները և հատկապես Թադեոս առաքյալի Աջը: Այս օրհասական օրերին Մակվի հայերը երեք հոգուց բաղկացած հատուկ պատվիրակություն են ուղարկում Խոյ զորավար Անդրանիկի մոտ օգնության խնդրանքով: Սակայն Խոյում տիրող խառնակ դրության պատճառով պատվիրակները չեն կարողանում տեսնել Անդրանիկին կամ որևէ լուր տալ նրան և ձեռնունայն վերադառնում են: Օգնություն ստանալու հաջորդ փորձը նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետությանը դիմելն էր: Այս նպատակով Դավալու է (այժմ՝ Արարատ, նույնանուն մարզում) ուղարկվում ղարաքիլիսցի Պողոսն ընկերոջ հետ: Նրանք էլ, սակայն, հին Ակոռի գյուղի մոտակայքում՝ Ալի-Բայ կոչված ամրության տակ, հանդիպում են զինված քրդերի: Ընդհարման ժամանակ Պողոսի ընկերը սպանվում է, իսկ ինքն ազատվելով վերադառնում է վանք և մասնակցում հունիսյան պաշտպանությանը: Ակնհայտ էր, որ դրսից օգնություն ստանալ հնարավոր չէ: Վանքում ապաստանած հայկական մի քանի գյուղերի (Ղարաքիլիսա, Քիշմիշթափա և այլն) բնակիչները (96 ընտանիք, շուրջ 500-600 մարդ) և Արևմտյան Հայաստանից ճողոպրած 38 գաղթականները Մոկացի Մուշեղի գլխավորությամբ, ապավինած սեփական ուժերին, 33 օր շարունակ հերոսական ու անձնուրաց դիմադրություն են ցույց տալիս մենաստանը պաշարած թուրքական մեծաքանակ զորքին: Պաշարման երկրորդ օրը թուրքերը կտրում են վանքի ջուրը (օգնության է հասնում վանքի նախկին հովիվ շորբուլաղցի քուրդ Բայլարը, որը, թեկուզ և կարճ ժամանակով, շտկում է իրավիճակը): Թշնամու բազմաթիվ գրոհներ ետ են մղվում: Սակայն զինամթերքի սպառման և վանքի նախկին հովիվ քուրդ Նաղի Բաբալցու դավաճանության պատճառով («ձիթհանի կողմից ծակում է գոմի պատը, ռումբեր դնում, պայթեցնում, ճանապարհ բացում թշնամիների ներս թափանցելուն») հուլիսի 2-ի գիշերը թշնամին ներխուժում է վանքի բակ` կոտորելով պաշտպաններից շատերին, իսկ կանանց ու երեխաների մի մասին գերի է տանում: Թալանվում են վանքի գաղտնարանը, վանքապատկան արժեքավոր իրերը, մենաստանի գանձերը, այդ թվում նաև վանքի խորհրդանիշը` Թադեոս առաքյալի Աջը, որը, հակառակ Աբաս փաշա խանի պահանջների, Ֆայեղ էֆենդին տանում է իր հետ: Հայ պաշտպաններն իրենք էլ վրեժխնդիր են լինում` սպանելով Նադո խանին, Սեիդ Միր Աբդուլլային, խմբապետ Իմամ Ալի խանին և այլոց: Մթության քողից օգտվելով` 85 հայեր վանքի շրջապարսպի արևելյան կողմից իջնում են ձորը և ճանապարհը շարունակելու համար բաժանվում երեք խմբի: Նրանցից 32-ը որոշում է անցնել Սոկառ լեռան բարձունքները և հասնել Մուխուր հին ծանոթներին ապավինելու հույսով. բոլորն էլ սպանվում են այդ գյուղում՝ քարաշեն անասնագոմի մեջ: Երկրորդ խմբի անդամները (38 հոգի), որոնց մեջ էին նաև շատ ղարաքիլիսցիներ, Պողոսի գլխավորությամբ մեծ դժվարությամբ հասնում են Դավալու և այնտեղ էլ դավադրաբար նահատակվում են: Մի քանի օր անց հայոց բանակի զինվորները գրավում են Դավալուն և սպանվածներին թաղում եղբայրական գերեզմանում: Մնացած 15 հայերը (երրորդ խումբ) գնում են Նիաղ գյուղը՝ ապավինելու «բարեկամ» Նաջաֆի օգնությանը, բայց սպանվում են վերջինիս ձեռքով հենց նրա տան մեջ:

«Ալիք», 1979, 25-29 յունիսի: «Ալիք», 1978, մայիսի 21 և 1979, 25-29 յունիսի: Ի դեպ, 1918 թ. դեպքերի մասին վկայություններ է թողել նաև հետագայում վանքի հսկիչ Վասիլ Դավթյանը (անտիպ): Վանքի պատերին մինչ օրս էլ մնում են թուրքական հրետանու արձակած գնդակների հետքերը: 1914-1918 թթ. դեպքերը շարադրելիս, ի թիվս այլ նյութերի, օգտվել ենք նաև Հայկ Աճեմյանի անտիպ օրագրից (էջ 131, 134-140): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 61-62:

1918 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի ինքնապաշտպանությունը. Թադեոս առաքյալի վանքի ինքնապաշտպանության և կոտորածի վերաբերյալ բավական ուշագրավ է վանահոր` Պետրոս վարդապետ Ղազարյանի վկայությունը, որն էլ ներկայացնում ենք ամբողջությամբ. «1918 թւին հերթը հասնում է վանքին, հազարաւոր թուրք ու քուրդ պաշարում են վանքը և կողքի 80 տուն ունեցող գիւղը: Հայերը 30-40 լաւ զէնք են ունեցել, մտնում են վանքի անկիւնների բարձր աշտարակների մէջ ու 35 օր դիմադրում: Այդ միջոցին, հեռւից անցք են փորում և հասնում են ամենաուժեղ աշտարակի տակ ու պայթուցիկ դնում: Աշտարակը կործանւում է, կռւողներն էլ հետը: Վարդապետը ժողովրդին լցնում է վանքը, դռները փակում ու պատարագ է մատուցում, հաղորդութիւն է տալիս: Այդ միջոցին թուրքերը պարսպից լցւում են ներս: Պետրոս վարդապետ Ղազարեանն ասում է. «Տղամարդիկ, ով կարող է ետևի գաղտնի անցքով իր գլուխն ազատի», ինքն էլ 50-60 հոգու հետ դուրս է գալիս: Անբախտ կին-երեխաների վայնասունը դեռ շառ հեռւից լսւում էր. «Ոչինչ չէինք կարող անել, փախչում էինք, որ մեզ ազատենք: Հասանք մի հովւի, ես ասացի քիչ հեռւից անցնենք, մի մասը թէ` քաղցած ենք ու ծարաւ, ճամբաներս շարունակել չենք կարող: Ես 25-30 հոգու հետ հեռւից անցայ, մնացեալը հովւից հաց ու ջուր են ուզում, հովիւն ասում է` նստէք այստեղ, ես գնամ բերեմ: Գնում է գիւղ, իմաց է տալիս իւրայիններին, գալիս են ու բոլորին էլ ոչխարի պէս մորթոտում են: Մենք հասանք Դաւալուի դիմաց, անցանք Դաւալու, որտեղ հանրապետական բանակն էր հաստատւած: Երկար ժամանակ մնացինք Հայաստանում, յետոյ եկայ Թաւրիզ, Սրբազանի տւած յոյսով, որ ուղարկելու է օգնական հայեր, եկայ վանք»: Ողբերգական այս իրադարձություններից հետո Թադեոս առաքյալի վանքն իր անմիջական շրջակայքով միանգամայն ամայանում է:

Ճգնաւորեան Հայկազ Ա., Յուշ եւ Փաշառու, հ. Ա, Թեհրան, 1972, էջ 90-91: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 62-63:

1921 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի ինքնապաշտպանությունը. 1921 թ. Ներսես արք. Մելիք-Թանգյանը շրջաբերական է արձակում, որով «...դիմում է Թավրիզում հաստատւած նորեկ հայերին, եթէ գտնւեն յանձն առնելու վանքի պաշտպանութիւնը, և կրօնափոխների հաւաքումը, որը կարող է ամեն տեսակի վտանգ, նեղութիւն, նոյնիսկ մահ ունենալ, նման պարագայում կը դասւեն կրօնի ու ազգի համար զոհւածների շարքին»: Այդ դիմումին արձագանքողների թվում էր նաև Հայկազ Ճգնավորյանը, որն էլ իր մի քանի ընկերներով մեկնում է վանք, որտեղ «...տեսանք մի վարդապետ, կրօնափոխ եղած երկու պառաւ կին և մէկ 10-11 տարեկան տղայ: ...Վանքը շրջապատւած էր քրդերի վրաններով: ...Առաւօտեան ... մտանք վանքը: Բայց ինչ վանք. երեք օր քերել-աւլելուց յետոյ, մի քիչ մաքրւեց: Թէ բակում և թէ խուցերում բաւականին մարդկային ոսկորների մանրուք կար, բոլորը միասին թաղեցինք»: Ականատեսի վկայությամբ` երեք կրոնափոխներից մեկը «...գիւղի հարուստ Արշակի կինն էր` տիկին Անահիտը, նոր անունը չեմ յիշում: Նրան այնքան այրել էին տաք երկաթով, որ ստիպւած ցոյց էր տւել վանքի պահեստը, որտեղ ահագին ապրանք, արծաթ ու ոսկի էր պահւած: Կողոպտել տարել էին նաև Ս. Թադէի աջը: Այդ բոլորը տարել էին սարդարի պալատը, Բաղչաջուղ: Այդ դէպքերի կենդանի վկաները յիշեալ երեք կրօնափոխներն էին: Կոտորածի և թալանի ղեկավարը Աբաս փաշախանն էր»:

Ճգնաւորեան Հայկազ Ա., Յուշ եւ Փաշառու, հ. Ա, Թեհրան, 1972, էջ 84, 88-89, 91: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 63:

1918 — 1946 թթ․

Թադեոս առաքյալի վանքը 1918-1946 թթ. 1918 թ. թալանված իրերի շարքում ուշագրավ էր հատկապես վանքի պատկերազարդ ու ասեղնագործ վարագույրը (չափերը՝ 4,0 x 6,0 մ): Վերջինս, որ 1918 թ. կողոպտված եկեղեցապատկան այլ իրերի հետ տրվել էր Մակվի սարդարին` Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանին, 1924 թ. գարնանը՝ սարդարի կնոջ տեսած հրաշապատում երազից հետո, վերադարձվում է մենաստանին: Վանահայր Պետրոս Ղազարյանը, թանկարժեք իրը նոր վտանգի չենթարկելու համար, մանավանդ սարդարի պահոցներում տարիներ շարունակ մնալով խոնավությունից խիստ վնասվել էր, ուղարկում է Թավրիզ՝ թեմի առաջնորդարան, որտեղ էլ որոշվում է վարագույրը վերջնական կորստից փրկելու նպատակով վաճառել: 1929 թ. աշնանը վերավաճառելու մտադրությամբ 800 դոլարով վարագույրը գնում են նյույորքաբնակ Հակոբ և Հարություն Պարոնյան եղբայրները: Գումարն էլ հատկացվում է Թադեոս առաքյալի վանքի վերաշինության գործին: Վարագույրի հետագա ճակատագիրն անհայտ է: Վարագույրը հավանաբար ստեղծվել է ԺԹ դարի կեսերին Նոր Ջուղայում կամ Իրանի հայաշատ այլ վայրում: Մեր կարծիքով վարագույրը պատրաստվել է Հնդկաստանի հայաշատ կենտրոններից մեկում (Մադրաս, Կալկաթա) ու նվիրվել վանքին: Այն կարված է մահուդի մեծ ու փոքր բազմաթիվ կտորներից, որոնք հմտությամբ միացվել են իրար և ասեղնագործվել: Պատկերներն աստվածաշնչյան բնույթ ունեն: Վարագույրի միջնամասը զույգ սյուներով բաժանված է երեք հատվածի, որոնցից յուրաքանչյուրում ներկայացված է Հիսուս Քրիստոսի կյանքի կարևոր դրվագները՝ Ծնունդ, Խաչելություն և Հարություն: Սյուներին ու վարագույրի եզրագծով՝ բոլորակների մեջ, պատկերված են Հին Կտակարանի մարգարեները, Քրիստոսի 12 առաքյալները և ավետարանիչները: Վարագույրն ունեցել է ասեղնագործ հիշատակագրություն (տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 104, հիշատակագրություն Դ):

Աճէմեան Հ., Արտազի Ս. Թադէի վանքի ձեռագործ վարագույրը, «Բազմավեպ», 1930, էջ 307-308: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 63:

1918 — 1946 թթ․

Թադեոս առաքյալի վանքը 1918-1946 թթ. 1918 թ. կոտորածից փրկված 10-12 հայ ընտանիք 1919 թ. վերստին վերադառնում և բնակություն է հաստատում վանքի խցերում մինչև 1946 թ.:

Ըստ Վասիլ Դավթյանի վկայության: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 63:

1918 — 1946 թթ․

Թադեոս առաքյալի վանքը 1918-1946 թթ. 1920-ական թվականներին հռչակավոր մենաստանի «ամայի եւ կիսաւերակ բնույթը» հարկադրում է Ներսես արքեպիսկոպոսին 1931 թ. հուլիսի 1-ին հատուկ կոչով դիմել իրանահայությանը` խնդրելով «...օգնել հինաւուրց սրբատեղւոյն, ...որպէսզի հնար լինի իսպառ խանգարումից ազատել» վանքը: Հանգանակություն կատարելու նպատակով Պետրոս վարդապետն այցելում է Իրանի հայաշատ շրջաններ` Թավրիզ, Թեհրան, Նոր Ջուղա, Աբադան և այլուր, հաջողությամբ կատարում առաջադրանքը, «...հանգանակում է դրամ, եկեղեցական սպասներ և հագուստ ու կահաւորանք և վերադառնում է վանք: Հաւաքած դրամով նորոգում է վանքը»:

Ընդարձակ Տարեցոյց Ազգային Հիվանդանոցի, Կ.Պոլիս, 1927, էջ 387։ Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 33: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 63-64:

20 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Իրանում ստեղծված ներքին խաղաղ պայմանների շնորհիվ Ատրպատականի հայոց թեմական խորհուրդը հնարավորություն է ստանում կրկին իր անմիջական հսկողության ներքո վերցնել Թադեոս առաքյալի և Ստեփանոս նախավկայի վանքերը: Որպես պահապան` վարձվում է Նաղդալի անունով մի թուրք, որն անցյալում աշխատել էր վանքում: Մինչև 1970 թ. նրան ընկերակցում է Վասիլ Դավթյանը, որը վանքի մերձակա գյուղերից մեկում ապրող մի մահմեդականի շնորհիվ պատանի հասակում փրկվել էր թուրք ասկյարի գնդակից:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

1955 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. 1955 թ. (հիջրայի 1334) դեկտեմբերին N 405 հրամանագրով վանքը ներառվում է Իրանի պատմական հուշարձանների ցուցակում: Աշխատանքները կազմակերպելու և ստացված հասույթները ճիշտ օգտագործելու նպատակով 1966 թ. օգոստոսի 8-ին ստեղծվում է վանքերին վերահասու հանձնախումբ, որը երկամյա բանակցություններից հետո՝ 1969 թ., կարողանում է հողամասեր գնել Վանք գյուղում և շրջակայքում (տարածքը վաճառվել էր դեռևս 1948 թ.), ու շուրջ 4.000 հեկտար տարածություն միացնում է ազգապատկան հողաբաժիններին: Դրա շնորհիվ վանքի մերձակա բոլոր հողերը համարվում են Հայոց թեմի սեփականությունը:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 232-233: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

1960 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. 1960-1970-ական թվականներին վանքի տարածքում և մերձակայքում ընթանում են հնագիտական աշխատանքներ գերմանական հնագիտական արշավախմբի կողմից (ղեկավար` Վոլֆրամ Կլայս):

Սարգսյան Գ., Ս. Թադեի վանքը, «Իրան-Նամէ», 1995, N 2, էջ 29: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

1996 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. 1996 թ. մայիսին Մեծի Տանն Կիլիկիո Արամ Ա կաթողիկոսը հանդես է գալիս Թադեոս առաքյալի վանքի անհապաղ վերանորոգությանն աջակից լինելու հայտարարությամբ` մասնավորապես նշելով. «1. Երբ մեր ժողովուրդը կը պատրաստուի տօնելու Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետականացման 1700-ամյակը, այս շրջագծէն ներս Ս. Թադէն պետք է արժեւորուի որպէս սրբավայր ու կենդանի վկայարան հայ եկեղեցւոյ առաքելականութեան: 2. Ս. Թադէն բազմիցս ենթակայ ըլլալով աւերումներու, այսօր կը գտնւի լուրջ վտանգներու դիմաց: Հետեւաբար, պէտք է վերաշինութեան աշխատանքներուն անմիջապէս սկսիլ: 3. Ս. Թադէն Սփիւռքին մէջ ուխտագնացութեան ամենէն կարեւոր սրբավայրն է: Հարկ է վերստին լուսարձակի տակ բերել Ս. Թադէն հայ կեանքէն ներս: 4. Ս. Թադէն հայ ճարտարապետութեան սքանչելի գոհարներէն մէկն է: Պէտք է փրկել զայն ամէ՛ն գնով»:

Արամ Ա կաթողիկոս, Պէտք է վերանորոգուի Սուրբ Թադէն 1700-ամեակէն առաջ, “Outreach”, 1996, may, p. 5. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

2000 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. 2000 թ. կառավարության առաջարկությամբ Թադեոս առաքյալի վանքը ներկայացվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին (UNESCO)՝ համաշխարհային հուշարձանների ցուցակում ներգրավելու համար: Վերականգնման դեպքում ենթակա էր «Միրասե Ֆարհանգի» պետական կազմակերպությանը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

2005 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. 2005 թ. օգոստոսի 16-ին Թեհրանում տեղի է ունենում Իրանի հայկական եկեղեցիների և մշակութային հուշակոթողների պահպանման միջթեմական հանձնախմբի անդրանիկ նիստը` նվիրված վանքային համալիրների նորոգության հարցերին: Խնդրո առթիվ գիտամեթոդական ժողով է կազմակերպվում նաև ՀՀ պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության գործակալությունում Իրանի միջթեմական հանձնախմբի հետ համատեղ:

Մանրամասն տե՛ս Տեղեկանք Իրանի հայկական եկեղեցիների և մշակութային յուշակոթողների պահպանման միջթեմական յանձնախմբի, «Լրաբեր», 2005, N 4-5, էջ 56-58 և N 6, էջ 10-20: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

2007 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. 2007 թ. սեպտեմբերի 6-9-ը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ընդհանուր պատասխանատուներից Ալքիվիատես Փրեբիսն Իրանի մշակութային ժառանգության պատասխանատուների, ճարտ. Վարուժան Առաքելյանի, Իրանի եկեղեցիների պաշտպանության պատասխանատու Շերլի Ավետյանի և այլոց մասնակցությամբ այցելում է Հովվի և Ծործորի Սբ. Աստվածածին եկեղեցիներ, Դարաշամբի Սբ. Ստեփանոս նախավկայի և և Թադեոս առաքյալի վանքեր` այդ հուշարձանները համաշխարհային ժառանգության ցուցակում ներառելու նպատակով:

Մանրամասն տե՛ս «Հայ արվեստ», 2007, N 3-4, էջ 30-31: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

2008 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի երկրորդ կեսից ի վեր. 2008 թ. հուլիսի 2-10-ը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության կոմիտեի` Կանադայի Քվեբեկ քաղաքում գումարված 32-րդ նստաշրջանի ընթացքում Թադեոս առաքյալի վանքը միջազգային այդ կազմակեպության ցուցակում գրանցվում է որպես Իրանի պատմամշակութային 9-րդ կոթող (ի դեպ, Իրանը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի քննարկմանն էր հանձնել նաև Ծործորի Սբ. Աստվածածին և Սբ. Ստեփանոս նախավկա վանքերի փաթեթները):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 64:

1954 թ․

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. իրանահայ համայնքն առ այսօր ակնածանքով ու ջերմեռանդությամբ է կապված հռչակավոր սրբավայրի հետ և օգտվելով Իրանի կառավարության հովանավորությունից` ձգտում է կենդանի պահել փառավոր մենաստանի հիշատակը. «Ս. Թադէի վանքի ուխտագնացութիւնը իրանահայութեան կեանքում մի կարեւոր երևոյթ է, որ բովանդակում է` ազգային, հայրենասիրական եւ կրօնական վսեմ խորհուրդներ: Ուխտագնացութիւնը մի ազդակ է, ազգային մեր գոյատեւման նպաստող եւ հինը նորի հետ շաղկապող»:

Նետ (Սարուխանեան Սամուէլ), Ուխտագնացութի՞ւն, թէ.., «Ալիք», 1972, 17 օգոստոսի: Տե՛ս նաև Առաքելեան Վ., Ս. Թադէոս առաքելոյ վանքի տարեկան ուխտագնացութեան առիթով, «Ալիք», 1995, 1 օգոստոսի, էջ 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

1954 թ․

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. Ատրպատականի հայոց առաջնորդարանը, 1954 թ.-ից սկսած, Թադեոս առաքյալի տոնի օրը (հուլիս ամսվա վերջին օրերից մեկն է) կազմակերպում է ուխտագնացություն դեպի վանք` համայն հայության ուշադրությունը վանքի վրա բևեռելու համար: Շարժման նախաձեռնողներն էին Ատրպատականի հայոց թեմական խորհուրդն ու Ատրպատականի թեմի առաջնորդական տեղապահ Կարապետ ավագ քահանա Մանուկյանը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

1954 թ․

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. Իրանը Թադեոս առաքյալի վանքին՝ որպես քրիստոնեական գլխավոր սրբատեղիի, բարյացակամ վերաբերմունք է դրսևորում և հովանավորում է ուխտագնացությունը: Առաջին ուխտագնացությունը կազմակերպվում է 1954 թ. հուլիսի 30-ին:

Ուխտաւոր (Հայկ Ստեփանյան), Ուխտագնացութիւն դէպի Ս. Թադէի վանք, «Ալիք», 1954: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

1966 թ․

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. ուխտագնացությունն ավելի լավ կազմակերպելու և ուխտավորների անհրաժեշտ հոգսերը հոգալու նպատակով 1966 թ. օգոստոսին ստեղծվում է հանձնաժողով, որի անդամներն էին Հայկ Ստեփանյանը, Վարուժան Առաքելյանը, Ռոբերտ Հովհաննիսյանը, Էմիլ Հակոբյանը և Համազասպ Ոսկանյանը:

Մամեան Ն., Ատրպատականի Հայոց թեմը, «Րաֆֆի» տարեգիրք, Ա տարի (1968), Թեհրան, 1969, էջ 392: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

1966 թ․

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. 1966 թ. հուլիսի 13-ին` վանքի ուխտագնացության օրը, Բերիայի թեմի առաջնորդ Ղևոնդ արքեպիսկոպոս Չեպեյանը (1956-1967) Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Վարդան ծ. վարդապետ Տեմիրջյանի և թեմական խորհրդի հրավերով պատարագում և քարոզում է վանքում և գլխավորում Սբ. մասունքների թափորը:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ Հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 411: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. մեքենաների երթևեկությունը դյուրացնելու նպատակով պետության կողմից կառուցվել է ավտոխճուղի, հավանաբար որի արդյունքում էլ 1968 թ. ուխտագնացների թիվը կազմում էր 12.000, իսկ ուխտագնացությունից ստացված հասույթը հատկացվում է ոչ միայն վանքի բարեզարդման, այլ նաև Ստեփանոս նախավկա վանքի` անհրաժեշտ նորոգության համար:

Մամեան Ն., Ատրպատականի Հայոց թեմը, «Րաֆֆի» տարեգիրք, Ա տարի. 1968, Թեհրան, 1969, էջ 392: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. Թադեոս առաքյալի վանքի վերջին տասնամյակների պատմության մեջ հատկանշական իրադարձություններ են Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսներ Գարեգին Ա-ի` 1970 թ. հուլիսի 16-ի, Խորեն Ա-ի` 1973 թ. մայիսի 16-ի և Արամ Ա-ի` 1996 թ. հունվարի 14-ի, 1997 թ. հուլիսի 18-20-ի այցերը հռչակավոր սրբավայր: Արամ Ա Վեհափառ հայրապետը երրորդ անգամ այցելում է նաև 2000 թ. հուլիսի վերջերին՝ վանքի 46-րդ ուխտագնացության և քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյակին նվիրված տոնակատարության օրերին: 2004 թ. հուլիսի 15-17-ին մեծ շուքով նշվում է վանքի ուխտագնացությունների 50-ամյա տարելիցը, որի առնչությամբ Մեծի Տանն Կիլիկիո Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա կաթողիկոսը հրապարակում է Օրհնության գիր: 2005 թ. հուլիսին Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի տոնակատարության օրը վանքում տեղի ունեցած ժամերգությանն ու պատարագին մասնակցում է նաև Իրանում ՀՀ դեսպան Կարեն Նազարյանը: Հերթական ուխտագնացությունը տեղի է ունենում 1991 թ. հուլիսի 11-ին Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության ընդհ. փոխանորդ Արտավազդ արքեպիսկոպոս Թրթռյանի հովանավորությամբ, Ատրպատականի հայոց թեմի կաթողիկոսական փոխանորդ Նշան աբեղա Թոփուզյանի ղեկավարությամբ և քահանաներ Գառնիկ Տերտերյանի ու Կոմիտաս Թորոսյանի մասնակցությամբ:

Առաքելեան Վ., Ս. Թադէոս առաքելոյ վանքի տարեկան ուխտագնացութեան առիթով, «Ալիք», 1995, 1 օգոստոսի, էջ 2: Արամ Ա կաթողիկոս, Նախատօնեակ 1700-ամեակի, «Կամք», 1996, 2 փետրվարի (թիվ 2844): Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 34-36: Նայիրի (պատի) օրացոյց (2001 թ. յաւելւած): Օրհնության գիրը տե՛ս Թօփուզեան Նշան ծվ, վրդ., Հաւատքի մկրտութեան աւազանը` Սբ. Թադէն, Թեհրան, 2006, էջ 9: «Ալիք», 1991, 13 հուլիսի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

1996 թ․

Թադեի վանքի ուխտագնացությունները 1954 թ-ից ի վեր. 1996 թ. հուլիսի 18-ին կազմակերպվում է Թադեոս առաքյալի վանքի 42-րդ ուխտագնացությունն Ատրպատականի հայոց թեմի կաթողիկոսական փոխանորդ տ. Նշան վարդապետ Թոփուզյանի նախագահությամբ, Հայոց թեմական խորհրդի նախաձեռնությամբ և գործադիր հանձնաժողովի գործադրությամբ: Մասնակիցների թվում էին նաև Միացյալ ազգերի կազմակերպությունից (ՄԱԿ) երկու ներկայացուցիչ և Իրանում Ավստրիայի դեսպանը:

«Ալիք», 1996, 22 յուլիսի, N 151, էջ 1 և 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65:

19 դ․

Մահմեդական բնակչության վերաբերմունքը. Թադեոս առաքյալի վանքը մահմեդական բնակչության շրջանում մեծ հեղինակություն է ունեցել և առ այսօր ունի: Դեռևս ԺԹ դարավերջին Խ. Դադյանը գրել է. «Մահմեդական շրջակայքում միակ վանքն է սա, որ վայելում է զանգահարութեան դարաւոր իրաւունքը: Շրջակայ թուրքերը և քրդերը մեծ ակնածութեամբ են վերաբերուում դէպի սուրբ Թադէի վանքը, իբրև մի մեծ ուխտատեղի (Ղարաքիլիսայ օջաղի)»:

Խ. Վ. (Խաչիկ վրդ. Դադյան), Համառօտ նկարագիր Շաւարշան-Արտազ գաւառի Ս. Թադէոս Առաքելոյ վանքի, «Արարատ», 1898, յունուար, էջ 38: Դատյան Խաչիկ ծ. վարդապետ, Հոդվածների ժողովածու, Ս. Էջմիածին, 2007, էջ 40: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65-66:

Հայաստանում Արշակունի թագավոր Սանատրուկն ու իր դուստր Սանդուխտն ընդունում են քրիստոնեությունը, սակայն կարճ ժամանակից հետո քաղաքական պատճառներով Սանատրուկը վերադառնում է հեթանոսությանը և սկսում քրիստոնյաների հալածանքը, որին զոհ են գնում առաքյալները։ Թագավորը չի խնայում նույնիսկ իր հարազատ դուստր Սանդուխտ կույսին, երբ նա մերժում է հոր պահանջը՝ հրաժարվելու քրիստոնեությունից. «...Այս Սանատրուկս նահատակեաց զԹադէոս առաքեալն եւ զօրորդն իւր զսուրբն Սանդուխտ ի Յարտազ եւ զսուրբն Բարդուղիմէոս ի Յաղբակ եւ զսուրբն Յուդայ Յորմի...»։

«Մանր ժամանակագրություններ», հատոր Բ, Երևան, 1956, էջ 314։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքերը, էջ 3-4:

1905 թ․

Մահմեդական բնակչության վերաբերմունքը. այդ առթիվ մեկ այլ ականատես 1905 թ. նշել է. «Վանքը մեծ հարգանք է վայելում մուսուլմանների մոտ. ես տեսել եմ, թե ինչպես էին իմ ուղեկիցները հպվում գրակալի վրա բացված Ավետարանին: Ինքը՝ Մակվի սարդարը, մոտակա ամառային նստավայրից (այն է՝ Ղարա-խաչ) Ղարաքիլիսա իր այցելությունների ժամանակ կոչնակ էր զարկում և հրամայում էր ոչխարներ մորթել սրբի պատվին («ղուրբան»-զոհ)»:

Mинорский В., Древности Маку (путевые заметки), Петроград, 1916, с. 9-10 (բնագրում` “Монастырь пользуется большим уважением у мусульман, я видел, как мои спутники прикладывались к евангелию, раскрытому на аналое. Сам макинский сардар во время наездов в Кара-килиса из близлежащей летней резиденции звонил в колокол и приказывал резать баранов (“курбаны” – жертва) в честь святого”). Այսօր էլ երբեմնի հայկական գյուղերում հաստատված քուրդ խաշնարած գյուղացիները մի առանձին ակնածանքով ու հարգանքով են վերաբերվում վանքին և որևէ ձևով չեն վնասում նրան: Նույնիսկ վանքամերձ հողամասերում աճած ծառերը կտրելը կամ վառելը մեղք է համարվում: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 65-66:

Հավատացյալները Թադեոս առաքյալի աճյունը ամփոփում են նահատակության վայրում գտնվող ժայռին կից, իսկ Սանդուխտ կույսին հողին են հանձնում մոտակայ բլրի բարձունքում։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքերը, էջ 4:

Ըստ V դարի պատմիչների՝ Արտազ գավառն ունեցել է առաջնորդական թեմ։ Առաջնորդներից հիշվում են Զաքարիա վարդապետը, Ստեփան վարդապետը և նրան հաջորդած Իսրայել եպիսկոպոսը, բայց վանքի մասին որևէ տեղեկություն չկա։ Հովհան Մամիկոնյանը հաստատում է, որ Արտազ գավառում են Թադեոս առաքյալի նշխարները:

Հովհան Մամիկոնյան, Տարոնի պատմություն, Երևան, 1989, էջ 32։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքերը, էջ 4:

5 դ․

V դարում Ավարայրի Վարդանանց պատերազմը նկարագրող Եղիշե և Ղազար Փարպեցի պատմիչներն այս վանքը չեն հիշատակում, որից կարելի է եզրակացնել, որ ժողովուրդն ավանդաբար պահել է երկու նահատակների հիշատակը, իսկ Թադեոս առաքյալին նվիրված նույնանուն վանքը կառուցվել է դարեր հետո, հավանաբար հեթանոսական տաճարի հիմքերի վրա։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 4-5:

8 դ․

VIII դարի սկզբին՝ Հովհան Օձնեցի և Վահան Մամիկոնյան իշխանների օրոք, տեղի է ունենում Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի գյուտ նշխարացը. «...Թաթէոս Առաքելուն եւ Սանդղտայ Կոյսին մարմինն ի Հայոց թվականին ՃՀ (721) -ին գտվելի հրաշօք եւ զարմանալի բանիւք»։

«Մանր ժամանակագրություններ», հատոր Ա, Երևան, 1951, էջ 203։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 5-6:

10 դ․

X դարի սկզբի դեպքերի առնչությամբ Թովմա Արծրունին առաջին անգամ հիշում է Սբ. Թադեի վանքը` որպես եպիսկոպոսանիստ։ Դրանից մեկ դար հետո հաջորդում է Անեցու` ավելի ստույգ տեղեկությունը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 6:

10 դ․

X դարից մինչ մեր օրերը հայ մատենագրության մեջ և տարբեր ուղեգրություններում վանքի մասին ավելի մանրամասն տեղեկություններ են պահպանվել։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 7:

1247 թ․

1247 թ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրաբերդցին գրությամբ հաստատել էր առաջնորդանիստ (եպիսկոպոսանիստ) վանքի վիճակը (սահմանները)։ Ի թիվս առավել «... պատուաւոր վանորայս...»՝ կաթողիկոսը նաև ընծաներ էր ուղարկել վանքին։ Օգտվելով ժամանակի ընձեռած հնարավորությունից` կաթողիկոսը վանքի առաջնորդ Հովսեփ վարդապետին ցույց էր տվել անհրաժեշտ նյութական օժանդակություն, որպեսզի վարդապետն իրականացներ նախընթաց շրջանում թուրք-սելջուկների ու նաև վրացիների կողմից ավերված վանքի վերաշինության գործը։

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1961, էջ 311։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 7:

1285 թ․

Տեղի կարևորությունը` որպես կրոնական ուխտատեղի, ընդգծվում է նաև այն փաստով, որ 1285 թ. Կիլիկիո Հայոց թագավոր Լևոն Գ-ն մոնղոլ Արղուն խանի հետ քաղաքական բանակցությունների նպատակով դեպի Ատրպատական կատարած ճամփորդության ժամանակ Թորոս փիլիսոփայի ընկերակցությամբ այցելում է Թադեոսի վանք, որի առաջնորդն էր Տեր Տիրացու եպիսկոպոսը։ Միաբանության վերահաստատմամբ բնականաբար վերականգնվում է նաև վանքի մշակութային գործունեությունը։ Ցավոք, վանքում ստեղծված միայն հատուկենտ ձեռագրեր են փրկվել ու մեզ հասել։ Դրանցից հնագույնն է Արտազի առաջնորդ Զաքարիայի վանահայրության շրջանում 1315 թ. գրիչ Ռստակեսի հեղինակած «Ներսիսի Շնորհալւոյ Մեկնութիւն Սաղմոսաց»-ը։

Ոսկեան, Հ. Վասպուրական Վանի վանքերը, Վիեննա,1942, հատոր Բ, էջ 470։ ԺԴ դարի հայերեն «Ձեռագրերի հիշատակարաններ», Երևան, 1950, էջ 114։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 8-9:

1340 — 1359 թթ․

1340 թ. Մեսրոպ վարդապետ Արտազեցին միաբանության համար հոգևոր ուսմունքի բարձրագույն լսարան է բացում և շնորհիվ իր ձեռք բերած համբավի՝ 1359 թ. ընտրվում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս։ Մինչև XII դարի երկրորդ կեսը վանքն ունենում է համեմատաբար բարվոք վիճակ։ Զաքարիա վարդապետի օրոք վերանորոգվում են վանքի հարակից շենքերը, իսկ ժամատունը նոր ծածկ է ստանում, բացվում է դեպի Մակու տանող ճանապարհը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 9:

1604 թ․

1604 թ. Իրանի Շահ Աբաս թագավորը հարյուր հազարավոր հայերի Նախիջևանից և Ջուղայից բռնագաղթեցնում է Պարսկաստան։ Այդ տարիներին վանքը բազմիցս ավերվում ու կողոպտվում է:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 10:

1734 թ․

1734 թ. վերսկսված թուրք-պարսկական պատերազմները նորից մեծ վնասներ են հասցնում վանքին և միաբանությանը:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 11:

1841 թ․

Եկամտի կարևոր աղբյուրից կտրվելով՝ 1841 թ. Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի համաձայնությամբ երկու վանքերի՝ Թադեոս Առաքյալի և Ստեփանոս Նախավկայի առաջնորդարանները միատեղվելով, հիմնում են Ատրպատականի Հայոց Թեմը՝ կենտրոն ունենալով Թավրիզը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 13:

19 դ․

XIX դարավերջից մինչև Առաջին Աշխարհամարտն այս վանքը` «Մենաւորի վանք» ծածկանունով, դառնում է հայ հեղափոխական զինատար խմբերի Վասպուրական տանող կարևոր փոխադրավայրը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 13:

Գրչօջախներ
1292 թ․

Ստորև ներկայացնում ենք վանքում գրված կամ նորոգված մեզ հայտնի ձեռագրերն ըստ ժամանակագրության: 1292 թ. «գերահռչակ և արժանապատիւ եպիսկոպոս» տեր Տիրացու Ա-ի օրոք վանքում ընդօրինակվում է մեկ տարի առաջ Կիլիկիայի Դրազարկ վանքում Թորոս փիլիսոփայի ընդօրինակած Ավետարանը: Ի դեպ, հետագայում ձեռագիրը տարվել է Ագուլիսի Սբ. Թովմա առաքյալի վանք, որտեղ էլ այն 1650 թ. Գալուստ դպիրին կազմել է տվել Խաչատուր վարդապետը և վերստին նվիրել վանքին:

Մաքսուդեան Մ. վրդ., Ագուլիսի եր շրջակայքի ձեռագրերը, «Արարատ», 1911, դեկտեմբեր, էջ 223-224: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 470-471: ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմ. Ա. Ս. Մաթևոսյան, Երևան, 1984, էջ 691-692: Մաքսուդեան Մ., Ագուլիսի եւ շրջակայքի ձեռագրերը, «Արարատ», 1911, էջ 224: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

1315 թ․

1315 թ. Ռստակես գրիչն (ստացող՝ Վարդան) ընդօրինակում է «Ներսիսի Շնորհալւոյ Մեկնութիւն Սաղմոսաց». «...ի հոգւոյն սրբոյ սատարութենէ և ի բարի կամաց վերադիտողիս տէր Զաքարիայի, ետու գրել զանգին գանձս աստուածայինս... և եդի ի սուրբ և հռչակաւոր աթոռս Թադէոսի առաքելոյս...»:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 114-116: Ի դեպ, 1863 թ. այս ձեռագիրը պահվել է Սևանի վանքի մատենադարանում (Սմբատեանց Մ., Տեղագիր Գեղարքունի ծովազարդ գաւառի, որ այժմ Նոր-Բայազիտ գաւառ, Վաղարշապատ, 1895, էջ 405): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

1330 թ․

1330 թ. ստեղծվում է ավետարան Ռստակես գրչի կողմից (ծաղկող՝ Հովսեփ, ստացող՝ Մարգարե):

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 227: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1337 թ․

1337 թ. Մանուել գրչի կողմից ստեղծվում է Կանոնագիրք, որի պատվիրատուն էր «այր խոնարհամիտ» Իսրայել րաբունին:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 474- 475: Հեղինակի կարծիքով վանքում Սարգիս վարդապետ գծողը «ի նեղ եւ ի դառն ժամանակի» արտագրել է 1383-ով թվագրվող «Քարոզգիրք Բարթուղիմէոսի» երկը (տե՛ս նշվ. աշխ., էջ 476): Մինչդեռ գրչի հիշատակարանից ակնհայտ է, որ այն գրվել է Մակվի Սբ. Աստվածածին վանքում իմաստուն հռետոր Կարապետ րաբունապետի օրոք. «...ի մենաստանիս ի Մակու, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի...» (ԺԴ, էջ 545): Բացի այդ` Թադեոս առաքյալի վանքը՝ իբրև Առաքյալի մասունքներն ամփոփող սրբավայր, երբևէ չի կրել Տիրամոր անունը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1406 թ․

1406 թ. ստեղծվում է Երգ երգոցի մի մեկնություն:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 477: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1426 թ․

1426 թ. ընդօրինակվում է Ժողովածու: Գրիգոր գրիչն այն սկսել է ընդօրինակել Թավրիզի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում, ապա տեղափոխվել Թադեոս առաքյալի վանք և ավարտել 1426 թ.՝ այն նույն տարում, երբ կարա-կոյունլու Սքանդարը (Իսկանդար) գրավում է Մակվի բերդը:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 353: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1574 թ․

1574 թ. Հովհաննես երեց գրիչն ընդօրինակում է ավետարան. «Յիշեցէք ի դուռն Ս. Թաթէոսի առաքելոյն Յովանէս երէցն... զնորընծայ Տէր Թաթէոս եպիսկոպոսն որ ...վերստին հաստատեց ժամակարգութիւն ...կրկին նորոգել և կազմել ետուն զաւետարանն»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1650 թ․

1650-1660 թթ. անհայտ գրչի ձեռքով (հավանաբար վանքում) ստեղծվում է ավետարան և շուրջ երեք դար պահվում վանքի ձեռագրատանը: 1954 թ. այն հանձնվում է Ատրպատականի հայոց առաջնորդարանին` այնուհետև ի պահ տրվելով Թավրիզի Մելիք-Թանգյան թանգարանին:

Վարդան ծ. վարդապետ, Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային թանգարանի հայերէն ձեռագիրները, ԴԱՀՊ, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 71: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1676 թ․

1676 թ. ընդօրինակվում է Դիոնիսիոս Արիոպագացու «Յաղագս երկնային քահանայապետութեանց» (թարգմանիչ` Ստեփանոս Լեհացի, ստացող և նվիրատու` Սարգիս վարդապետ Կաֆայեցի):

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 459-462: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 21: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1676 թ․

1676 թ. «...ըստ հրամանի տէր Զաքարիայի, և սպասաւորի առաքելոյն Թադէոսի...» ստեղծվում է «Մեկնութիւն աւետարանի Յովհաննու»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 54: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1677 թ․

1677 թ. ընդօրինակվում է Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանց», որի նվիրատուն էր Իսահակ Մակվեցի եպիսկոպոսը, նկարազարդողը` Մկրտիչ ծաղկողը. «Զստացօղ սորին` զԻսահակ վարդապետ, վերատեսուչ Թադէոսի առաքելոյ Սուրբ Աթոռոյն, որ աւանդեաց զգիրքս` յիշատակ իւր ի դուռն Սուրբ Առաքելոյն»:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 21: Նաև` Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 807-812: Տե՛ս նաև Գէորգեան Ա., Հայ մանրանկարիչներ. մատենագիտութիւն IX-XIX դդ., Գահիրէ, 1998, էջ 442: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1677 թ․

1677 թ. ստեղծվում է Ժողովածու (գրիչ, ստացող՝ Իսահակ վրդ. Մակվեցի). «...յիշատակ է Իսահակ վարդապետին Մակուեցւոյ՝ առաջնորդի սուրբ աթոռոյն Թադէոսի սուրբ առաքելոյն»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 98: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1677 թ․

1677 թ. Իսահակ վրդ. Մակվեցու հեղինակած Ժողովածուի հետագա՝ 1733 թ. հիշատակարանում նշվել է. «...զարմն Յովանիսեան, /Զի ես եմ տեղեաւ, որ եմ Արտազեան/, Սարգիս վարդապետ...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան մա¬տե¬նա¬դարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 98: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1677 թ․

1677 թ. Իսահակ վրդ. Մակվեցու հեղինակած Ժողովածուի հետագա՝ 1782 թ. հիշատակարանում նշվել է. «...Իսահակ արդար յառաջնորդ լուսահոգի վարդապետին տեղն արժանուն աջորդ եղէ անարժան հող ու մոխիր Իսահակ եպիսկոպոս Փառակեցի ՌՄԼԱ (1782)-ին. յոյժ դառն եւ դժը[ն]տակ ժամանակի, թողում զամենան և բոր կպեցեալ գիւղս մեր էր ցաւ, քան զամենայն: Գ (3) ամ է ջանամ, թէ հանեմ, անկար լինելոյս /// մնայ»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան մա¬տե¬նա¬դարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 98: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1684 թ․

1684 թ. վանքում նորոգվում և վերստին կազմվում է Ճաշոց, որի հիշատակարանում խոսվում է նաև վանքի շինարարական հնգամյա աշխատանքներն ավարտելու մասին. «Արդ ի վերջ ժամանակիս որ էր թվականն Հայոց ՌՃԼԳ (1684) ...ետ վերստին կազմել եւ նորոգել զաստուածաբուխ սուրբ մատեանս որ կոչի Ճաշոց: Արդ... յիշեցէք... զվերջին կազմող եւ նորոգօղ եւ պատճառ եղօղ սորին, այլ եւ զԻսահակ եւ Սարգիս վարդապետսն»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 485-486: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1690 թ․

«...Գրեցաւ ի թվականիս մերում ՌՃԼԹ (1690) ամին... ձեռամբ փծուն Իսահակ վարդապետի, ի դրան Սուրբ Առաքելոյն Թադէոսի»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 785: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1693 թ․

«...ես՝ զառամեալ ծերունիս Իսահակ վարդապետ... ի թվականիս մերում ՌՃԽԲ (1693), յամսեանն մարտի Ժ-երորդի գրեցի ձեռամբ իմով...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 785: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

1711 թ․

1711 թ. հոկտեմբերի 13-ին «...ի դուրն Թադէոս առաքելոյն» գրիչ Անտոն սարկավագը հեղինակում է մի ձեռագիր ժողովածու, որն էլ այլոց կողմից շարունակվում է մինչև 1751 թվականը:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 893-900: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 22: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 76:

Աշխարհագրական միջավայր
1894 թ․

Վանքի տեղանքը մանրամասնորեն նկարագրվել է 1894 թ. «Արտազու սուրբ Թադէոս Առաքելոյ վանքը գտնվում է համանուն գաւառի Սանատրուկ դաշտի արևմտեան կողմի սարամիջի տափարակի ձորաբերան հարթոցի վերա: Օդն առողջարար, ջուրն ոչ այնքան բարեհամ: Այն առուակը, որն անցնում է վանացս արևելեան և հիւսիսային կողմով, ներկայումս կոչվում է Սուրբ Սանդուխտայ կամ Կառնուտայ ջուր, որովհետև ջուրը սկիզբ է առնում սուրբ Սանդուխտ մատրան արևելեան կողմի աղբիւրից: Այն սարագոտին, որը ձգվում է վանուց և Սանատրուկ դաշտի հիւսիսային կողմը արևմտից-արևելք ուղղութեամբ, կոչվում է Արեգունի սար, իսկ վանուց արևմտեան կողմը հիւսիսից-հարավ ձգուող սարագոտին կոչվում է Դեզդար (Ծնկնուկասար): Դեզդարի և Արեգունի սարերի միացման մէջտեղի բարձրութիւնը և քարը կոչվում է Նահատակութեան տեղի, որտեղ կառուցած են մատուռներ թուով երեք հատ, բացի այս մատուռները երկու մատուռ էլ գտնվում են մինը վանքի հարաւային կողմը ... և միւսը վանքի արևելեան կողմը յանուն սբ. Սանդխտոյ կուսի, վանքից մի վերստ հեռաւորութեամբ... Վանքից դէպ հարաւ-արևելք չորս վերստաչափ հեռաւորութեամբ գտնվում է Շաւարշան հին քաղաքի աւերակները և Սանատրուկ լիառը համանուն բերդով»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 9 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց): Նաև` «(Թադեի վանքը) Նստած է փոս տեղ, ձորի մէջ, եւ երեք կողմերից բարձրանում են լեռները» («Մուրճ», 1903, N 8, էջ 123: Վերահրատ.՝ Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 27): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 40:

Ճարտարապետություն

Պարսպապատ է, անկյունները ամրացված են ութ բոլորաձև աշտարակներով։ Վանական համալիրը բաժանված է երկու մասերի՝ եկեղեցին և վանականների խցերը, ապա տնտեսական բաժինը՝ ձիթհան, խոհանոց և շտեմարաններ։:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 15-16:

1319 թ․

1319 թ. երկրաշարժից հետո մայր եկեղեցին վերակառուցվել է սրբատաշ մուգ բազալտ քարով։ Եկեղեցին դրսից ուղղանկյուն, ներսից խաչաձև կենտրոնագմբեթ սրահ է՝ ավագ խորանով և կից երկու ավանդատնով։ Եկեղեցու ուղղահայացությունը շեշտում են 12 նիստանի թմբուկն ու վեղարը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 16:

1819 թ․

Եկեղեցին ընդլայնելու նպատակով 1819 թ. քանդում են շենքի ժամատունն ու եկեղեցու արևմտյան ճակատը և էջմիածնի տաճարին հար և նման քառամույթ եկեղեցի կառուցելով` միացնում եղած եկեղեցուն։ Այս շենքը եւս ունի 12 նիստանի թմբուկ ու վեղար։ Կառուցվել է ճերմակ քարով, որը բերել են Կըրխ-Բուլաղ գյուղի մոտակա հանքավայրից։ Անավարտ են մնացել եկեղեցու արևմուտքում գտնվող զանգակատունն ու խորանների ծածկերը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 16:

Որքան զուսպ է Սբ. Թադեոսի հին եկեղեցու արտաքինը, այնքան ճոխ է նոր կամ ճերմակ եկեղեցին իր զարդաքանդակներով, որոնք կարելի է չորս մասերի բաժանել։ Ներքևում կամարակապ որմնասյուներով շրջանցված պատի բաժանումները զարդարված են մեծ մասամբ խաչի և կենաց ծառի որմնաքանդակներով։ Այնուհետև դեպի վեր եկեղեցին շրջանցում են երկու զարդագոտիներ, որոնցից առաջինը զուտ բուսական է, իսկ երկրորդում կան առասպելներից և աշխարհիկ կյանքից քաղած պատկերներ։ Քիվերով սահմանափակվող հաջորդ մասում սրբերի բարձրաքանդակներն են՝ իրարից որմնասյուներով բաժանված։ Կառույցը երիզող վերջին մասը մյուսների համեմատ պարզ է և ավարտվում է քիվով:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 16-17:

Սբ. Թադեոսի ճերմակ եկեղեցու զարդաքանդակներում կարելի է տեսնել նաև պարսկական Սաֆավի շրջանի ճարտարապետության որոշ մանրամասներ, հատկապես նկատելի է նաև X դարասկզբին կառուցված Աղթամարի Սբ. Խաչ տաճարի ազդեցությունը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 17:

Վանական պարսպափակ համալիրը բաղկացած է պարսպով բաժանված երկու՝ արևելյան և արևմտյան հատվածներից: Արևելյան մասում` բակի կենտրոնում, եկեղեցին է` շրջափակված պարսպին կից միաշարք բնակելի և տնտեսական սենյակներից: Արևմտյան` օժանդակ մասում տնտեսական բաժինն է, որի կառույցները կենտրոնացած են հարավարևելյան անկյունում: Վանքն ունի երկու մուտք` բացված արևմուտքից և հարավից:

Documenti di Architettura Armena”, vol. 4, S. Thadei’ vank, Milano, 1971; “Documenti di Architettura Armena”, vol. 20, “Sorhul”, Milano, 1989, p. 102-107: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 113:

Եկեղեցական բակ. եկեղեցին գտնվում է ուղղանկյուն բակի կենտրոնում, որի շուրջ պարսպի երկայնքով ձգվում է իրար կից սենյակների շարքը: Հյուսիսային պարսպի արևմտյան եզրին` ուղղանկյուն խցին կից, դեպի արևելք կառուցված է իրար մեջ բացվող երեքական խցերի չորս խումբ: Առաջին խմբի խցերն ավելի մեծ են, քան մյուս երեք խմբերինը, որոնք թաղակապ են, իսկ նրանց մուտքերը, ի տարբերություն առաջինի, կամարակապ են: Խցերն ունեն փոքրիկ ուղղանկյուն լուսամուտներ: Պարսպի` երկու աշտարակներով հզորացված հյուսիսարևելյան անկյունը ներս է ընկած, որին արևմուտքից կից են հյուսիս-հարավ ուղղությամբ իրար մեջ բացվող չորս խուց (հավանաբար վանահոր կացարանն է): Բաց թաղակապ նախամուտքը տանում է ուղղանկյուն առաջին խուցը, որի երկու մուտքերից հարավայինը բացվում է դեպի երկու խցերը, իսկ հյուսիսայինը` աշտարակի մեջ երկայնքով տեղավորված թեք խուցը: Նախամուտքի հարավային արտաքին պատի ստորին անկյունից կամարակապ մուտքի աստիճաններն իջնում են երեք ուղղանկյուն խուց և աշտարակի մեջ գաղտնարան ունեցող նկուղային հարկ: Եվս մի գաղտնարան էլ կա այս հարկից ներքև` աշտարակի մեջ: Եկեղեցուց արևելք կան դեպի բակ բացվող մուտքերով ուղղանկյուն, թաղակապ, ավելի ցածր չորս խցեր, որոնց հյուսիսում երկու օժանդակ սենյակներ են, իսկ հարավում` պարսպի հարավարևելյան անկյունում, հավանաբար ուշ շրջանի բարձր դահլիճներ, որոնցից մեկն արևելյան շարքում է, մյուսը` հարավային: Դահլիճներն ունեն տափակ կամարով պսակված ընդհանուր մուտք, որը բացվում է արևելյան և հարավային շարքերի անկյունից դեպի երկու միջանցքներ: Հարավային` ավելի մեծ դահլիճը լուսավորվում է բակին նայող նույնպես տափակ կամարով ավարտվող երեք լուսամուտներով: Երկու դահլիճների ծայրերին կան մեկական, իսկ նկուղային հարկում` չորս օժանդակ սենյակներ: Հարավային շարքում` դահլիճից արևմուտք, տեղադրված են ընդհանուր կամարակապ մուտքով և միջանցքով երկու թաղակապ խցեր, որոնցից արևմուտք կան ևս երեքը` առանձին մուտքերով: Հարավային պարսպի արևմտյան մասում եկեղեցական բակի մուտքն է, որի երկու կողմերում երկուական սենյակներ են: Արևմտյան պատին կից պահպանվել են հյուսիսային կեսի հինգ թաղակապ խցերը, իսկ պատի մեջտեղում երկու բակերը միմյանց կապող մուտքն է: Եկեղեցական բակի արևմուտքում տնտեսական բակն է, որի հարավարևելյան անկյունն է միայն կառուցապատված: Ի տարբերություն կանոնավոր ուղղանկյուն խցերի` տնտեսական մասը շեղումներով է կառուցապատված: Գոմերի և մառանների կենտրոնում երդիկավոր թոնրատունն է, որի անկյունային որմնասյուները միմյանց միացնող չորս կամարներին նստած է կեղծ գմբեթավոր ծածկը: Թոնրատանը կից ձիթհանն է:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 146, 149, 152:

Հիմնադրում

Թադեոս առաքյալի վանքի հիմնադրումն ու առաջնորդության հաստատումը. հայկական գրեթե բոլոր նշանավոր վանքերի կառուցումն անմիջականորեն պայմանավորված է որևէ ավանդությամբ կամ հրաշագործությամբ: Քրիստոնեության առաջին գաղափարակիր-քարոզիչների նահատակության վայրերը սրբացվել են, իսկ նրանց գերեզմանների վրա հետագայում կառուցվել հոգևոր շինություններ: Այդպիսին է նաև վանքի հիմնադրման՝ ավանդության վրա խարսխված պատմությունը, ավանդություն, որտեղ արտահայտվում է Հայ առաքելական եկեղեցու և հայոց ազգային կրոնի մի շատ կարևոր գաղափարախոսությունը: Վանքի հիմնադրման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ: Ավանդությունն այն վերագրում է մեր թվականության Ա դարին: Մովսես Խորենացին, Փավստոս Բուզանդը և հետագա պատմիչները գրել են առաքելական վկայաբանության մասին, սակայն հիշել են միայն սուրբ Թադեոս առաքյալի գերեզմանը և հիշատակություն չեն թողել վանքի վերաբերյալ: Այն չեն հիշատակում նաև Եղիշեն և Ղազար Փարպեցին: Որոշ հայագետների կարծիքով Ավարայրի` 451 թ. մայիսի 26-ին տեղի ունեցած նշանավոր ճակատամարտի վայրը մոտ էր Թադեոս առաքյալի վանքին (տե՛ս Ավարայր գյուղ), ուստի անհասկանալի են համարում երկու պատմիչների կողմից վանքը չհիշատակելու հանգամանքը: Այլոց կարծիքով այս լռությունն ապացույց է այն փաստի, որ Ե դարի կեսերին վանքը գոյություն չի ունեցել, այլապես «...նրա կողքից կամ մօտակայքից անցած կը լինէին Աւարայրի դաշտը մեկնող հայկական զօրամասերը և կամ հոգևորականները, որոնք պիտի աղօթէին կամ պատարագէին տաճարում և Վարդանանց պատերազմի ականատես Եղիշէ պատմագիրը անպայման կը յիշատակէր այդ մասին»: Պատմիչների լռության պատճառը հավանաբար այն է, որ նախ՝ Թադեոս առաքյալի նահատակավայրը հեռու էր գտնվում ճակատամարտի վայրից, հակառակ դեպքում «...Եղիշեն և Ղազար Փարպեցին, անշուշտ, կօգտագործեին այդքան բարենպաստ առիթը՝ ճակատամարտի վայրը մատնանշելու, ինչպես նաև Թադեոս առաքյալին գովերգելու ու մեծարելու համար», ապա նաև այն, որ Ե դարում նահատակության վայրում եղել է մատուռ, բայց ո՛չ վանք: Թադեոս առաքյալի վանքի մասին մատենագրական տեղեկությունները բացակայում են մինչև Է դարը, երբ հպանցիկ հաղորդվում է, որ Արտազ գավառում է հանգչում Թադեոս առաքյալի աճյունը. «...Արտազ գավառը՝ սբ. Թադեոս առաքյալի հանգստարանը...»:

Ուսումնասիրողներից մեկը վանքի հիմնադրման ժամանակը տանում է ԺԲ դ. (տե՛ս Կոստանեանց Կ., Հայոց վանքերը. համառօտ տեսութիւն, Մոսկուա, 1886, էջ 98): Իրանահայ բանասեր Հայկ Աճեմյանը եզրակացնում է, որ «...վանքի կառուցումը կատարուել է Թ դարից յետոյ, իսկ մինչ այդ Արտազի գաւառի Հայութեան մէջ դարերի ընթացքին, սերունդից սերունդ աւանդուել է թէ Ս. Թադէոս Առաքեալը և Սանդուխտ Կոյսը նահատակուել են այդ վայրերում, ուր մինչև այժմ էլ ցոյց են տալիս Առաքեալի աղօթատեղն ու թաքստոցը, ճգնարանն ու Չարչարանաց Բլուրը: Աւանդաբար սրբագործուած այդ վայրերում կառուցել են անշուք և անզարդ մատուռներ, իսկ Առաքեալի գերեզմանի վրայ էլ շինել են վայելուչ տաճար, որ դարերի ընթացքում ձևափոխումների ենթարկուել է ըստ վանահայրերի ճաշակին և հասկացողութեան... Պիտի ենթադրել, որ Ս. Թադէի և Արտազ գաւառի այլ հայ վանքերի տաճարները կառուցուել են Հայ հեթանոսական պաշտամունքի մեհեանների և տաճարների վրայ» (Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, էջ 21-23): Մանանդյան Հ., Հայաստանի գլխավոր ճանապարհները ըստ Պևտինգերյան քարտեզի, Երկեր, հ. Ե, Երևան, 1984, էջ 180: Агабекян Г. О., К вопросу о месте Аварайрского сражения, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1964, N 4, էջ 96: Հովհան Մամիկոնյան, Տարոնի պատմություն, Երևան, 1989, էջ 32: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 40-41:

Թադեոս առաքյալի վանքի հիմնադրումն ու առաջնորդության հաստատումը. Նահատակության վայրում, ամենայն հավանականությամբ, մինչև վանքի կառուցումը եղել է պաշտամունքային շինություն, թեև այդ մասին ուղղակի վկայություններ չկան: Նման ենթադրության հիմքեր են տալիս մի քանի հանգամանքներ. 1) Անակ Պարթևի մասին Խորենացու վերոհիշյալ վկայության մեջ հանդիպող խորան բառը, որը, անշուշտ, պետք է ենթադրեր կառույցի առկայություն: 2) Կիրակոսի տեսիլքում Սանդուխտ կույսի հաղորդած տեղեկությունը: 3) Քրիստոնեության առաջին դարերից սկսած` Արտազում եպիսկոպոսական նստավայրի գոյության հանգամանքը: 4) Թադեոս առաքյալի վանական համալիրի տեղագրական քննությունը լիովին համապատասխանում է սկզբնաղբյուրների հաղորդած վկայություններին: Այս վանքը` որպես առաքյալի նահատակավայրում կառուցված սրբատեղի, ամեն տարի հազարավոր հավատացյալների ուխտատեղի է եղել, ու առաջնորդությունն էլ Հայոց եկեղեցական կազմակերպության մեջ կարևոր դեր է ունեցել: Արտազահայությունը ավանդաբար հավատացել է, որ Թադեոս առաքյալի գերեզմանը գտնվում է վանքի հարավային ավանդատանը, իսկ Սանդուխտ կույսի գերեզմանն ամփոփող մատուռը կառուցված է վանքից մոտ 1, 5 կմ հարավ գտնվող բլրի վրա: Սկզբնաղբյուրների հաղորդած տեղեկությունները ենթադրել են տալիս, որ քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց և Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության ստեղծումից հետո էլ Թադեոս առաքյալի աթոռը` իբրև Արտազի թեմի եպիսկոպոսանիստ կենտրոն, շարունակել է իր գոյությունը: Օրինակ 633 թ.` Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսի օրոք (630-641), բյուզանդական Հերակլ կայսեր նախաձեռնութամբ Կարին քաղաքում հրավիրված եկեղեցական ժողովին մասնակցել է նաև Արտազի Տիրատուր արքեպիսկոպոսը, որը, ամենայն հավանականությամբ, նստում էր Թադեոս առաքյալի սրբավայրում: Առաքյալի անվամբ սրբագործված և եպիսկոպոսանիստ կենտրոն դարձած վանքում է աթոռակալել Ժ դարի գիտնական, եպիսկոպոս Գրիգոր Ամատունին. «...սուրբ եպիսկոպոսն Գրիգոր Ամատունեաց տանն, որ նստէր ի հանգստի սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ յԱրդոզական գաւառի...»:

Սոփերք, Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 91-92: Կիրակոսի տեսիլքի մասին տե՛ս սույն աշխ., էջ 34: Չամչեանց Մ., Պատ¬մութիւն Հայոց, հ. Բ, Վենետիկ, 1785 (վերահրատ.՝ Երևան, 1984), էջ 328, 538: Տե՛ս նաև Օրմանյան Մ., Ազ¬գա¬պատում, հ. Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 803-809: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վան¬քը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 10: Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Երևան, 1985, էջ 400: Տե՛ս նաև Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց , Վենետիկ, 1822, էջ 203-204: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 41-42:

40 — 41 թթ․

Թադեոս Առաքյալի վանքի հիմնադրությունը հայկական աղբյուրների վկայությամբ` վերաբերում է 40-41 թթ., երբ Քրիստոսի աշակերտներից Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները քարոզչության նպատակով եկան Հայաստան։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքերը, էջ 3:

Երկրաշարժ
1696 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1696 թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին երկրաշարժը մեծ վնաս է հասցնում վանքին: Ապրիլի 15-ին վնասվում են եկեղեցու արևելյան հատվածը, պարիսպն ու նորակերտ խցերը. «Դարձեալ ի թիվն ՌՃԽԵ (1696) ապրիլի ԺԵ (15) սաստիկ շարժ եղև բոլոր Հայաստունս և սուրբ Թադէոս առաքելոյ պարիսպն հանդերձ նորակերտ խցերօքն բլաւ և Կաթուղիկէն յարևելիաց կուսէ պատառեցաւ...»։

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Ա, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 284: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 48:

1696 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. երկրաշարժի երկրորդ ուժեղ ցնցումը նույն թվականի մայիսին էր. «ՌՃԽԵ (1696) յամսեան մայիս ահագին շարժ եղև յերկիրն Մակուայ, որ և սուրբ աթոռն Թադէոսի խախտեալ բեկբեկեցաւ»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Բ, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1956, էջ, էջ 418: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 48:

1840 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. 1840 թ. հունիսի 20-ի ահեղ երկրաշարժը նոր հարված է հասցնում առանց այն էլ տնտեսապես դժվարին կացության մեջ գտնվող վանքին` վնասելով մենաստանի շատ շինություններ: Տարերային աղետը տևում է մինչև սեպտեմբեր ամսվա վերջը և ընդգրկում Հայկական լեռնաշխարհի նշանակալից մասը: Հիմնահատակ կործանվում են Մեծ Մասիսի փեշին գտնվող Ակոռի գյուղն ու Սբ. Հակոբ վանքը, որտեղ պահվող տասնյակ ձեռագրեր ևս ծածկվում են քար ու հողով: Ավերվում են բազմաթիվ գյուղեր, աշխարհիկ ու հոգևոր շինություններ Շարուրում, Նախիջևանում, Եղեգնաձորում, Կոտայքում, Արագածոտնում, Երնջակում, Սուրմալուում, Բայազետում, Զանգեզուրում, Ատրպատականում, Արարատյան դաշտավայրում և այլուր: Երկրաշարժին զոհ գնացին հազարավոր մարդիկ: Մեծապես վնասվում են նաև Թադեոս առաքյալի, Դարաշամբի Սբ. Ստեփանոս վանքերը, Մակու գյուղաքաղաքը և Արտազ գավառի բնակավայրերը. «1840 - Ի 20 յունիսի ամսոյ, որ էր հինգշաբթի, տարին նահանջ ...ըստ Ասիականին ժամն մետասանին չորեք պակաս ...յարեաւ գետնաշարժ եւ ապա հետզհետէ սարսափելի սաստկութեամբ շարունակեցաւ իբրեւ րոպէս չորս ...յԱգուլեաց գաւառի Թովմայ Առաքելոյ վանքն խախտեցաւ հանդերձ բնակարան[օ]քն. եկեղեցիք Հայոց և մզկիթ Տաճկաց և տունք նոցին ուրեք խախտեցան և ուրեք հիմնայատակեցան։ Սուրբ Գեղարդայ վանքն, Սիւնեաց աշխարհի Ստաթէի վանքն, Նախավկայի վանքն յերկիրն Պարսից, յԱրդաս գաւառ Թադէոս առաքելոյ վանքն, ի պարսից սահմանի Մակու անուանեալ գիւղաքաղաքն և գիւղորայք նորին հաղորդեցան նոյնպէս վերատառեալ վնասուց»։

Այս տեղեկությունը մեզ է հաղորդել Մատենադարանի գիտաշխող, պարսկագետ Հակոբ Փափազյանը 1980 թ.: «Արարատ», 1917, սեպտեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 759-761: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 53:

1696 թ․

1696 թ. վանքը վնասվեց երկրաշարժից. «... սուրբ Թադէոս առաքելոյ պարիսպն հանդերձ նորակերտ խցերօքն բլաւ եւ Կաթուղիկէն յարեւելեայ կուսէ պատառեցաւ եւ Վանից գեղն այլ բլաւ, բայց մարդոյ վնաս ոչ արար»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հատոր Ա, Երևան, էջ 284։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 11:

Նորոգություն
1954 — 1976 թթ․

1954 թ. Ատրպատականի Հայոց Առաջնորդարանը հուլիս ամսի վերջին՝ Սբ. Թադեոս Առաքյալի տոնին, ուխտագնացություն է կազմակերպում դեպի վանք, ինչը խթանում է 1969-1970 թթ. շենքերի վերանորոգության վերսկսելուն։ Աշխատանքները կատարվում են Պարսկաստանի «Միրասէ Ֆարհանգի» (Մշակույթի ժառանգություն) պետական հաստատության կողմից։ Տնտեսականի մի մասը հատկացնում էր Փարիզում հաստատված «Երկիր և Մշակույթ» կազմակերպությունը։ 1976 թ. Ամենուրեք արծարծվում է վանքի կարևորությունն ու շենքերի վերանորոգման անհրաժեշտությունը:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 15:

1988 թ․

1988 թ-ից ի վեր վանքերին վերահասու միջթեմական հանձնախումբը և «Միրասէ Ֆարհանգին» միատեղ տնօրինում են վանքի վերանորոգման աշխատանքները։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 15:

17 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1650-1653 թթ. Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի (1633-1655) կարգադրությամբ և վանահայր Մկրտիչ եպիսկոպոսի և միաբանության ջանքերով վանքում վերաշինության բուռն աշխատանքներ են ծավալվում: 1650 թ. նախ նորոգվում է կիսաքանդ եկեղեցին, ապա այն խորանը, որտեղ, ըստ ավանդության, ամփոփված էին Թադեոս առաքյալի նշխարները և, վերջում` Սբ. Սանդուխտ ու Սբ. Նահատակ մատուռները. «Զայսու ժամանակաւ յաւուրս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, շինեցաւ վերստին և վանքն սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, որ է յԱրտազ գաւառին ի գիւղն Մակու. զի միանգամայն ամենայն շինուածքն աւերեալք էին, և ի սոյն ժամանակի եպիսկոպոս ոմն Մկրտիչ անուն իւրովք միաբանօքն՝ աբեղայիւք և սարկաւագօք, որք էին ամենեքեան ի նոյն գեղջէն Մակուայ. զի թէպէտ և աղքատք էին և յընչից թափուրք, այլ վառեցան ամենեքեան սիրով սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի, յուսացան յողորմութիւն ամենազօրին Աստուծոյ և ի բարեխօսութիւն սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն, ձեռն ի գործ արկին, և սկիզբն արարին շինութեան վանացն. և նախ զտաճարն սկսան շինել, որոյ արևելեան և հիւսիսային կողմանց որմոցն մինչև ցկէսն միայն շէն էր մնացեալ, և այլ ոչինչ բնաւ և սոքա զամենայն միանգամայն մինչև զգլուխ կաթուղիկէին շինեցին, ներքուստ և արտաքուստ սրբատաշ վիմօք, ամուր և գեղեցիկ և եղև կատարումն գործոյ տաճարին ՌՂԹ թուին: Յետ կատարման տաճարին նոյն յուսովն, որ առ Աստուած՝ սկսան զժամատունն շինել խրատեալ քարամբք և մածուցեալ կրով, և սորին կատարումն եղև ի ՌՃԲ թուին: ...կատարեալ զամենայն շինուածս զայսոսիկ շնորհօք ի ողորմութեամբն Աստուծոյ, նոյն եպիսկոպոսն Մկրտիչ և միաբանքն իւր կան անդէն և պաշտեն զԱստուած և զսուրբս նորա՝ ակնկալեալք ողորմութեանն Աստուծոյ...»: «Մկրտիչ եպիսկոպոս, որ նորոգեաց զեկեղեցի սուրբ առաքելոյն ի հիմանէ, և շինեաց զդարպասն և զմատուռն ի տեղի նահատակութեան առաքելոյն և սրբուհւոյն Սանդխտոյ կուսի. որոյ ձեռնտու և գործակալք էին տէր Դանիէլ և տէր Պետրոս բազում աշխատութեամբ. ի թուականիս հայոց ՌՃ (1651), հրամանաւ երիցս երանեալ և ճգնազգեաց Փիլիպպոս կաթողիկոսին»: «...փառազարդ ծերունւոյն Մկրտիչ եպիսկոպոսի, որ վերստին նորոգեաց եկեղեցի Սուրբ Առաքելոյն, որ քակեալ էր յերկուց կողմանց ի հիմանց, այլ եւ զդարպասն եւ զտեղին նահատակութեան սուրբ առաքելոյն եւ զՍուրբ Սանդուխտն, հանդերձ գործակցութեամբ քաջամարտիկ տէր Դանիէլին եւ Բէստենց տէր Պետրոսին...»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 283-284: Տե՛ս նաև Մատենադարան, ձեռ. 8233, թ. 110ա: Մատենադարան, ձեռ. 340, թ. 123: Տե՛ս նաև Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 351-352: Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 47։ Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 480-481: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 810: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 46:

17 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. վանքի վերաշինության մասին վկայություններ են պարունակում նաև պարսկական սկզբնաղբյուրները: Թավրիզի Մելիք-Թանգյան թանգարանում պահվում է Իրանի Շահ Աբաս Բ-ի 1660-1661 (հիջրայի 1071) թ. հրովարտակը՝ գրված այդ աշխատանքների առնչությամբ. «Թագավորական հրովարտակս վերաբերում է Նախիջևանի և Ատրպատականի հայ քրիստոնյաներին: Ահմադ Բալավին սխալ է հաղորդել, թե Ղարաքիլիսան և այլ եկեղեցիներ ավերվելուց հետո ավելի մեծ են կառուցվել և փայտածածկը փոխարինել են աղյուսածածկ և քարածածկ գմբեթով և [այդ նպատակով] գյուղացիներից դրամահավաք են կատարել: Ինչպես Չուխուր-Սաադ’ի բեկլարբեկը և Նախիջևանի տիրակալ շեյխ-օլ-իսլամն են հաստատել, եկեղեցիները հին են և ավելի չեն մեծացել ու շքեղացել, որ հարկավոր լինի քանդել: Որով կարգադրում ենք բոլոր տիրակալներին, որ հայերի հետ լավ վարվեն, դժվարություններ չհարուցեն և թողնեն, որ նրանք իրենց աղոթքներով նպաստեն պետությանս բարօրությանը»:

Հրովարտակը հրատարակվել է՝ «Հուր», 1971, N 3-4: Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 220, հրովարտակ N 9: Տե՛ս նաև Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները , պր. 3, կազմող` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2005, էջ 43: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 47:

1672 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1672-1673 թթ. Ամենայն Հայոց Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսը Գողթնի Սբ. Խաչ եկեղեցու նորոգության համար Խոյի և Սալմաստի շրջաններում հանգանականություն անցկացնելու համար հանձնարարականներ է շնորհում հրատարակիչ Թովմաս Վանանդեցուն` նշելով. «...առաքելական եւ աստուածային բազմապատիկ օրհնութիւնն եւ նախախնամութիւնն ի վերայ աստուածախնամ երկուց սրբոց աթոռոց Թադէոսի եւ Բարթուղիմէոսի սրբոց առաքելոցն վասն թեմի եւ վիճակի առաջնորդաց, որդւոց մեր սիրելեաց եւ համօրէն քահանայից եւ տօվլաթաւորաց, նաեւ առհասարակ ժողովրդեան...»:

Գրիգորեան Մեսրոպ, Նոր նիւթեր եւ դիտողութիւններ հրատարակիչ Վանանդեցւոյ մասին, Վիեննա, 1969, էջ 135-136: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 47:

1664 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1664 թ. Իսահակ (Սահակ) Մակվեցի վարդապետը ձեռնարկում է մենաստանի շրջապարսպի հյուսիսային հատվածի նորոգությունը. «Թվին ՌՃԺԳ (1664) ...Սահակ վարդապետն եկն ի վանքն սուրբ Առաքելոյն Թադէոսի աւագ տօներին: Եւ գարունն սկսաք հիւսիսայի[ն] կողմի պարիսպն շինել»: Այնուհետև Իսահակ վարդապետի սկսած վանքի վերանորոգման, ընդարձակման աշխատանքներին աջակից է լինում նրա օգնական, հետագայում վանահայր Սարգիս Կաֆայեցին: Դրա վերաբերյալ վանքում թարգմանված Դիոնիսիոս Արիսպագացու «Յաղագս երկնային քահանայապետութեանց» ձեռագրի հիշատակարանում գրված է. «…Արդ, ստացօղ եղև նոր թարգմանեալ գրոցս Սարգիս վարդապետն Կաֆայեցի, որ էր առաջնորդ մեծ Աթոռոյն Թադէոսի սուրբ առաքելոյն, որ նորոգեաց զեկեղեցին ի հիմանէ և զպարիսպն ընդարձակեաց հաստահեղուս որձաքարամբք, բրգօք և դարպասօք, խցերօք և հիւրանոցօք և տնտեսանօք եւ այլ հարկաւոր շինուածովք։ Այլ և զմուլքն վանիցս, զոր այլազգիքն տիրեալ էին, նոր յետ գնեաց և վախմ ետ սուրբ Աթոռոյս, ի հայրապետութեանն Յակոբայ կաթողիկոսի, յԱթոռն Սուրբ Էջմիածնի և յարհիեպիսկոպոսութեան նահանգիս Իսահակ վարդապետի Մակուացւոյ և ի թագաւորութեանն Պարսից Շահ-Սուլէյման, և ի թվականիս մերում ՌՃԻԵ (1676) ամին»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Ա, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 306 (տեքստում «հիւսիսային» բառի փոխարեն ժամանակագիրը գրել է «հիւսային»): Տե՛ս նաև էջ 313 («[Թվին] ՌՃԺԳ (1664) կաթողիկոսն գն[աց Ստամ]պօլ և մեք եկաք ի վանքն սուրբ Առաքելոյ [Թադ]էոսի. գարունն սկսաք պարիսպ[ն շին]ել»): Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 487: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 47:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. Իսահակ վարդապետն իր օգնական Սարգիս Կաֆայեցուն, որին նշանակել էր վանքապատկան գյուղերի ու կալվածքների հոգաբարձու, հանձնարարում է գտնել, մաքրել ու վերականգնել Զաքարիա Ա Ծործորեցու կառուցած Կառնուտի աղբյուրը: Այն հետագայում հավանաբար երկրաշարժերի կամ էլ ոչ հոգատար վերաբերմունքի պատճառով խափանվել էր, և միայն «նշմարանքն» (հետքերն) էին մնացել, որի պատճառով վանքի միաբանությունը երկար ժամանակ զրկվել էր խմելու ջրից: Երկարատև ու հետևողական ջանքերի շնորհիվ «եղև գիւտ ջրմղին», այսինքն՝ հայտնաբերվում է աղբյուրի ակունքը, և ջուրը հասնում է վանք. «...յետ ԺԳ ամի առաջնորդութեան մերոյ եւ ի թվականիս մերում ՌՃԻԶ երրորդի (1677) եղեւ գիւտ ջրմղին, որ ասի Կառնուտի, զոր յառաջ ժամանակաւ բերեալ էր մեծն Զաքարիա եպիսկոպոսն պարոն Մանուէլի որդի, երկրորդ անգամ ի հիմանէ շինող սուրբ եկեղեցւոյս եւ էր քակտեալ եւ աւերեալ եւ հազիւ ուրեք նշմարանքն մնացեալ: Այլ այժմ շնորհօք Աստուծոյ կրկին նորոգեցաւ եւ յորդաբուխ աղբիւրն բերեալ ածաւ ի մէջ վանիցս եւ գեղջս հոգաբարձութեամբ Սարգիս վարդապետի Կաֆայեցւոյ: ...Եւ խնդրեմ զի ամ յամէ խնամատար լիջիք եւ հոգ տարջիք, զի մի ի սպառ վնասեսցի եւ խանգարեսցի: Քանզի յառաջին շինուածոյն մինչեւ ի մեզ իբրեւ ԳՃԾ (350) ամ անցեալ էր եւ մեք նորոգեցաք...»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 482-483: Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 810: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 47-48:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. Սարգիս վարդապետ Կաֆայեցին վանքում վերանորոգման աշխատանքներն իրականացրել է 1679-1685 թթ. ընկած ժամանակահատվածում. «Թվին ՌՃԻԸ (1679)-ին սկսայ նորոգել զտաճար սուրբ Առաքելոյն Թադէոսի և աւարտեցի թվին ՌՃԼԴ (1685)-ին»: Շինարարական հնգամյա աշխատանքների ավարտի մասին է վկայված նաև 1684 թ. վանքում նորոգված և վերստին կազմված Ճաշոցի հիշատակարանում, ըստ որի` Իսահակ վարդապետը նշյալ թվականին «...նորոգեաց ի հիմանց զտաճար սուրբ աթոռոյն առաքելոյն Թադէոսի, որ էր քակտեալ եւ քայքայեալ... յիշեցէք... զԻսահակ եւ Սարգիս վարդապետսն, որ բազում աշխատութեամբ Ե (5) ամ հազիւ աւարտ հասուցին զնորոգութիւն տաճարի դամբարանի սուրբ առաքելոյն Թադէոսի...»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Ա, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 310: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 485: Պահպանվել է Շահ Սուլեյմանի (1666-1694) 1673 թ. մարտի 20 - ապրիլի 18-ին (հիջրայի 1083 թ. զի հեջջե ամիս) հրովարտակը` կազմված Ղարաքիլիսայի խալիֆա Առաքել վարդապետի խնդրագրի հիման վրա: Գրության մեջ մասնավորապես նշված է. «...Խուդավերդիի որդի Հաջի Միրզա բեկը Եսայի վարդապետի, մի քանի հայ ու ֆրանկ քահանաների ու ռայաթների հետ ապօրինաբար մեծ բռնություն են գործում թշվառիս նկատմամբ, որը հուսահատվել է: Հիշյալ Եսայի վարդապետը պարտք ուներ և նվաստս նրա պարտքի համար պարտամուրհակ ու կանխիկ գումար տվեցի: Այս գումարից նվաստիս ոչինչ չի հասել»: Ի պատասխան, շահը կարգադրել է բավարարել խնդրարկուի պահանջը («Հուր», 1971, N 3-4: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 224, հրովարտակ N 12: Նշյալ թվականին Արտազի թեմում և Թադեոս առաքյալի վանքում պաշտոնավարում էր Իսահակ Մակվեցին: Ըստ ամենայնի, խնդրագրի հեղինակը վանքի միաբաններից է: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 48:

1691 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1691 թ. արդեն վանահայր նշանակված Սարգիս վարդապետ Կաֆայեցին հիմնովին վերանորոգում է եկեղեցին և շրջապարիսպը. «...ի հիմանէ նորոգեաց զե[կե]ղեցին եւ զպարիսպն, ի թագաւորութեան Շահ Սուլէյմանի, ի թուականութեանս Հայոց ՌՃԽ (1691), զամսեանըն Մայիսի»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 486: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 48:

1692 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1692 թ. ամռանը վանքում և մոտակա Վանք գյուղում (Ղարաքիլիսա) համաճարակ է բռնկվում, որը մարդկային զգալի կորուստների պատճառ է դառնում: Ողբերգական այս դեպքերի մասին ժամանակագիրը թողել է երկու վկայություն: Դրանցից առաջինը հավաստում է. «Թվին ՌՃԽԱ (1692) մահ անկաւ ի սուրբ առաքելոյն Թադէոսի վանքն և ի գեղն...», իսկ երկրորդը` «Թվին ՌՃԽԱ (1692) սուրբ Գրիգորի պասին, ամառն մահ անկաւ սուրբ Թադէոսի Առաքելոյ վանքն, որ տէր Պօղոսն և Խ (40) ճան մեռան գեղէն և վանքէն»: Բայց նույնիսկ վանքի համար այդ դժվարին օրերին վերակառուցման աշխատանքները շարունակվում են:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Ա, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 306, 309: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 47:

1692 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1692-1693 թթ. վերանորոգվում են վանքի շրջապարսպի աշտարակներից մեկը, սեղանատունը, վանականների վնասված խցերի և ուխտավորների համար առանձնացված կացարանների մի մասը. «Թվին ՌՃԽԱ (1692) շինեցաք պռճի քօշկն և հարաւոյ կողմի խցերն», իսկ 1693 թ. «...շինեցաք զտնտէս տունն և միւս տարին՝ սեղանատունն և արևմտեան և հիւսիսոյ կողման խցերաց կէսն»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. Ա, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 311: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 48:

1784 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1784 թ. վերականգնվում են շրջապարսպի հարավային բուրգն ու հարակից հատվածները:

Այդ մասին պատմող վիմագիրը տե՛ս սույն աշխ., էջ 171, արձ. ՀԸ: Ի դեպ, 1785 թ. Իսահակ վարդապետը շինարարական աշխատանքներ է իրականացնում Բայազետում, մասնավորապես բարեկարգում է Եսայի վարդապետի գերեզմանը. «Ի թւոջն մեր ՌՄԼ չորսին (=1785) Բայազիտի սուրբ Կարապետ եկեղեցւոյ դէմն բազում հանճարօք շինեցուց Բ (2) ամբար ցորէնի և գարոյ տեառն Իսահակ յառաջնորդ վարդապետն սրբոյ գահին Թադէոսի Ա[ռա]քելոյն։ Եւ յոյժ արժան է լի բերանով ողորմիս տալ այս խղճալուն և որ շինեաց խորանն, զգեստի պահարան Գ (3) աչքէ, սատուխ և գերեզմանն ևս, յառաջնորդ Եսայի վարդապետին այլև ի սուրբ վանքն բազում տեղիս, որ և տեսանողաց յայտնի է…» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 315, ծանոթ. 38): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 50:

1793 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1793 թ. նորոգվում է վանքի աղբյուրը. «Ի ՌՄԽԲ (1793)-ն զաղբիւրն նորոգել ետու»:

«Սիոն», 1960, մարտ, էջ 76: Տե՛ս նաև Մանր ժամանակագրություններ, հ. Ա, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 311։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1796 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԸ դարում. 1796 թ. վերաշինվում է վանքի` 1787 թ. կառուցված ջրաղացը. «Ի ՌՄԽԵ (1796) զջրաղացն առաջինն այլ նոր ի նորոյ հանդերձ իւրովք պարագայիւքն մեծաւ աշխատութեամբ շինել ետու»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 312։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1810 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. 1810-ական թվականներին վանքի վերանորոգման գործը հանձնարարվում է Սիմեոն արքեպիսկոպոս Բզնունուն. «Որովհետեւ ըս[տ] այժմե[ա]ն դրու[թեան] արդեանց նոյն վանիցն յոչինչ աւելուն, վ[ա]ս[ն] [որո]յ կոնսիստորիայն կարծէ ի դիմաց վեհ[ա]ստիճ[ա]ն կ[ա]թ[ո]ղ[ի]կ[ո]սի յանձն առնուլ ս[ուր]բ Թադէի վանահայր Սիմեէօն արքեպ[իսկոպո]սի, զի նա ի ծերու[թեան] ժ[ա]մ[ա]ն[ա]կի իւրոյ, վ[ա]ս[ն] փրկու[թեան] հոգւոյ ջան դիցի ո[ր]պ[իս]ի եւ իցէ հնարիւք վերանորոգել տացցէ զամ[ենայն] խանգարե[ա]լ տեղիսն տաճարի վանիցն ս[ուր]բ Թադէի ի յիշատակ և պայծառու[թիւն] անուան իւրոյ»:

Հովհաննիսյան Ջ., Նահատակյան Ռ., Ավետիսյան Մ., Փաստաթղթեր Հայկական լեռնաշխարհի և հարակից շրջանների երկրաշարժերի պատմությունից, «ԲՀԱ», 1989, N 2, էջ 95-96: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1810 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. վանքի ծրագրված վերանորոգումը սկսելու նպատակով Սիմեոն վարդապետը 1810 թ. օրհնության թղթով դիմում է հայ համայնքներին (Նոր Ջուղա, Սպահան, Սալմաստ, Վան, Շորագյալ-Շիրակ, Բերկրի, Բուլանըղ, Արճեշ, Խլաթ, Մուշ, Կաղզվան, Կարս և այլուր) և ներկայացնելով վանքի անմխիթար վիճակը` խնդրում է աջակից լինել մենաստանի վերաշինության գործին (պետք է կառուցվեր «Ա (1) ջրաղաց, Ա (1) տնտեստուն, Ա (1) սեղանատուն, Բ (2) փակեահք վասն անասնոց և քանի սենեակք վասն միաբանից և Ա (1) աղբեր ջուր...»): Առաջնորդը նաև հատուկ հանձնարարականով այդ վայրերն է ուղարկում Առաքել վարդապետին՝ լիազորելով նրան հավաքել անհրաժեշտ գումարը: Սիմեոն արքեպիսկոպոսը քանդել է տալիս գավիթն ու մուգ մոխրագույն սրբատաշ քարերով կառուցված հին եկեղեցու արևմտյան պատը և ձեռնամուխ լինում նոր` էջմիածնատիպ եկեղեցու կառուցմանը:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 16: Թեև փաստացի տեղեկություններ չկան, սակայն հավանական է, որ Սիմեոն արքեպիսկոպոսը ցանկություն է ունեցել Իրանի աջակցությամբ Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռը տեղափոխել սուրբ առաքյալի նահատակավայր` դրանով իսկ ավելի վեհություն պարգևելով այս մենաստանին, բարձրացնելով նրա արժեքն ու կշիռը ընդհանուր հայ եկեղեցական կյանքում (Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն II, Թեհրան, 1960, էջ 9): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 51:

1813 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. 1813 թ. վանքում իրականացվող աշխատանքներին աջակցելու նպատակով պարսից թագաժառանգ Աբաս-Միրզան վանահորն ուղարկում է 100 թուման. «...քրիստոնյա քահանաների առաջնորդ Ղարաքիլիսայի Սիմոն խալիֆան իրեն ապահով ու մեծարված համարելով` իմանա, որ օրերս, երբ Խոյ քաղաքը դարձավ մեր փառահեղ շքախմբի հաղթական իջևանը, ...Աղա Իբրահիմ շեյխ-ուլ-իսլամը այն ժամանակ լույսի մարմնացումի ներկայությամբ զեկուցեց, որ այն պատվարժանը իր ժամանակը գիշեր ու զօր անց է կացնում աստծո հավատը տարածող տաճարի վերանորոգման վրա...: Այն պատվարժանի կամքն ու ջանքերը հիշյալ վանքի փայլի ու բարեկարգման ուղղությամբ արժանացավ մեր ուշադրությանը: Միաժամանակ այն պատվարժանին մոտ 100 թուման ուղարկեցինք արժանապատիվ արդար Լաչին Բեկի հետ, որպեսզի քրիստոնյա մեծամեծներից այն լավագույնը այն գումարը համարելով վստահության ու հույսի աղբյուրը` ծախսի այդ վանքի վերականգնման համար և ապահով լինի, որ փառք Բարձրյալ Ալլահին, մեր մեծ օժանդակությամբ այդ վանքի շուրջը փայլ կստանա ու կբարեկարգվի: Այն պատվարժանը պետք է ջանք չխնայի հիշյալ վանքի վերականգնման ու բարեկարգման հարցում, և դարավոր հաղթական պետության օրհնանքը դարձնելով իր առավոտյան ու երեկոյան աղոթքը, չխուսափի հոգևորականներին ու [վանքի] սպասավորներին հավաքելու հարցում: Եղած բոլոր խնդիրների համար դիմի բարձրագույն պալատին և որպես խնդրանք ներկայացնի: Եվ թող այս իր պարտականությունը համարի»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 137: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 52:

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. ի տարբերություն Զաքարիա Ա Ծործորեցու` մուգ մոխրագույն քարերով ԺԴ դարում կառուցած եկեղեցու` Սիմեոն Բզնունին այս նոր եկեղեցին կառուցում է սպիտակ սրբատաշ քարերով (կառուցողական արվեստի տեսակետից Սիմեոնաշեն եկեղեցու հատակագիծը նման է Էջմիածնի Մայր տաճարի հատակագծին, իսկ երեսապատման քարերին պահպանված քանդակները կրում են Աղթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցու քանդակագործական արվեստի ազդեցությունը): Շինաքարը բերվել է Շավարշան (Կըրխբուլաղ) գյուղի քարհանքից, իսկ վարպետը եղել է Գալուստ անունով մի շնորհալի անձնավորություն:

Հախնազարեան Յովհ., Դասախօսութիւն Ս. Թադէ վանքի կառուցողական արւեստի մասին, «Ալիք», 1967, փետրւար: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 52:

1817 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. 1817 թ. վերականգնվում են առաջնորդարանը (տե՛ս սույն աշխ., էջ 171, արձ. ՀԷ), վանականների վնասված խցերը, ուխտավորների կացարանները և ջրաղացը, որից օգտվում էին վանքի միաբանությունը և շրջակա գյուղացիությունը: 1819 թ. Մակվի Հյուսեին խանի նյութական օժանդակությամբ կառուցվում է վանքի շրջապարիսպը (տե՛ս սույն աշխ., էջ 171, արձ. ՀԹ):

«Այդ թւականներին թագաժառանգ է եղել Ատրպատականում Նայիբ Սալթանեն, Աբաս շահը. մինչև այժմ (այսինքն՝ 1903 թ.) էլ ցոյց են տալիս այն խուցը, ուր մի անգամ գիշերել է թագաժառանգը» (Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, էջ 30): Հեղինակը նկատի ունի գահաժառանգ և Ատրպատականի փոխարքա Աբաս-Միրզային: Մինասեան Լ., Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971, էջ 16-17: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 52:

19 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարում. սակայն վանքի վերաշինության գործը չի ավարտվում (զանգակատունը և հյուսիսային ու հարավային խորանների ծածկերը չեն ամբողջացել), քանի որ 1820 թ. Սիմեոն Էջմիածնեցին Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի (1809-1830) կարգադրությամբ նշանակվում է Ագուլիսի Սբ. Թովմա առաքյալի վանքի վանահայր:

Ե. Ֆրանգյանը նշում է, որ հակառակ մեծ ծախսերին ու ծանր աշխատանքին` արդյունքն այնքան էլ գոհացուցիչ չէր (Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 30, 38)։ Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 25: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 52:

19 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. ԺԹ դարի վերջերին վանքում իրականացվում են մասնակի նորոգություններ: Ծնունդով ղարադաղցի, Թավրիզում և Բաքվում բնակվող Թումանյան եղբայրները, որոնք նյութապես աջակցել էին գործին, 1901 թ. արժանանում են Խրիմյան Հայրիկի շնորհակալական կոնդակին. «Յանուն Թումանեան եղբարց յաղագս նպաստելոյ նորոգութեան վանուց ս. Թադէի Առաքելոյ, որ յԱրտազ (Մակու)»:

«Արարատ», 1901, մայիս-յունիս, էջ 261: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 56:

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. Գևորգ վարդապետի` Ի դարասկզբին կազմած «Տոմարի հաշիւների բովանդակութիւնից պարզւում է, որ ամեն տարի նորոգութեան են ենթարկւել տաճարն ու իրեն յարակից շէնքերը»: Մեկ այլ աղբյուր ևս հավաստում է վանքում Գևորգ վարդապետի իրականացրած նորոգությունների մասին. «Դաշնակցութիւնը նիւթական միջոցներ տրամադրեց վանահօր, որ գործի լծուելով վանքը նորոգեց, նոր սենեակներ շինել տուաւ, ջրաղացը գործի դրաւ և հինգ վեց տուննոց գիւղ մը հաստատելով, կարճ ժամանակուան ընթացքին առաջադրուած նպատակին համապատասխան վիճակի մը հասցուց այդ դարաւոր հաստատութիւնը»: Նույն ժամանակ որպես փոխվանահայր է հիշվում Գարեգին վարդապետը, որը ձեռնարկում է վանքի դպրոցի կառուցումը (ի դեպ, դպրոցի շինարարության համար պատուհանների շրջանակները և ապակիները բերել են Խոյից):

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 31: Սահակեան Ա., Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955, էջ 583: Հմմտ. նույն տեղում, էջ 586: Մալխաս (Հովսեփյան Արտաշես), Զարթօնք, հ. Բ, Պոստոն, 1933, էջ 215, տե՛ս նաև հ. Ա, Պոստոն, 1933, էջ 91, 92: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 58:

1902 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1902 թ. մայիսի 14-ին Ամենայն Հայոց Մկրտիչ Ա կաթողիկոսը գրությամբ դիմում է Մակվի Ալի Ղուլի Մուրթուզա խանին` խնդրելով աջակցել վանքի վերանորոգման համար ուղարկված երկու վարպետներին. «Գրութեանս մատուցանողներն են Ռուսաստանցի երկու քարտաշ վարպետներ Մկրտիչ և Կարապետ, որոնց ես խրկեցի այդտեղ նորոգելու Ս. Թադէոս Առաքելոց տաճարի խարխուլ տեղեր և ընդհանուր հաշիւ ներկայացնելու ամբողջ վանքի վերանորոգութեան մասին և որոնք մի քանի ժամանակ պիտի ապրին վանքում մինչև նորոգութիւնները վերջացնելն: Յայտնելով այս մասին Ձերդ Վսեմութեան` կը խնդրեմ յատկապէս պէտք եղած պաշտպանութիւն և աջակցութիւն չխնայել նոցա մինչև նոցա վերադարձը: Աղօթելով առ բարձրեալն Ձերդ թանկագին առողջութեան և երկարակեցութեան համար` յանձնում են Ձեր բարեխնամոց և հայրական պաշտպանութեան մեր հնադարեան սրբավայրը, նորա վանահայր Գէորգ վարդապետին և Ձեր հաւատարիմ հպատակ հայերին, որոնց եմ հոգացող և գլուխ հոգևոր»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 3, գ. 30, թ. 60ա շրջ. և 61: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 58:

1969 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի վերանորոգման աշխատանքները 1960-ական թվականներից ի վեր. 1969 թ. Թադեոս առաքյալի վանքը մտել է ԻՐԱՆ-ՅՈՒՆԵՍԿՕ միացյալ ծրագրի մեջ, և, ըստ այդմ, վերանորոգության նյութական աջակցությունը պետք է հոգար Իրանի բարեխնամ կառավարության «Չորրորդ ծրագիրը»: Ի դեպ, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից վերանորոգման աշխատանքների ծրագիրն իրականացնելու նպատակով ճարտարապետ է նշանակվում Էդուարդ Ութուջյանը, որն էլ նույն թվականի հուլիսի 17-ին և նոյեմբերի 13-ին այցելում է վանք:

Ըստ Դիւան Ատրպատականի հայոց առաջնորդարանի հաղորդագրության: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 111:

1969 — 1971 թթ․

1969-1971 թթ. վանքում, իսկ հետագայում նաև Ստեփանոս նախավկայի մենաստանում վանքերին վերահասու հանձնախմբի համագործակցությամբ ընդհատումներով կատարվում են որոշ վերականգնման աշխատանքներ:

Թադեոս առաքյալի վանքի 30-ամյա վերաշինության ամփոփ տեղեկագիրը հրատարակվել է «Ալիք» օրաթերթի հավելված, 2000, յուլիս: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 111:

1970 թ․

1970-ական թվականներին կամավորների նախաձեռնությամբ սկսվում է վանքի` համեմատաբար քիչ վնասված շենքերի վերանորոգումը:

Thierry M., Monuments arméniens du Vaspurakan, Paris, 1989, էջ 484: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 111:

1975 — 1979 թթ․

1975-1979 թթ. ամռան ամիսներին Փարիզում հաստատված «Երկիր և մշակույթ» կազմակերպությունը երիտասարդ ֆրանսիահայ անդամների միջոցով մասնակցում է վանքերի և տարածքի բարեկարգման գործընթացին: Երբ Իրանի հեղափոխության պատճառով տարիների դադարից հետո` 1983 թ., վերսկսվում է շինարարությունը, կազմակերպությունը ստանձնում է հայկական կողմի ֆինանսական հատկացումների մեծագույն մասը, որն էլ տևում է մինչև 1989 թ.:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 111:

1983 թ․

1983 թ. մայիսին Թեհրանում տեղի է ունենում Թավրիզի, Թեհրանի և Նոր Ջուղայի միջթեմական ժողով, որտեղ որոշվում է ձեռնամուխ լինել Սբ. Թադեոս առաքյալի, Ստեփանոս նախավկայի, Ծործորի Սբ. Աստվածածին վանքերի և Խոյի Սբ. Սարգիս եկեղեցու վերաշինության գործին: Դրա համար ստեղծվում է գործադիր մարմին: Աշխատանքները սկսելուց առաջ իրականացվում է 5 գիտարշավ` նշյալ հուշարձանների վիճակը ճշտելու համար: Այնուհետև կազմվում և հաստատվում է կատարվելիք աշխատանքների ծրագիրը:

Այդ գիտարշավներին մասնակցել են Թեհրանից ճարտ. Խոսրոշահին և Հոմայունֆարը, Թավրիզից` ճարտ. Մուսավին, Ուրմիայից` տարվող աշխատանքների պատասխանատու պրն. Հեյդարին, Գործադիր մարմնի անդամներ ճարտ. Կարապետ Կարապետյանը, Վարուժան Առաքելյանը, ինչպես նաև ես` տողերիս հեղինակը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 111-112:

Մոնղոլ-թաթարական տիրապետության ժամանակ վանքի վերաշինման աշխատանքներին ընթացք տալու համար Հովսեփ վարդապետին, անշուշտ, անհրաժեշտ էր նաև նրանց բարեհաճությունը, մանավանդ, որ թաթար զորապետ Անագուրակ-Նուինի ամառանոցային նստավայրն էլ գտնվում էր վանքին շատ մոտ։ Ուստի վանահայրը ներկայանում է զորապետին, ստանում ակնկալած բարեհաճությունն ու լծվում աշխատանքի։

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1961, էջ 311։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 7:

1969 թ․

Հարկ է նշել, որ դեռևս 1968-1969 թվականներին Թադեոս առաքյալի վանքում վերանորոգման որոշ աշխատանքներ էր իրականացրել Թեհրանի համալսարանի ճարտարապետության ֆակուլտետը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի տնտեսական օժանդակությամբ, սակայն թույլ էին տրվել որոշ սխալներ: Եկեղեցու ծածկի կպրապատման արդյունքում խոնավությունից առաջացել էր սնկային հիվանդություն և փտախտ, որոնց հետևանքով էլ վնասվել էին քանդակներն ու խաչքարերը: 1984 թ. ապրիլին սկսված վերանորոգման աշխատանքների արդյունքում մաքրվում են արդեն քայքայված կուպրի շերտը, «մեռած» հողը, ծածկաքարերը: Բացի դրանից` սալահատակվում են հին եկեղեցին ու խորանը, վերակառուցվում է պարսպի հյուսիսային կողմում գտնվող երկու շինություն: Կատարվում են նաև նորոգման այլ աշխատանքներ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 112:

1973 — 1975 թթ․

1973-1975 թվականներին պարսպին կից շինությունների ծածկերը նորոգվում են, սակայն ծածկվում են ոչ թե կավահողի, այլ սովորական հողի շերտով, որի հետևանքով անձրևաջրերից կամ ձյան հալոցքից այդ շինությունները ևս քայքայվում էին: 1984 թ. նորոգվում են ինչպես դրանցից մի քանիսի ծածկերը (վանահոր սենյակը և պարսպին հարավից կից երեք սենյակները), այնպես էլ տնտեսական հատվածում գտնվող չորս սենյակներ:

Իրականացված վերանորոգման աշխատանքների վերաբերյալ 1984 թ. նոյեմբերի 1-ին Արևմտյան Ատրպատականի նախագծային գրասենյակի ղեկավար Էբրահիմ Հեյդարին կազմել է զեկուցագիր: Աշխատանքների համար հատկացված է եղել 2500000 ռիալ, իսկ 3000000 ռիալ գումարով էլ օժանդակել է Ատրպատականի ազգային առաջնորդարանը: Ի դեպ, վերանորոգման աշխատանքներին օգնել են նաև վանքում բնակվող մի քանի հայ ընտանիքներ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 112:

1319 — 1329 թթ․

Զաքարիայի առաջնորդության ժամանակ` 1319 թ., տեղի է ունենում Արտազի ուժեղ երկրաշարժը։ Վանահայրը լծվում է վերաշինության գործին. «Ի ՉԿԸ թվին եղեւ ահագին շարժ յարեւելս. եւ զԹադէոս առաքելոյն վանքն եւ զեկեղեցին կործանեաց՝ եւ զտունսն փլոյց եւ ՀԵ ոգի եսպան, զոր դարձեալ վերստին շինեաց զեկեղեցին եւ զվանքն տէր Զաքարէ...»։ Աշխատանքները տևում են 10 տարի և ավարտվում 1329 թ.։ Այս աշխատանքների մասին վկայող արձանագրությունը գտնվում է եկեղեցու ներսի հյուսիսային պատին:

Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 157։ Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 9:

2005 թ․

2005 թվականի օգոստոսին ՀՀ պատմության և հուշարձանների պահպանության գործակալության աշխատակիցների հետ մեկտեղ քննարկվում է Թադեոս առաքյալի վանքում իրականացվելիք վերականգնման անհրաժեշտ աշխատանքների հարցը:

«Լրաբեր», 2005, N 6, էջ 18: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 112:

1650 — 1664 թթ․

1650 թ. Մկրտիչ եպիսկոպոսը, հակառակ տնտեսական նեղ պայմաններին, նորոգում է եկեղեցին, իսկ իր հաջորդը՝ Իսահակ Մակուեցին 1664 թ.` վանքի պարիսպները:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 10:

1679 — 1685 թթ․

Նորոգչական նշանակալից աշխատանքներ են կատարվում նաև 1679-85 թթ. «Շինեցուցանեմք զգաւիթն սուրբ եւ զջրաղացն ամբարով սրբատաշ քարիւ եւ այլ շինուածք եւս։ Եւ զսուրբ տաճարն սպիտակացեալ տեսանեմ աչօք եւ ապա մարմնոյ եւ արեան ճաշակման արժանացեալ մեռանիմ...»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հատոր Ա, Երևան, էջ 309: Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 10:

1692 — 1693 թթ․

Սարգիս Կաֆայեցի վանահայրը 1692 թ. վերստին նորոգում է եկեղեցին և հարավային կողմի խցերը, նաև ընդարձակում է վանքի տնտեսական բաժինն ու ամրացնում վանքի պարիսպները, 1693 թ. տնտեսատունը, 1694 թ. սեղանատունը և արևմտյան ու հյուսիսակողմի խցերի կեսը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 10-11:

1794 թ․

1794 թ. փայտյա խաչկալը փոխարինվում է քարաշենով։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 11:

1819 — 1820 թթ․

1819 թ. վանահայր Սիմեոն Բզնունին Պարսից փոխարքա Աբաս Միրզայի հովանավորությամբ քանդել է տալիս եկեղեցու արևմտյան ճակատն ու ձեռնարկում նրան միացած նոր եկեղեցու կառուցումը ճերմակ քարերով։ Շինարարությունը տևում է մինչև 1820 թ.՝ անավարտ թողնելով միայն զանգակատունն ու աբսիդների տանիքի լրացուցիչ մասերը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 11:

Ստուգաբանություն

Ղարաքիլիսա անվան ստուգաբանությունը. վերջին տարիներին Իրանում կատարված բանասիրական ուսումնասիրությունները նոր լույս են սփռում ղարա բառով կազմված ատրպատականյան տեղանունների վրա: Հայտնի է, որ թուրքական էթնիկ տարրի առկայության պայմաններում, սկսած ԺԴ-ԺԵ դարերից, երկրամասում գերիշխող է դարձել ազերի թուրքերենը, և տեղանունները ձևափոխվելով հարմարեցվել են նոր լեզվամտածողությանը: Սակայն այսօր էլ մի շարք գյուղերում և մասնավորապես Գելինղիյե (Gelinghieh) ավանում տարեցները գործածում են իրենց բնիկ ազերի պարսկերեն բարբառը. թաթի և հարզանի անուններից առաջ հաճախ օգտագործում են ղարեա-ղարա, նաև ձևափոխված՝ քալե, քալա, քալան բառը, որը նշանակում է մեծ, մեծագույն, կարևորագույն: Ուստի ղարա բաղադրիչով կազմված տեղանուններն այս հետազոտությունների հիմքի վրա վերաիմաստավորվում են: Ներկայացնենք մի քանի օրինակ: Ատրպատականի Ղարարուդ գետը վաղ միջնադարում կոչվել է Քալանրուդ (րուդ պարսկերեն նշանակում է գետ): Թարգմանվում է ոչ թե սև գետ, ինչպես թուրքերենում (ղարա = սև, գետում եղած բաց գույնի ավազաքարերի պատճառով այն այդպես կոչվել չէր կարող), այլ մեծ գետ, կարևորագույն գետ, ինչպես որ է իրականում (Ղարարուդը Ատըրպատականի ամենամեծ գետն է): Նույնը կարելի է ասել Ղարաչաման անվան կապակցությամբ: Չաման կամ չամանզար նշանակում է մարգագետին, իսկ Ղարաչաման անվանված վայրը նշանավոր է իր ընդարձակ ու հարուստ մարգագետիններով և արոտավայրերով: Ուստի Ղարաչաման նշանակում է մեծ մարգագետին: Ղարադաղն ու Ղարաբաղը թուրքերեն ղարա-ով սխալմամբ ճանաչված են համապատասխանաբար Սև լեռ ու Սև այգի, մինչդեռ հետազոտողների կարծիքով (Իրաջե Աֆշար, Անդրանիկ Հովյան և այլք) դրանք պետք է թարգմանել համապատասխանաբար Մեծ լեռ և Մեծ այգի: Ղարա=ղարեա բառիմաստի պարզաբանումը հասկանալի է դարձնում նաև Ղարաքիլիսա (Կարաքիլիսա) անվան իրական նշանակությունը: Նախ նշենք, որ գյուղանունն առաջացել է Թադեոս առաքյալի վանքին տրված Ղարաքիլիսա անունից և թարգմանվել է Սև եկեղեցի` նկատի ունենալով հին եկեղեցու՝ մուգ գույնի քարերով շարված լինելը: Մինչդեռ վանքի՝ ԺԹ դարում սպիտակ ավազաքարից կառուցված հատվածը շատ ավելի մեծ է և իր ձյունաթույր ճերմակությամբ նույնիսկ հեռվից տեսանելի է մթության քողի տակ: Այլ խոսքով, ըստ Ատրպատականի բարբառների նորագույն ուսումնասիրությունների` Ղարաքիլիսա նշանակում է ոչ թե սև եկեղեցի, այլ մեծ, կարևորագույն եկեղեցի, մանավանդ որ այն համապատասխանում է իրականությանը:

Քասրավի Ահմադ, Քարունե Քասրավի, Թեհրան, 1986, էջ 431 (պարսկերեն): Ղարա տերմինի և նրանով կազմված տեղանունների մասին մանրամասն տե՛ս Իրաջե Աֆշար, Ղարաքիլիսա, «Փեյման», Թեհ¬րան, 1998, N 2 (պարսկերեն): Յովեան Անդրանիկ, Ղարաքիլիսա, «Իրան-Զամին», Թեհրան, 1996 (պարսկերեն): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 40:

Վանահայր
1948 թ․

Վանքի վերջին վանահայրը՝ վարդապետ Քաջբերունի Պետրոս Ղազարյանը, փոխադրվում է Թավրիզ և վախճանվում է 1948 թ.։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 15:

Կալվածքներ
1765 թ․

Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռին ենթակա թեմերի ցուցակում, որը կազմել է Երեմիա Օշականցին, 1765 թ. Արտազի թեմը ներկայացված է հետևյալ կերպ. «Թադէոս Առաքելոյ վանից թեմն. Բայազիդ իւր նահանգովն. Սահաթափոս իւր գիւղորէիւն բաց ի Սուրմարիոյ և ի Ալէթլուոյ. Խօյ իւր նահանգովն. Սլդուզ իւր նահանգովն, Մարաղայ իւր նահանգ, Յուշնի, Մակու իւր գիւղէիւն, Չօրս»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ 803: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 69:

1779 թ․

1779 թ. մարտի 4-ին կազմված կալվածագրերից մեկի համաձայն` «...Կօհրօվանց Ճհանի որդի Պատովս... կրկին վախմ արի ս. առաքելուն (այգին)... և այս եղև ի յառաջնորդութեան գերայհռչակ ս. առաքելուն Թաթէոսի տ(եառ)ն Եսայիաս աստուայծաբան մաքրակենցաղ վարդապետին և նորին ս. վանից բազմաշխատ միաբան Գէորգ գերզգօն վարդապետին....»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 69:

18 դ․

ԺԸ դարի 80-ական թվականներին մեծահռչակ վանքը տնտեսական ծանր վիճակից դուրս բերելու նպատակով գործի է լծվում առաջնորդ Իսահակ եպիսկոպոս Փառակեցին։ Պայքարը վանական կալվածքները վանքին վերադարձնելն էր, որոնց ապօրինաբար տիրություն էին անում աշխարհիկ անձինք. «Յուժ չարաչար թշնամի Բոր գիւղացիք սրբոյ վանքիս Թադէոսի առաքելոյն այլ առաւել չարագոյն չիք նզովեալ որդի Մանուչարն և անիծեալ Նեռան որդի Մկրտիչն միշտ չարութեամբ ի ժամանակի Եսայի վարդապետին իբրև զգազան կերեալ էին և պէսպէս փորձանս յարուցեալ ի վերայ սրբոյ վանքին ձեռամբ Մակուայ սուլթանին։ Եւ երբ եկն Փառակեցի տեառն Իսահակ շինարար վարդապետն յառաջնորդ, որքան կարաց կարկեաց զբերանս չարեաց և այնու պատճառաւ շատ ձանձրութիւն կրեաց ի չարեաց Խ (40) տարուան խանգարեալ բարին կամէր ի լոյս ածել ողորմելին»: 1787 թ. է՛լ առավել սրված հակամարտության հաղթանակող կողմը վանքի շահերի պաշտպան առաջնորդն էր. «…հնոց ժամանակաւ բնակեցեալքն ի գիւղն ժանդաբարւոյ մարդիքն տուրս հալածեաց տնով և նզովիւք փակեաց և բազմակնքով կանոնադրեաց, զի մի մտցեն ի գիւղն սրբոյ վանքին և ի թուլադրութենէ յառաջնորդաց։ Չարք ոմանք աստի և անտի փախուցեալ մարդիք, քան զի տեսցէ կանոնագիրն տէր Իսահակ շինարար յառաջնորդ վարդապետին և ինքն զգուշ լինիցի։ Վասն որոյ ի սորանէ յառաջ դէտըն միաբանից շատ գիւղէն էր եղեալ և որք լաւ տեղ և արտօրեաք սրբոյ վանքին, զայն եկամուտ ոչինչ, աշխարհականքն էին տիրապետեալք այնու կողմանէ աղաղակէին տգէտքն թէ՝ մեր է և նախնեաց մերոց մեզ մուլք մնացեալ է։ Եւ այնու վշտացեալ ողորմելին աւուրս հնձոց մինչև Ծ (50) թման խարճեաց և նոցա վարն և վաստակն առաւ եւ տնով դուրս արաւ, գնացին Մակու՝ Մանուչարն, որ Խօյայ էր եկաց նախնին, ըռէս Սարգիսի որդիքն, Խառակունսայ, Եաւրին Սալմաստու, ինչևիցէ շատ վնասակար էին, մերժեցան աստուծով...»: Խլված հողերը վանքին վերադարձնելու վերաբերյալ կան նաև այլ մանրամասներ:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 315, ծանոթ. 38։ Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 314, ծանոթ. 38։ Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 236, N 22: «Թւին ՌՄԼԶ (1787)-ին Փառակեցի տէր Իսահակ շինարար յառաջնորդ վարդապետն գեղէն դուրս վարեաց ըռէս Սարգիսի որդիքն՝ Մանուչարն և Սալմաստցի Եաւրին և նզովիւք փակեաց, որ ոչ կարիցե ասել եկօղ և բնակօղքն թէ՝ այս արտս և կամ այս ինչ տեղ իմ է, բոլորն հողն և ջուրն վանքին [է]» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 308)։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 69-70:

1797 թ․

1797 թ. կազմված կալվածագրերից մեկի համաձայն` Մարգարը` Վարդանի որդին և Մինասի թոռը, իր «...յօրաբաժին մուլքն ծախեցի ս. Թաթէոսի առաքելոյ վանիցն առաջնորդ վրդ-ին ԵՌ (5000) դին., որ կէսն կանէ Ծ (50) շահի, ձեռամպ երեցփոխան Եղոյին...»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 24: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 70:

1806 թ․

Ըստ 1806 թ. փետրվարի 20-ին կազմված կալվածագրերից մեկի տեղեկության՝ «...Յովսէփի որդի Նազարս... յայգիս վախուբ էի արարեալ ս. առաքելոյն Թաթէոսի, զկնի քանի ամաց կոտորեալ էին բոլոր զծառսն և զտունկսն ի ժամանակս խառնակութեան զօրացն պարսից և հիւսիսայնոց... ընծայեցի... Բ (2) հատ տեղ ևս... յառաջնորդութեան Սիմէօն վարդապետի...»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 25: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 70:

1808 թ․

1808 թ. թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի` Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդ Սիմեոն վարդապետին ուղղված հրովարտակում մասնավորապես նշվել է. «Քրիստոնյա մեծամեծներից լավագույն, պատվարժան բարձրաստիճան Սիմոն խալիֆայի ու Ղարաքիլիսայի մահալի ռայաթների հանդեպ ունեցած մեծ ողորմածությամբ կարգադրեցինք, որպեսզի վերոհիշյալ պատվավոր [անձը] նշված մահալի բոլոր հայերին ու ռայաթներին, որոնք նախորդ տարիներին ցաքուցրիվ են եղել, հավաքի և անհրաժեշտ ճիգ ու ջանք չխնայելով հիշյալ մահալի բարեկարգման ու բարգավաճման համար, այնտեղի բոլոր ռայաթների ու հայերի հետ լավ վարվի: ...Բաբաջուքի ու շրջակա մյուս մահալների պատվարժան մուբաշիրներին կարգադրվում է ոչ մի դեպքում չմիջամտել ու Ղարաքիլիսայի ջրի ու մուլքի նկատմամբ ոտնձգություններ չկատարել»:

Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան (ԳԱԹ), Ս. Հայկունու ֆոնդ; Հ. Առաքելյանի ֆոնդ, թիվ 3945 տ: Նյութի բնագրի թարգմանությունը մեզ է տրամադրել պարսկագետ Ք. Կոստիկյանը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 70:

1809 թ․

1809 թ. հուլիսին հաստատվում է մահտեսի Ստեփանի և վանահայր Սիմեոն վարդապետի միջև կատարված տնտեսական գործարքը. «...մահտեսի Եաղիշու որդի մահտեսի Ստեփանս ծախեցի Թադէոսի առայքելու վանիցն... ի առաջնորդութեան Տ(եառ)ն Սիմէօն վարդապետին (իմ տներն) Գ(3) թուման ԵՌԺ (5010) շահի...»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 70:

1824 թ․

1824 թ. վանահայր Բարսեղ եպիսկոպոսը կազմում է մի ցուցակ, որից հայտնի են դառնում վանքի ենթակայության ներքո գտնվող կալվածքները: Դրանք են` ութ հողային տարածքներ Դեհխարղանում, Խոյ քաղաքում և նրա մերձակա «Քէնէյի, Յոնջալըխ» վայրերում, ինչպես նաև մեկ տասնյակից ավելի վարձով տրվող տներ Խոյում և Բայազետում (ցուցակում նշված են նաև վանքին նախկինում պատկանող կալվածքները` Խոյի մոտ գտնվող «Փեռայ և Քէնէյի» և Չորսի նահանգի «Տիզէ» գյուղերում): 1828 թ. հոկտեմբերի 11-ին բայազետցի տեր Գաբրիելի որդին` մահտեսի Հարությունը, կինը` Աննան, «...ի ժամանակս Տեառն Բարսեղ արքեպիսկոպոսին և առաջնորդին ս. աթոռոյն սրբազան առաքելոյն Թադէոսի, մեք մեր յօժար կամօքն զմեր Ե (5) կտոր տունն, և առաջի եղեալ խամն, վախուպ և կտակ արարինք Սրբազան առաքելոյն Թադէոսի վանիցն և... թասլիմ արարինք առաջնորդ Բարսեղ արքեպիսկոպոսին...»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 50, վավ. 492ա, էջ 1-2: Տե՛ս նաև Կոստիկյան Ք., Պարսկալեզու վավերագրերը Մակուի Ս. Թադեոս վանքի մասին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXV, Երևան, 2006, էջ 353: Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71:

1830 թ․

1830 թ. տվյալներից մեկի համաձայն` Բայազետ քաղաքը պատկանում էր Թադևոս առաքյալի վանքի եպիսկոպոսի գլխավորած թեմին:

Missionary Researches in Armenia by Eli Smith, Harrison Gray Otis Dwight, Josiah Conder, London, 1834, p. 415. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71:

1835 թ․

1835 թ. Հովհաննես Ը Կարբեցի կաթողիկոսի հանձնարարությամբ Գալուստ աղա Ելիմիրզյանցը վաճառում է Ատրպատականի Դուխուրգան գյուղում գտնվող աթոռապատկան այգին, «թէ զբաժինն Էջմիածնի և թէ զմասն սրբոյ վանիցն Սրբոյն Թաթէոսի առաքելոյն»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 106: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71:

19 դ․

ԺԹ դարի առաջին կեսին վանքն ուներ «...իր սեփական գիւղերը և կալւածները, որոնցից ստացւած արդիւնքը կարող էր լիուլի բաւարարութիւն տալ թեմի բոլոր պահանջներին: Նա ուրիշ խօսքով եղել է մի հարուստ և ընդարձակ միաբանութիւն, իր բոլոր պարագաներով և յարմարութիւններով»: Վանքին էր պատկանում Մակվի և Խոյի գավառներում գտնվող 15 գյուղ: Դրանք էին՝ Մըզրա, Յումրի-դաշ, Վանքի գյուղ (Ղարաքիլիսա), Դիպակ-դաշ, Շարուկ, Աղբուլաղ, Ղարաթուլքի, Սոնա-բուլաղ, Աղդաշ, Մահլազան, Ղորուղ, Նուշիկ, Քյոհրեվան, Չորս, Ռահան: Բացի նշյալ բնակավայրերից` «...վանքը ունեցել է զանազան տեղերում մի արտ, մի այգի, մի տուն և այլն, ինչպէս օրինակ` Դիզա գիւղում (Խոյ գաւառ) ունէր մի տուն և մի այգի, Չորս գիւղում «բաստի» հողը, Փեռա գիւղի մէջ մի անտառ, Խոյ քաղաքում մի այգի և տուն..., Հաֆթվանում (Սալմաստի գաւառ) մի քանի արտեր, Խոյում, ինչպէս և Մակւում ունեցել է մի քանի ձիթհան գործարաններ: ...Բացի վերև առաջ բերւած գիւղերից և սեփականութիւններից` վանքը ունէր լծկան մի քանի զոյգ եզներ և գոմէշներ, գութաններ, սայլեր և ջրաղաց. նախիրներով տաւար, հօտերով ոչխար էր դուրս գալիս վանքից»:

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 30-31: «Արարատ», 1898, էջ 38-40: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71:

1851 թ․

1851 թ. Աբաս-Միրզայի արձակած հրովարտակով արգելվում է վանքապատկան հողատարածությունների օգտագործումը խաշնարած ցեղերի կողմից. «...անգլիական դեսպանի զեկուցման համաձայն Ղարաքիլիսայի մարգագետիններն ու արոտավայրերը շրջակայքի վրանաբնակ ցեղերը գալիս ոչնչացնում են, որը հակառակ է բարձրագույն ամենալուսավոր մտքին: Ուստի կարգադրում ենք, որպեսզի այս հպատակեցնող ռաղամին համապատասխան, ցեղերից, վրանաբնակներից ու այլ ոչ մեկը նշված արոտավայրերի հետ գործ չունենա և երբեք չգան ու այնտեղ բնակություն չհաստատեն, այլ թողնեն [դրան] հիշյալ վանքի տրամադրության տակ: Որոշվեց, որ խորամիտ ու բանիմաց քրիստոնյա աստվածաբանների գլխավոր, քրիստոնեության օրենքներով առաջնորդվող Հիսուսի իմաստուն այրերից լավագույն Նիկողայոս խալիֆան (տարեթվի մեջ առկա է ակնհայտ շփոթ, քանի որ Նիկողայոս Կարբեցին վախճանվել է 1850 թ.) մշտապես պետք է տնօրինի վանքի մարգագետիններն ու արոտավայրերը, թույլ չտա որևէ մեկին այնտեղ մուտք գործել ու ոտնձգություն կատարել»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 147: Բնագրի թարգմանությունը` Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71-72:

1854 թ․

1854 թ. արձակված հրովարտակներից մեկով վերստին հաստատվում է վանքի իրավասությունը Ղարաթուլքի գյուղի նկատմամբ. «...Խոյի Բաբաջիքի բոլուքի Ղարաթուլքի գյուղի մալիյյաթը առանձնացվել ու հատկացվել էր Ղարաքիլիսայի ծախսերի համար և այնտեղից ոչինչ չէր պահանջվում, անցյալ տարի քրիստոնյա իմաստունների ընտրյալ ու հոգևորականների առաջնորդ Ատրպատականի մամլաքյաթի հայերի խալիֆա Սահակ Սաթիմյանովի (իմա՛ Սահակ Սաթունյան, Ա. Հ.) խնդրանքով երկու աշխարհների հոգի, արքայական սրբազնագույն ու փառահեղ սարքարը հիշյալ գյուղի հաստատված մալլիյաթը... ըստ գործադրության ենթակա պայմանագրերի նախկին նախկին տարիների պես շնորհել ենք այդ վանքի ծախսերը հոգալու համար և այս առումով այնտեղ վանականները հանգիստ ու ապահով լինեն: Այս պատճառով արքայական հրամանագրի օրինակով կարգադրում ենք, որպեսզի նախկինի պես հիշյալ գյուղի մալիյյաթը հոգևորականների առաջնորդ վերոհիշյալ Սահակ խալիֆան ստանալով ծախսի Ղարաքիլիսայի կարիքների վրա: Որոշվեց, որպեսզի բարձրաստիճան ազնվականներ Խոյի ներկայիս ու ապագա հաքիմները հիշյալ գյուղի մալիյյաթը հատկացված համարելով նշված վանքին, չգանձեն ու չյուրացնեն և ոչինչ չպահանջեն»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 149: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 72:

1866 թ․

1866 թ. մայիսի 16 - հունիսի 15-ին (1283 թ. մուհարամ ամիս) հրովարտակով վերահաստատվում է Ղարաքիլիսա գյուղի` վանքապատկան կալվածք լինելը, սակայն այդ խնդիրը պետք է քննարկվեր շար’ի դատարանում և համապատասխան լուծում ստանար:

Թավրիզի հայոց առաջնորդարանի թանգարան, N 49: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 212, հրովարտակ N 3: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 27: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 74:

1867 թ․

1867 թ. Խոյի բեկլարբեկին ուղղված առանձին հրովարտակով շահը կարգադրում է լուծել վանքի կալվածքների խնդիրը, իսկ գյուղացիներից պահանջում է ենթարկվել մահմեդական կրոնական օրենքներին ու վճարել վանքին հասանելիք տուրքերը:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 27: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 74:

1886 թ․

1886 թ. «...վանքի «ահագին կալուածներից մնացել է մի թշուառ գիւղ 20 տուն հայերով և մի քահանայով, մնացեալ գիւղերն ու վարելահողերը գրավել են Մաքուի Ալի-խանի որդիքը...»:

«Արաքս», 1892, Բ, դեկտեմբեր, էջ 55: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 74:

1896 թ․

1896 թ. վանքապատկան կալվածքների վերաբերյալ ցավով գրվել է. «Վանքի շուրջն եղած է անտառ, իսկ այսօր 50-60 ծառ հազիւ մնացած է, քանի տարի առաջ ունէր ջրաղաց, այն ևս չկայ, 3-4 վերստ յարևելս հեռաւորութեան վերայ վանքի լաւ հողերն անմշակ մնալով, նաև անտեր, անցած են թուրքերու ձեռք, որ այսօր 100 տուն երկրագործի բաւական է: Այժմ ևս վանքը բաւականին ընդարձակ հողեր ունի, սակայն գութան և ոյժ պէտք է մշակելու համար: Վանքը եկամուտ չունի, երկրագործութեամբ պիտի շէն մնայ. երեք գիւղ ժողովուրդ ունի. Վանքի գիւղ... միայն վանքի հունձը ձրի անելու պատրաստ է, Քիշմիշթափա... 3 խալուար ցորեան պտղի կտան վանքին, իսկ մակուեցիք... 40 մանէթ»:

Հայկունի Ս., Պարսկահայք (թղթակցութիւն), «Արարատ», 1896, էջ 588:

1890 թ․

1890-ական թվականների վերջերին վանքի ենթակայության ներքո մնացել էր ընդամենը 25-30 խալվար հող. «...Ս. Թադէի վանքի լայնատարած կալուածներից ներկայումս վանքի ձեռքին մնացել են միայն մի քանի վարելահողեր, որպիսիք են` Խամեր, Քշաքշեն, Գեօլի ականջ, Քարխանքի դէմ, երկու Կառնուտ, Կալղանոց, Հրեշտակապետ, Սևահող, Կալդրում և Ջաբէկ, ընդամենը 25-30 խալվար սերման տեղ: Ինչպես լսում ենք, վերջերս վարելահողերի վերջին երեք մասերը ևս անցել են խանի ձեռքը»:

Խ. Վ. (Խաչիկ վրդ. Դադյան), Համառօտ նկարագիր Շաւարշան-Արտազ գաւառի Ս. Թադէոս Առաքելոյ վանքի, «Արարատ», 1898, էջ 40: Տե՛ս նաև Դատյան Խաչիկ ծ. վարդապետ, Հոդվածների ժողովածու, Ս. Էջմիածին, 2007, էջ 44: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 74:

1900 թ․

1900 թ. վանքի կորցրած կալվածքների վերաբերյալ Սահակ եպիսկոպոս Այվատյանը ցավով նշում է. «Այս վանքը առաջները շատ հող ունեցել է, հիմա քառորդը հազիւ է մնացած, կորածներից մէկ մասը Մաքւի խաներն են յափշտակել, մի մասը մօտիկը գտնւած հայ գիւղացին է յափշտակել, իհարկէ վանահարց անփութութեան հետևանք, չեմ ասէր, որ ուղղակի իրենք տւած են կամ ծախած, այլ ասում եմ, որ մի մասն ալ իրենց ազգականներին նւիրած, ինչպէս Եսայի վարդապետ, որ այժմ իրեն իրաւունք համարած է Էջմիածնում Գայեանէի վանքը նստել ամսական քսանուհինգ րուպլի ստանալ, իրեն 35 տարւայ վանահայրութեան ընթացքում վանքը քարուքանդ ըրած է և մի մասն ալ իրեն եղբարց և ազգականաց ձեռքն անցուցած և ուղղակի վանքի պարսպի տակի հողերը: Հանգուցեալ Յովհաննէս վարդապետը այդ մասին անպարտ է, նա իրաւ է ոչ մի նորոգութիւն չի արել, ոչ մի կորած հողերից յետ չի ստացել, բայց ինչ վիճակի մեջ, որ իրեն յանձնել են, նոյն վիճակի մեջ էլ պահել է»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 417, թ. 61: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 74:

1903 թ․

1903 թ. նույն հարցի առնչությամբ մեկ այլ ականատես գրում է. «Վանքը միմիայն անունն ունի, ոչ հարստութիւն ունի, ոչ էլ հնութիւն, ինչպէս երևում է` հազիւ կարողացել է մասամբ իր շինութիւնն ու քարերը պահել..., խաները ամեն մի բանից խարջ ու խուրջ առնելուց յետոյ` չէին կարող վանքից էլ չառնել. վանքի կալուածք ամբողջ հողերը գրաւեցին անարգել, սուսիկ ու փուսիկ տիրացան. վանքը ցանում է մէկ երկու անջուր արտեր-դէմեր: Առաջուայ զոյգ-զոյգ գութաններն ու սարքը փչացաւ գնաց. այժմ վանքը իր տարուայ ուտելիք հացը յազիւ է ձեռք բերում...»:

Նժդեհ, Մակու, «Մուրճ», 1903, N 4, էջ 147: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 74-75:

1903 թ. սեպտեմբերի դրությամբ «Ս. Թադէի Առաքելոյ վանուցս թեմի» կազմում հիշվում են Մակուն, Քիշմիշթեփեն, Վանքի գյուղը, Խոյը, Սեյդավարը, Տիզեն, Շուավը, Մահլազանը և այլ գյուղեր:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Է. Խրիմեան Հայրիկը եւ ցարական բռնապետութիւնը (1903-1907), կազմ.` Բէհբուդեան Ս., Երեւան, 2000, էջ 151: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

1903 թ. վանահայր Գևորգ Նալբանդյանի շնորհիվ վանքի տնտեսական վիճակը համեմատաբար բարելավվում է. «Վանքը այժմ ունի 32 ոչխար, տասը կթան, 15 տաւար, 4 կթան կով և մատակ, 4 եզ, 4 գոմէշ, մի գութան, մի սայլ, ջրաղաց, մօտ 30 խալւար հող, երկու հատ ձէթհան գործարան, նոյնպէս և հաւեր, բադեր և այլն. մի փոքրիկ միաբանութիւն: Այնպէս որ այժմ վանքի վիճակը բաւականին բարւոք կարելի է համարել...»:

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 41: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

1905 թ․

1905 թ. վանքի կորցրած կալվածների վերաբերյալ նշվել է, որ «Նախկինում վանքին էր պատկանում շուրջ 14 գյուղ Մակվում և Խոյում, սակայն ներկա ժամանակաշրջանում, չնայած այն հանգամանքին, որ կալվածքների կոնդակները պահվում են Էջմիածնում, որտեղ ուղարկվել են նաև վանքի ողջ թանկարժեք իրերն ու հնությունները, այդ բոլոր գյուղերը (Մահլազան, Աղկույրուկ, Կորուլ, Աղդիզե և այլն) զավթված են խաների կողմից, և վանքը պահվում է սոսկ հոտից հավաքված խղճուկ հարկերով: Բացի արքեպիսկոպոսից (ներկա ժամանակաշրջանում վայելում է մեր հովանավորությունը, բուլղարահպատակ է)` վանքում ապրում են միայն մեկ քահանա և մեկ տիրացու»:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 27 (բնագրում` “Прежде монастырю принадлежало до 14 деревень в Маку и Хое, но в настоящее время, несмотря на то, что грамоты на владение хранятся в Эчмиадзине, куда отправлены и все драгоценности и древности монастыря, все деревни эти (Махлазан, Ал-куйрух, Корул, Ах-дизе и др.) захвачены ханами, и монастырь поддерживается на скудные сборы среди паствы. Кроме архимандрита (в настоящее время болгарскаго подданого, состоящаго под нашим покровительством), в монастыре живет лишь 1 священник и 1 причетник). Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

1910 թ․

1910 թ. հուլիսի 11-ին Մատթեոս Բ կաթողիկոսին հղած գրությամբ Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսը վանքի կորցրած կալվածքները վերադարձնելու հարց է բարձրացնում. «Այս վանքը դեռ անցեալ դարի սկզբներում 14 գիւղեր է ունեցել, որոնց մի մասի համար կարևոր կալուածագրեր կան պահուած այն վաւերագրերի մէջ, որ Մայր Աթոռ էին տարուել, և ես իբրև առաջնորդ այստեղ եկած միջոցին հետս բերի: Օգտուելով այն հանգամանքից, որ Մակուում Ռուսաց ժամանակաւոր փոխհիւպատոսութիւն է հաստատուած, պէտք է աշխատեմ տեղւոյս հիւպատոսարանի օժանդակութեամբ խնդիր յարուցանել զանազան խաների կողմից գրաւուած այդ կալուածների համար...: Եթէ յիշեալ կալուածներից մի փոքր մաս նոյնիսկ կարելի լինէր ձեռք բերել, Ս. Թադէի վանքը ո՛չ միայն բարեշէն դրութիւն կունենար, այլ և կօժանդակէր բարենպատակ ձեռնարկութիւնների... այլապէս պէտք ունի առ այժմ արտաքին օգնութեան»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 175: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

1954 թ․

1954 թ. նշվել է, որ վանքի ձիթհանը (տեղում մնացել էր միայն քարը) և երկու ջրաղացներից մեկը ավերակ վիճակում են: Նույն թվականին վանքապատկան էր նաև 18 կտոր հողատարածք:

Ուխտաւոր (Հայկ Ստեփանյան), Ուխտագնացութիւն դէպի Ս. Թադէի վանք, «Ալիք», 1954: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

2000 թ․

2000 թ. ամռանը Թադեոս առաքյալի վանքն ուներ 21 կալվածք, որոնք Ատրպատականի առաջնորդարանի կողմից վարձակալության էին տրվել շրջակայքի բնակչությանը:

Ըստ Գեղամ Գևոնյանի բանավոր հաղորդման: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 75:

Թադեոս առաքյալի վանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. վանքը եղել է միջնադարյան Հայաստանի խոշոր հողատեր հաստատություններից մեկը, ունեցել է բազմաթիվ կալվածքներ (վարելահողեր, այգիներ, արտեր, հանդեր և այլն), վանքապատկան գյուղեր, նույնիսկ քաղաքներ, շարժական ու անշարժ մեծ հարստություն: Այն ստեղծվել է դարերի ընթացքում հոգևոր և աշխարհիկ իշխանավորների, աշխատավոր ժողովրդի կողմից կատարված նվիրատվությունների, ինչպես նաև առք ու վաճառքի գործարքների շնորհիվ: Հողային տիրույթների մասին վաղագույն վկայություններից մեկը վերաբերում է 1247 թ., երբ ավերված վանքը վերականգնելու և վանահայր Հովսեփ վարդապետ Արտազեցուն նյութապես աջակցելու նպատակով Կոստանդին Ա Բարձրաբերդցին կաթողիկոսական շրջաբերականով ընդարձակում է հռչակավոր մենաստանին ենթակա թեմի սահմանները, նոր գյուղեր ու քաղաքներ հանձնում վանքին, դրամական անհրաժեշտ միջոցներ ու եկեղեցական իրեր ուղարկում վանականներին:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Ա. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 311: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 66:

1562 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. 1562 թ. (հիջրայի 968 թ.) Թադեոս առաքյալի վանքի (Ղարաքիլիսա) և Դարաշամբի Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքի (Դարալու Շամլըղ) միջև ծագում են հողային որոշ խնդիրներ: Վանքի հանդի, ինչպես նաև Կարիզ, Մահլազան և Կորուղ գյուղերի պատկանելության վերաբերյալ վեճը լուծվում է հօգուտ Թադեոս առաքյալի վանքի: Իրանի շահ Թահմասպ Ա-ն (1524-1576) հատուկ հրովարտակով հաստատում է վանքի վիճելի հանդի՝ նախկինում գոյություն ունեցող սահմանները «Անգուրակի լեռնանցքի, Ղըրխբուլաղ գյուղի և Հենաքի գերեզմանոցի միջև», նրա ոռոգման ու հիշյալ գյուղերից հօգուտ վանքի եկեղեցական տուրքերի գանձման կարգը՝ խստիվ պահանջելով «...Դարալու-Շամլըղի (Դարաշամբի) քյադխուդաներն ու ռայաթները ոչ մի դեպքում այդ [հարցին] չմիջամտեն և հին օրենքից ու նախկին կարգից չշեղվեն»: Ըստ այս վավերագրի` «...հիշյալ հանդի ոռոգման համար (հակկաբե) Արքայուն գյուղի գետի վեց բաժնից երեք բաժինն է հատկացված, ուստի թող Արքայուն գյուղի ռայաթները նույն կարգով հաստատված ճանաչեն և ոչ մի դեպքում առանց իրավունքի և ապօրինի կերպով հիշյալ հանդի հողերի և մուլքերի [գործերին] չմիջամտեն, նրանց ջրի բաժնին չմոտենան և նախկին կարգից ու օրենքից չշեղվեն»:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Կալվածագրեր, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1968, էջ 61-62, նաև էջ 93-94: Հակկաբե (պարսկ.) -ջրից օգտվելու իրավունք է, որը համարվել է սեփականություն և ժառանգվել է սերնդեսերունդ կամ էլ ենթարկվել է տարբեր կարգի օտարման: Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Կալվածագրեր, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1968, էջ 61-62, 93-94: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 19: Փափազյան Հ., Կալվածագրեր, պրակ I, էջ 162: Փափազյան Հ., Ջրատիրության մասին դի¬վա¬նա¬կան վավերագրերը և Շահ Սաֆիի 1638 թ. հրովարտակը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 226: Պարսկերեն բնագիրը հրատարակված է նաև Haghnazarian Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), հրովարտակ N 2: «Հուր», 1972, N 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 66:

Թադեոս առաքյալի վանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. վերոհիշյալ կալվածքների համար վեճը շարունակվում է նաև հետագայում: Հավանաբար գործին միջամտում են նաև տեղի մահմեդական իշխանավորները, ինչն էլ հարկադրում է շահ Թահմասպ Ա-ին 1575-1576 թթ. (հիջրայի 983 թ.) վերահաստատել Ղարաքիլիսայի արտի պատկանելությունը Թադեոս առաքյալի վանքին` նշելով նաև սահմանները. «...Ղարաքիլիսայի մազրայեն, որի սահմաններն են Անգուրակը, Ղրխբուլաղը, Հունաքի գերեզմանատունը, ...լեռնանցքը, Ղուշեարխաջը, Դիբակդաշը և Աղբուլաղը որպես մուլք պատկանում է այնտեղի քրիստոնյա ռայաթներին: Ուստի նույն կարգոց թող կարգադրված համարեն, որ Հաջի Օղլին ու այլք չպետք է մուտք գործեն այդ մազրայեն, ոտնձգություններ կատարեն, շար’ին հակառակ այնտեղ ձմեռանոց հաստատեն և նախկին կարգն ու հին օրենքը խախտելով որևէ նեղություն չպետք է պատճառեն»:

Մազրա’է, մեզրե -1. արտ, հանդ, 2. մշակովի դաշտ, վարելահող: Դեռևս ԺԳ-ԺԴ դդ. բառն օգտագործվել է բնակավայր նշանակությամբ՝ հանդես գալով և՛ իբրև ինքնուրույն տեղանուն, և՛ իբրև տեղանվան բաղկացուցիչ մաս: Այստեղից էլ բազմաթիվ Մազրա/Մեզրեները Հայկական լեռնաշխարհում և հարակից տարածքներում: ԺԵ դարից տերմինը ձեռք է բերել նաև կալվածք, ագարակ իմաստը: Շարիաթ, շար’ (արաբ.) -մահմեդական օրենքների ու հաստատված նորմերի ամբողջություն, որով առաջնորդվում էր հոգևորականների կրոնադատական ատյանը: Շար’ի դատարաններում, ի թիվս այլ հարցերի, քննում էին տնտեսական խնդիրների շուրջ քաղաքացիների միջև առաջացած վեճերը: «Հուր», 1971, N 2: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), հրովարտակ N 13: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 66-67:

1611 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. 1611 թ. նոյեմբերի 7-դեկտեմբերի 7-ին (հիջրայի 1020 թ. ռամազան ամիս) Իրանի Շահ Աբաս Ա-ի հրովարտակով վերահաստատվում է վանքապատկան նվիրաբերված կալվածքները, Կարիզ (Ֆարիզ), Մահլազան և Կորուղ (Ղորուղ) գյուղերի չերաղլիքի պատկանելությունը վանքին և արգելում Դարաշամբի Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքի հոգևորականներին որևէ ոտնձգություն կատարել դրանց նկատմամբ. «Բարսեղ վանահայրը գալով աշխարհի ապավենի դուռը` ...միապետ Նորին Մեծության հրամանագիրը ներկայացրեց, որի հակիրճ բովանդակությունը [հետևյալն է]. «Ինչպես հետևում է... հրամանագրի ու օրինական փաստաթղթերի ու ղաբալեների բովանդակությունից, Ղարաքիլիսա մազրաեն, որի սահմաններն են Քոթուկը, Անգուրակը, Ղրխբուլաղը և Հունաքի գերեզմանատունը, որպես մուլք պատկանում է այնտեղի ռայաթներին: Նշված մազրաեի հակկաբեն Արքավուն գյուղի գետից հաստատված է եղել որպես 6 բաժնից 3-ը: Նույն կարգով որոշված համարելով` Արքավուն գյուղի ռայաթները չպետք է ապօրինաբար մտնեն նշված մազրաեի մուլքերն ու հողերը, հավակնեն նրանց հատկացված հակկաբեի նկատմամբ, խախտեն նրանց նախկին կարգն ու հին օրենքը, քանզի հնուց Ֆարիզ, Մահլազան ու Ղորուղ գյուղերի չերաղլիկը պատկանել է Ղարաքիլիսային, Դարաշամլուղի քեդխուդաներն ու ռայաթները որևէ ոտնձգություն չպետք է կատարեն ու հին կարգը չխախտեն»:

Քյադխուդա, քեթխուդա (պարսկ.)-գյուղավագ, տանուտեր, ռես: Նույն գյուղում կարող էին լինել մի քանի քյադխուդաներ: Նրանք գյուղի ավագների խորհրդի անդամներ էին, այդ անունը ստացել էին տանուտերի պաշտոնը զբաղեցրած ժամանակ և հետագայում՝ ազատվելուց հետո էլ սովորույթի ուժով շարունակում էին պահպանել այն: «Հուր», 1971, N 3-4: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 224, հրովարտակ N 11: Նյութի բնագրի թարգմանությունը մեզ է տրամադրել պարսկագետ Ք. Կոստիկյանը:

1633 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. 1633 թ. հունվարի 12-փետրվարի 11-ին Իսմայիլն շահն արձակում է մի հրովարտակ, որով վերստին հաստատում է իր պապի` շահ Թահմասպի գրությունը վանքապատկան կալվածքների վերաբերյալ:

Կոստիկյան Ք., Պարսկալեզու վավերագրերը Մակուի Ս. Թադեոս վանքի մասին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXV, Երևան, 2006, էջ 356: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67:

1656 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. 1656 թ. Կեռ տեղամասում Թադեոս առաքյալի վանքին հողակտոր է նվիրում վարագնակերտցի Յաղուբի որդի Խոնդամիրը:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67:

1660 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. 1660 թ. նոյեմբերի 16-ին մակվեցի Դամուրը երեք թումանով վանքին է վաճառում իր բաժին հողը. «Առաջի Աստուծոյ եւ առաջի Մակուայ տօլվաթաւորացն ես Մուստաֆարի տղայ Դամուրս իմ կամով իմ փայ մուլքն առաքելաց եւ գեղարէքին ծախեցի առաքելոյն Թադէոսի ձեռամբ Սահակ վարդապետին նորին առաջնորդին... Գինն երեք թուման»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13: Տարօրինակ է, որ 1660 թվականի ներքո վանքի առաջնորդ է հիշվում Սահակ (Իսահակ) վարդապետը, երբ բազմաթիվ սկզբնաղբյուրներից հայտնի է, որ նա առաջնորդությունն ստանձնել է 1663-1665 թթ. միջակայքում: Ենթադրվում է, որ թվագրման վրիպակ կա: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67:

1680 թ․

1680 թ. հաստատվում են վանքի կալվածքները Նուշիկում (Քեշիշլիք), Վարագնակերտում և Մակվում:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 242, վավ. 139: Նյութը մեզ է տրամադրել պարսկագետ Ք. Կոստիկյանը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67:

1707 թ․

Ալեքսանդր Ա կաթողիկոսի` 1707 թ. արձակած հրովարտակով վանքապատկան էին Թավրիզը, Մուժամբարը, Տուխուրկանը, Մարաղան, Խոյը, Չորսը, Մակուն և շրջակա բոլոր գյուղերը:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 244, վավ. 254: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

1746 թ․

1746 թ. վանքապատկան մի արտի համար համախոսական է կազմվում:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 22: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

1748 թ․

1748 թ. Իբրահիմ շահը մի հրովարտակ է արձակում` հաստատելով Ղարաքիլիսա գյուղի վանքապատկան լինելը, վանքի հարկերից ազատվելը և վանքի վրա հարձակումների ժամանակ անհրաժեշտ օգնություն ցույց տալը. «...Մինաս խալիֆայի հանդեպ ունեցած շահական ողորմածությամբ ու անսահման գթասրտությամբ [հաշվի առնելով] նրա նվիրվածությունն եւ ծառայությունները, նաև այն, որ ....Ղարաքիլիսա գյուղը եղել է հիշյալ վանքի վակֆը, իսկ գյուղի բնակիչները, լինելով նրա սպասավորները, մուաֆ են եղել դիվանի մութավաջջեհաթից, մեր արքայական Մեծությունը նույնպես կարգադրեցինք նրանց դիվանի պարտավորություններից, ինչպիսիք են ջիզյան, այլ մութավաջջեհաթն ու սադերաթը, ավարիզաթը, չոբանբեկին և այլն, մուաֆ ու մուսալլամ ճանաչել, որպեսզի իրենց հարկերը հիշյալ մուլքերի եկամուտների հետ ծախսեն նշված վանքի ու նրա բնակիչների վրա: Բացի հիշյալ գյուղից, որտեղ էլ որ այդ վանքի վակֆային մուլքերը գտնվելիս լինեն, նույն կարգով մուաֆ ու մուսալլամ հայտարարեցինք: Երևանի ամիլները թող հիշյալ գյուղի ու նշված վանքի այլ վակֆային մուլքերի հարկերը իրենց աբվաբ-ե ջամից հանեն և ոչ մի դինար չպահանջեն: Սուրհանդակները, ճանապարհների հսկողներն ու հարկահավաքները թող վանքի առևտրական կամ այլ գործերով տարբեր կողմերը գնացող-եկող սևագլուխներին ճանապարհին ու վիլայեթներում չնեղեն: Քանի որ հիշյալ գյուղը գտնվում է Ռումի ու Քրդստանի սահմանագծի վրա, և հաճախ ավազակներն ու ավարառուները ոտնձգություններով նեղում են նրանց, ուստի Երևանի, Խոյի ու Դումբուլի հաքիմները թող նրանց ներխուժման ժամանակ [վանքին] անհրաժեշտ օգնություն ցուցաբերեն: Գնացող-եկողներից թող առանց դատական հիմքի դինար ու հացահատիկ չպահանջեն ու չանհանգստացնեն: Որտեղ էլ որ այդ գյուղից ցրվածները լինեն, ոչ ոք չպետք է նրանց ետ բերելուն խոչընդոտի, այլ պետք է գաղթեցնի նրանց հին բնակավայրը, որպեսզի [այնտեղ] բնակվեն...»:

Կոստիկյան Ք., Պարսկալեզու վավերագրերը Մակուի Ս. Թադեոս վանքի մասին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXV, Երևան, 2006, էջ 357: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68-69:

1749 թ․

1749 թ. հոկտեմբերի 23-ին Ուռջինանց Սարգսի որդիները վանքի առաջնորդ Մինաս վարդապետին 10 թումանով մի տուն են ծախում. «...Մեք Ուռջինանց Սարգիսի որդիքս ծախեցինք մեզ ռաաթ տված տունս իւր չորից հատերօվն ս. Թաթէոսի առաքելոյ յառաջնորդ Մինաս վարդապետին 10 թուման, որոյ կէսն է Ե (5) թումանս»:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 23: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 69:

Նկարագրություն
1896 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. ուշագրավ է 1896 թ. հոկտեմբերի 1-ին վանքին տրված հետևյալ նկարագրությունը. «Վանքը տեսայ փառաւոր և հոյակապ, ունի հին և նոր շինութիւն, հինը խորանն և դպրաց կեցած տեղն է, իսկ նորն, որ մի դար առաջ Սիմէօն արքեպիսկոպոս կառուցած է դրսից բոլորովին սպիտակ քարով, որ և դիւրատաշ է, ունի ճիշդ ս. Էջմիածնայ ձևն ու մեծութիւնը, և որի կաթուղիկէն երկու տեղէ ճեղքուած է: Սիմէօն արքեպիսկոպոս եկեղեցւոյն կից մի զանգակատուն ևս սկսած, ներքին կամարներն կապած ու կիսատ թողած է. այս զանգակատունը տակաւ առ տակաւ քանդուելով եկեղեցւոյ արևմտեան մասն ևս իւր հետ խոնարհեցնելու վերայ է: Եկեղեցիս կառուցանելու համար շատ ծախք եղած է, նորոգելու համար ևս բաւական գումար պէտք է: Նոր մասն եկեղեցւոյս կառուցուած է այն ժամանակ, որ այս կողմերն ամբողջ հայաբնակ էին, որպէս քարերու վերայ գրուած յիշատակագրերն կը յայտնեն... Վանքի շուրջն պատած են Էջմիածնայ խցերու ձևով խցեր, որք 50-ի չափ են, ունին բաւական թուով ներքնադարաններ, աշտարակներ, սակայն կիսուայկէս փլած են, ցարդ մէկը չէ նորոգուած: Հին պարսպից դուրս արևմտեան կողմն կայ նոր պարիսպն, ուր զետեղուած է ձիթհանքն, անասնոց գոմեր, երկրագործական տուն ևլն. նրանք բոլորովին փլած են, բացի ձիթհանքէն, որն ևս փլելու վերայ է»:

Հայկունի Ս., Պարսկահայք (թղթակցութիւն), «Արարատ», 1896, էջ 587-588: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 55:

1890 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը ԺԹ դարի երկրորդ կեսին. 1890-ական թվականներին վանքին տրվել է հետևյալ ուշագրավ նկարագրությունը. «Ս. Թադէի վանքը բաղկացած է այժմ կրկնակի տաճարներից, որոնց չորս կողմը միաբանների կացարաններ են եւ այլ կարեւոր շէնքեր` շրջապատուած բուրգաւոր պարիսպներով: Տաճարի հին բաժինը 1329 թուականին է շինած Զաքարիա արհիեպիսկոպոսի ձեռնտուութեամբ` կապտագոյն սրբատաշ քարից, աւազախառն կրաշաղախով եւ խաչաձեւ յատակագծով: Սոյն շինութեան քարը բերուած է երկու ժամ հեռաւորութեան վերայ` Գարաբուլաղ անուամբ քարահանքից: Խաչաձեւ կաթուղիկէի մեծութիւնն միջին տրամագծերով 4 3/4 սաժ. x 4 3/4 սաժ.: Նա ունի մի խորան, երկու սեղան, հինգ լուսամուտ, իսկ գմբէթը` չորս լուսամուտ: Հարաւային խորանի վերեւի մասում գաղտնի պահեստի տեղ կայ: Անսիւն է այս տաճարը եւ հաստատուած կամարների վերայ: Սեղանի վերայ բարձրանում է քարաշէն, քանդակազարդ, գմբէթազարդ խաչկալը` դռներով ու կամարներով: Սեղանի առաջ մասը զարդարած է գեղանի խորաքանդակ նկարներով եւ արձանագրութեամբ: Հարաւային խորանում ամփոփած կան երկու վարդապետաց մարմիններ` Զաքարիա եւ Եսայի անուններով †1643 եւ †1751 թուեր կրող մարմար շիրիմների տակ: Խորանների դռները զարդարած են սադափի զարդաքանդակներով: Ներսի հիւսիսային որմի վերայ քանդակած է շինութեան հանգամանքները պատմող խոշորագիր արձանագրութիւնը. եկեղեցւոյ շինուածքը շարժից բաւական վնասուել է, խաչի ձեւով ճաքճաքել: Նա մի քանի անգամ զանազան ժամանակներում, զանազան մարդկանց ձեռնտուութեամբ նորոգուած է: Կաթուղիկէիս դրսի մեծութիւնն է 5 x 5 x 5 սմ` երկարութիւն, լայնութիւն եւ բարձրութիւն: Դրսի պատուհանների շրջանակը գոյնզգոյն քարերով զարդարած է: Եկեղեցւոյ տանիքը սալայատակած է, որ տեղ-տեղ խանգարուել է եւ բուսականութեամբ ծածկուել: Նոյն վիճակի մէջ են նաեւ պատերը: Այս հին շէնքին կից կանգնած է նոր փարթամաշէն, զարդարուն եւ գեղեցկաքանդակ տաճարը, որի հիմնարկութիւնն եղել է դարուս սկզբներում երջանկայիշատակ Բզնունի Սիմէօն արքեպիսկոպոսի հոգածութեամբ: Նոր տաճարը միանգամայն նման է ձեւով եւ կերտուածքով ս. Էջմիածնի տաճարին, այդպէս եւ մեծութեամբ: Միայն ս. Թադէի տաճարը կիսաւարտ է, անշուք եւ մերկ ներսից, մինչ դրսից միանգամայն հրաշալի է: Ամբողջ տաճարը գօտիաձեւ, ժապաւէնանման քանդակներով զարդարած է, ինչպէս, օր., Մայր Աթոռի զանգակատունը: Շինութիւնն ամբողջովին սպիտակ, պանրագոյն քարից է, որ բերուած է մի ժամ հեռաւորութեան վերայ գտնուող Գրխբուլաղ (Շաւարշան) գիւղի մօտից: Տաճարն ունի տասն եւ մէկ լուսամուտ, երեք դուռ եւ երկու սեղան` հիւսիս, հարաւ, գմբէթը` ութ լուսամուտ: Նա բարձրանում է չորս հսկայական սիւների վերայ: Մեծութիւնն է միջին տրամագծերով 8 x 8 ս.: Պատերի բարձրութիւնն է 5 սաժէն: Զանգակատունը կիսակործան է եւ կիսատ: Տաճարի կտրան սալայատակը թերակատար է եւ բուսականութեամբ ծածկուած, ուստի միշտ կաթում է անձրեւներից եւ ձիւնից յետոյ: Այս տաճարն եւս երկրաշարժից խախտուած է, միայն թեթեւ կերպով: Արեւմտեան դրան ճակատը զարդարած է հիանալի քանդակներով: Դռան գլխին ամրացրած է մի մարմարեայ պարսկերէն արձանագրութիւն` նուիրուած Պարսից Աբբաս Միրզայի յիշատակին: Հարաւային, արեւմտեան եւ հիւսիսային պատերը զարդարած են զանազան կենդանիների եւ բոյսերի նկարաքանդակներով եւ բազմաթիւ արձանագրութիւններով: Արձանագրութիւններ կան նոյնպէս տաճարի ներսը` սիւների ճակատներին: Հին կաթուղիկէն նորի համար ծառայում է իբրեւ սեղան եւ երգիչների տեղ: Հնի արեւմտեան պատը վերցրած է եւ նոր տաճարը` կցած հնի հետ: Վանքի արեւմտեան կողմում` պարսպից դուրս, առանձին շրջապատի մէջ է գտնւում տնտեսական պիտոյքների բակը, ձիթհանքը, գոմանոցը եւլն: Շրջապատի բոլոր շինութիւնները կառուցուած են կաւաքարից, հասարակ շաղախով: Խցերի մեծ մասը թաղակապ է: Արեւելեան բուրգերն եռայարկ են եւ կամարակապ: Շրջապարիսպը նմանապէս շինուած է հասարակ շաղախով եւ քարով»:

Դատյան Խաչիկ ծ. վարդապետ, Հոդվածների ժողովածու, Ս. Էջմիածին, 2007, էջ 42-43: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 55-56:

1900 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1900 թ. վանք այցելած Արտրպատականի թեմի առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոս Այվատյանն արձանագրում է վանքի անմխիթար վիճակը և բարձրացնում անհապաղ նորոգության խնդիրը. «Եկեղեցին երկու մասից է շինւած, հին և նոր...: Հինը սև քարից շինւած է և բաւական հաստատուն շինութիւն է, սեղանն էլ սրա մէջ է շինւած, բայց այնուամենայնիւ շարժից պատերը ճեղքւած են և բէմի վրայ հարաւային կողմից պատը շարժից բաժանւած է, իսկ նոր շէնքը սպիտակ փուխր աւազաքարից է, աշխատութամբ շինւած Սիմէօն եպիսկոպոսի բաւական գեղեցիկ ճարտարապետութեամբ շինւած և դրսի պատերը զարդարւած են զանազան կենդանիների, թագաւորների և զինանշանների նկարներով, ինչպէս լուսանկարն էլ ցոյց է տալիս, բայց գմբէթից սկսած մինչև եկեղեցւոյ հիմը նորոգութեան պէտք ունի, պատերը մի քանի տեղով, վերից սկսած մինչև եկեղեցւոյ հիմը նորոգութեան պէտք ունի, պատերը մի քանի տեղով, վերից սկսած մինչև եկեղեցւոյ հիմը ճեղքւած է: Դժբախտ հանգուցեալ Սիմէօն եպիսկոպոս չի կարողացել իրէն սկսած շինութիւնը աւարտել, եկեղեցու տանիքը չի սալայատակած, իսկ զանգակատունը մինչև առաջի կամարը շինելուց յետոյ վախճանել է: Իսկ սրան յաջորդող անարժան անձանց անհոգութեամբ ձիւնի և անձրևի տակ առանց այն ալ արդէն խոնաւութեան չը դիմացող այդ քարերը փշրւելով-փշրւելով թափւել են և օր մը բոլորովին հիմնայատակ պիտի լինեն: Այդ նոր եկեղեցոյ ներքին ճարտարապետութիւնը շատ փառաւոր է. պէտք է ամենայն տիպի ճեղքւածքները շինելուց յետոյ, եկեղեցու տանիքը սալայատակել և զանգակատունը պարզ ոճով մը լրացնել: Եկեղեցու չորս կողմը քանի հատ մեծ և փոքր սենեակներ կան, որը պարզ առաստաղով, կան որ կամարակապ են շինւած: Բացի մի քանիսից, միւսները ոչ դուռ ունեն, ոչ պատուհան, գրեթէ կարող եմ ըսել քարուքանդ վիճակի մէջ է: Դրանց նորոգութեան համար իմ կարծիքով պէտք է անպետքները քակել և պետք եղածի չափ շնորհքով շէնք մը շինել: Այս շինութիւններու նորոգութեանց համար Ձերդ վերհափառութեան հրամանին համաձայն այո՛, այստեղ մի ժամ հեռաւորութեան վրա կը գտնուին սև և սպիտակ քարերի հանքեր, բայց իմ խոնարհ կարծիքով, աւելի լաւ է սև քարը միայն գործածել և սպիտակ ամենևին չը գործածել: Նոյնպէս և կիր, աւազ մոտը կը գտնւին: Բայց այստեղ այնպիսի վարպետներ չը կան, որոնք կարողանան այնպէս նորոգել, որ գոնէ հին շինութեան ճարտարապետական ձևը պահպանին և շինուածքն էլ մի բանի նման լինի: Վարպետներ կան Սալմաստում, Հին քաղաք կոչւած գիւղում, որոնք շատ քիչ են, մի քանի հոգի միայն և այն էլ ո՛չ այնքան մաքուր գործ անողներ: Ուրեմն վարպետներ, քարտաշ, հիւսն և երկաթագործ, ինչպէս նաև իսկիլէի (իմա՛ փայտամած, Ա. Հ.) անհրաժեշտ փայտը և այլ շինելիքի պէտք լինելիք փայտը և երկաթը պէտք է Ռուսասատանից բերել տալ: Փայտի համար, Ձերդ վեհափառությունը դիմելու լիներ կառավարութեանը, պէտք լինելիք փայտը կարելի էր Կարսի Սողանլուի լեռներից Արազ գետով դիւրութեամբ փոխադրել: Այս բոլոր շինութեանց նորոգութեանց համար գնալիք ընդհանուր ծախսը 10-15 հազար ռուբլու չափ ենթադրում եմ: Եթէ բոլոր պէտքերը պատրաստ լինեն, այստեղ իհարկէ համեմատաբար աւելի քիչ ծախս կը գնար: Բայց որովհետև չը գիտեմ, Ռուսաստանից վարպետների, փայտի և երկաթի արժեքները չը գիտեմ, դրա համար ծախսերը մի քիչ չափազանցւած ենթադրած լինեմ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 417, թ. 60: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 57-58:

1903 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1903 թ. ականատեսը վանքի վերաբերյալ գրում է. «Բակի մէջտեղը կը բարձրանար պատմական եկեղեցին: Խորանը յարակից մասերով նախնական շէնքի մը մնացորդն էր, տասնեակ մը դար առաջ կառուցուած: Մուտքի մասը, բարձրադիր զանգակատան հետ, 18-րդ դարու շինութիւն մըն էր, ճերմակ կակուղ քարէ շինուած եւ արտաքուստ՝ գեղատեսիլ քանդակներով զարդարուն: Ընդարձակ բակին մէկ կողմը նոր շինութիւններն էին՝ դարպասի քովի թոնրատունը, մառանը եւ նոր շինուած դպրոցի երկու սենեակները: Իսկ եկեղեցիի դրան դիմաց, կարգով շարուած էին հին շարք մը խուցեր, կիսաւեր վիճակի մէջ: Բակի ճակատը եւ մէկ կողմը, իրարու քով, շարուած էին միաբաններու յատուկ խուցերը: Այդ խուցերէն մեծ մասը բոլորովին պարապ կը մնար. մէկ երկուքը կը գործածուէին որպէս յարդանոց, ցորենի ամբար, խոտնոց ու պահեստ: Հեռաւոր անցեալի մէջ Թադէոս Առաքեալի վանքը ունեցեր է բազմանդամ միաբանութիւն, հասութաբեր կալուածներ եւ սեփական տասնեւչորս գիւղեր, որոնք ժամանակի ընթացքին յափշտակուեցան տիրող խաներէ, քիւրտ բէկերէ: Մինչեւ 1828 թուականը, երբ տեղի ունեցաւ Խոյի եւ Մակուի հայութեան գաղթը դէպի Արարատեան Դաշտ, Թադէոս Առաքեալի վանքը Ատրպատականի թեմական կեդրոն կը համարուէր: Տարիներու ընթացքին, սակայն, հռչակաւոր վանքը անշքացավ, թեմական կեդրոնը փոխադրուեցաւ Թաւրիզ, միաբանները ցրուեցան եւ նախկին շէն վանքէն մնաց խեղճուկ վանք մը, պատմական արժէքով միայն հարուստ: Միաբաններու խուցերը քարուկիր, կամարակապ փոքր սենեակներ էին, խոշոր քարերով սալայատակուած, ուր մարդ հազիւ կրնար բան մը որոշել: Ամէն խուց մէկ պատուհան ունէր, հազիւ կէս ոտք լայն եւ երկու ոտք երկարութեամբ, ուրկէ եկած լոյսը անյաջող կերպով կը կռուէր ներսի խաւարին հետ: Այդ խուցերը այնքա՜ն ցուրտ, անհրապոյր ու մութ էին, որ հոն բնակելու գաղափարն իսկ սարսափ կրնար պատճառել մարդու: Եկեղեցին եւ շրջապատի ամբողջ շինութիւնները շրջափակուած էին հաստ պարիսպով մը, որ միաժամանակ խուցերու ճակատի պատն էր: Պարիսպը գիւղի կողմէն թէեւ հազիւ քսան ոտք բարձրութիւն մ՝ունէր, բայց երեք կողմերէն կախուած էր ձորի վայր եւ երբեմն տեղեր մինչեւ յիսուն ոտք ուղղաձիգ կը բարձրանար՝ սկսելով ձորի յատակէն, ուր փոքր առու մը կլկլալով կը հոսէր դէպի վանքի ջաղացքը»:

Մալխաս (Հովսեփյան Արտաշես), Զարթօնք, հ. Բ, Պոստոն, 1933, էջ 216-217: Հմմտ. նույնի` Ապրումներ, հ. Ա, Պէյրութ, 1956, էջ 289-290: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 59:

1904 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքը Ի դարի սկզբին. 1904 թ. վանքի և 3 անձից բաղկացած միաբանության վերաբերյալ գրվել է. «...ան հայկական ոճով է շինուած, ինչպէս մեր բոլոր վանքերը, բայց անոր մէջ մի այլ քաղցրութիւն կայ. իր քանդակները, իր զարդանկարները մինչեւ այդ տեսածներուս ոչ մէկուն կը նմանին: ...Վանքին մէջ շատ սենեակներ կային, բայց քիչերն էին բնակելի: Միաբանութիւնը բաղկացած էր աչքերը ցաւոտ պառաւ տնտեսէ մը, ջրաղացպանէ մը, որ միաժամանակ ծառայ էր, տիրացու եւ բոլոր գործերուն հասնողը եւ վարդապետէ մը (իմա՛ վանահայր Գևորգ Նալբանդյան, Ա. Հ.), Պուլկարիայէն եկած. անոր աչքերն ալ ցաւոտ էին...»202:

Ռուբէն (Տեր-Մինասյան Ռուբեն), Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Ա, Թեհրան, 1982, էջ 315: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 59:

Կաթողիկոս
1515 թ․

1515 թ. Զաքարիան ընտրվում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս։ Սկսվում են թուրք-պարսկական երկարատև պատերազմները։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 9:

Վիմագրեր
1677 թ․

Հնավայրի տարածքում պահպանված վիմագրերի ուսումնասիրությամբ մասնագետները սկսել են զբաղվել դեռևս ԺԷ դ.: Վանքի վիմագրերից առաջինը գրի է առել վանքի առաջնորդ Իսահակ վարդապետ Մակվեցին 1677 թ.: Այնուհետև գրեթե երկդարյա ընդմիջումից հետո սկսվում է վանքի վիմագրերի ընդօրինակման և հրատարակման գործը: Այդ գործի առաջին նախաձեռնողը Հովհաննես Շահխաթունյանցն է, որը, սակայն, գրի է առնում և հրատարակում ընդամենը մեկ արձանագրություն: Նշյալ ուղղությամբ մեծ ավանդ ունի Խաչիկ վարդապետ Դադյանը: Դեռևս 1894 թ. նա, Խրիմյան Հայրիկի հանձնարարությամբ լինելով Մակու գավառում, հավաքում է նաև Թադեոս առաքյալի վանքի վիմագիր արձանագրությունները և դրանց մի մասը հրատարակում հոդվածաշարով, որը հիմք է դառնում հետագա ուսումնասիրությունների համար: Վիմագրերից շատերը վերջին հարյուրամյակում անհետ կորել են, և Դադյանի վերծանություններն այսօր ձեռք են բերել բնագրի արժեք: Հավաքել է 56 միավոր վիմագիր. հրատարակել է 21-ը, իսկ 34-ը անտիպ է: Ձեռագիրը պահվում է Հայաստանի ազգային դիվանում:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 97: Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842 էջ 350-351։ Հոդվածաշարը տե՛ս «Արարատ» ամսագիր, 1895, 1898 (1898 թ. վերահրատարակությունը տե՛ս Դատյան Խաչիկ ծ. վարդապետ, Հոդվածների ժողովածու): Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 157:

Ի դարասկզբին վանք այցելած Ե. Ֆրանգյանը հրատարակել է 3 արձանագրություն: Այնուհետև մեկ արձանագրություն է վերահրատարակել Կ. Կոստանյանցը:

Ֆրանգեան Ե., Վեց օր Թադէի վանքում, «Մուրճ», 1903, N 8։ Նույնի` Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 28-29: Վիմական տարեգիր, կազմեաց Կ. Կոստանեանց, Ս. Պետերբուրգ, 1913, էջ 164։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 157:

1898 թ․

Հ. Ոսկյանը բավարարվել է սոսկ Խ. Դադյանի` 1898 թ. հրատարակած 21 արձանագրության վերահրատարակմամբ:

Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 33-37: Տե՛ս նաև նույնի` Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 458, 460-464: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 157:

Մեկական միավոր արձանագրություններ էլ հրատարակել են Հ. Աճեմյանը, Է. Հակոբյանը, Հ. Ստեփանյանը (Ուխտավոր կեղծանվամբ) և Լ. Խաչիկյանը: Լ. Մինասյանը հրատարակել է 6 արձանագրություն, որոնցից 3-ի առաջին հրատարակիչն է:

Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, էջ 26: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 14: Ուխտաւոր (Հայկ Ստեփանյան), Ուխտագնացութիւն դէպի Ս. Թադէի վանք, «Ալիք», 1954: Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973: էջ 138: Տե՛ս նաև Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանութիւնը եւ Ծործորի դպրոցը, Աշխատութիւններ, հ. Բ, Երեւան, 1999, էջ 55: Մինասեան Լ., Հնադարեան մի կամուրջ Ատրպատականում, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1968, էջ 244-246։ Տե՛ս նաև նույնի՝ Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971, էջ 12-13, 16-17: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 157:

Ֆրանսիացի հետազոտող Ժան-Միշել Թիերրին վերահրատարակել է թիվ Ա և ԿԶ վիմագրերը, ինչպես նաև օգտվելով մեր թեզում ներառված վիմագրերից` դրանցից մի քանիսը թարգմանաբար է ներկայացրել:

Thierry M., Monuments arméniens du Vaspurakan, Paris, 1989, էջ 486, 494: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 157:

1973 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի վիմագրերին վերաբերող մեր հրապարակումը կատարվել է 1973 թ., որտեղ ներկայացված է 35 միավոր արձանագրություն:

Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973). Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 157:

Կալվածագրեր
1820 թ․

1820 թ. պարսից թագաժառանգը մի նոր կալվածագիր է արձակում` նշելով. «...նախկինում Ղարաթուլքի գյուղը որպես ռոճիկ հանձնվել էր քրիստոնյա մեծամեծների առաջնորդ Ղարաքիլիսայի խալիֆային: Օրերս վերոհիշյալը նոր ռաղամ խնդրեց: [Ուստի] կարգադրվում է բարձրաստիճան անձին նախկինի պես գյուղը վերոհիշյալին տրամադրել, որպեսզի այդ գյուղի մութավաջջեհաթը որպես իր ռոճիկ պահանջի ու ստանա»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 140: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71:

Ուսումնասիրություններ
1894 թ․

Առաջին անձը, ով անդրադարձել է վանքի ճարտարապետական նկարագրին և մինչև իսկ կազմել համալիրի` թեկուզ մոտավոր հատակագիծը, դարձյալ վաստակաշատ Խաչիկ ծ. վարդապետ Դադյանն է: 1894 թ. կազմած գծագրում թվահամարների ներքո վարդապետն ամենայն բարեխղճությամբ նշել է համալիրի կազմում գոյություն ունեցող յուրաքանչյուր շինության գործառական նշանակությունը: Տեղեկություններ, որոնք ժամանակի հեռավորությունից շատ կառույցների համար անբացատրելի կարող էին մնալ առանց այդ արժեքավոր գծագրի:

Ձեռագիրը տե՛ս Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց): Հոդվածաշարը տե՛ս «Արարատ» ամսագիր, 1895, 1898: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 109:

1899 թ․

1899 թ. դեկտեմբերի 2-ին տեղում կատարած չափագրական աշխատանքների հիման վրա վանքի գլխավոր կառույցների (եկեղեցի, գավիթ և զանգակատուն) անհամեմատ ավելի ճշգրիտ գծագրեր (հատակագիծ և հարավային ճակատ) է հեղինակել ճարտարապետ Թաթոս Հակոբյանը:

Բնօրինակը պահվում է Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 109:

1903 թ․

1903 թ. վանքի ճարտարապետական նկարագրին մասնակի անդրադարձել է իրանահայ դպրոցներում ուսուցչական երկարամյա գործունեություն ծավալած Երվանդ Ֆրանգյանը:

«Մուրճ», 1903, N 8, էջ 123-139: Տե՛ս նաև Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 27-42: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 109:

Թադեոս առաքյալի վանքի ուսումնասիրությամբ զբաղվել է նաև բանասեր Հայկ Աճեմյանը:

Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, և մասն II, Թեհրան, 1960: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 109:

1960 թ․

1960-ական թվականներին Թադեոս առաքյալի վանքում և Ատրպատականում գտնվող հայկական մյուս հուշարձաններում որոշ ուսումնասիրություններ է կատարել Իրանում հաստատված Գերմանական հնագիտական ընկերության տնօրեն Վոլֆրամ Քլայսը: Մենաստանի օժանդակ շինություններում նա հայտնաբերել է նախաքրիստոնեական (այդ թվում նաև Վանի թագավորության) շրջանի խեցեղեն և ենթադրել, որ տեղում եղել է մեհյան, որի կործանումից հետո հայերը կառուցել են Թադեոսի առաջին մատուռը կամ վանքը: Վանքի քանդակներին և դրանց մշակութային փոխազդեցությունների խնդիրներին անդրադարձել է Հուշանգ Սեյհունը:

Kleiss W., Das Kloster des Heiligen Taddäus (Kara Ki¬lise) in Iranisch-Azerbaidjan. Istambuler Mitteilungen, Band 17, 1967. Verlag Ernst Wasmuth, Tübingen. “Documenti di Architettura Armena”, vol. 4, S. Thadei’ vank, Milano, 1971, pp. 5-8 (տեքստի հայերեն թարգմանությունը տե՛ս էջ 66-68): Ի դեպ, ըստ Վ. Քլայսի, եկեղեցին Ժ դարի կառույց է (Kleiss W., Le monastиre armиnien de Saint-Thadиe en Azerbeidjan, 1967, Archeologia, 19, p. 75), սակայն այդ տեսակետը ոչ այնքան հավանական է համարել ֆրանսիացի հետազոտող Ժան-Միշել Թիերրին` նշելով, որ ելնելով հարդարանքի ոճից, մասնավորապես լուսամուտների (զուգահեռ է անցկացրել Դիվաբույնի եկեղեցու արևմտյան լուսամուտի եռաթերթ շրջանակի հետ, որը 1447 թվական է), ինչպես նաև արձանագրության տեքստից, ավելի հավանական տարեթիվ է ԺԴ դարը, թեև թմբուկի գոտիավոր տեսքը խոսում է ավելի ուշ շրջանի վերակառուցման մասին, որը հավանաբար 1696 թ. կրած վնասներից հետո է եղել (Thierry M., Monuments armռniens du Vaspurakan, Paris, 1989, p. 486): Հախնազարեան Յովհ., Դասախօսութիւն Ս. Թադէ վանքի կառուցողական արւեստի մասին, «Ալիք», 1967, փետրւար, մարտ: “Documenti di Architettura Armena”, vol. 4, S. Thadei’ vank, Milano, 1971, pp. 9-10 (տեքստի հայերեն թարգմանությունը տե՛ս նշվ. աշխ., էջ 68-69): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 109-110:

Թադեոս առաքյալի վանքի քանդակներին անդրադարձել է նաև ֆրանսիացի հետազոտող Ժան-Միշել Թիերրին: Ըստ նրա` քանդակների առատությունը զարմացնում է ճանապարհորդին, իսկ ոճը մոլորության մեջ է գցում, և պատկերագրությունը նման չէ արևելյան քրիստոնեական արվեստին:

Thierry M., Monuments arméniens du Vaspurakan, Paris, 1989, էջ 487: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 110-111:

Թադեոս առաքյալի վանքի ճարտարապետությանը նվիրված մի հոդված է հեղինակել նաև ճարտ. դոկտոր Մուրադ Հասրաթյանը:

Հասրաթյան Մ., Արտազի Սբ. Թադեի վանքի ճարտարապետությունը, «Հուշարձան. տարեգիրք», Գ, Երևան, 2005, էջ 11-25: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 111:

1968 թ․

Տեղում իրականացված մեր ուսումնասիրությունները. տողերիս հեղինակին վիճակվեց վանքի ուսումնասիրությանը նվիրվել 1968 թ.-ից՝ այն ժամանակ, երբ վանքն արդեն տասնամյակներ թափուր էր միաբանությունից և ապավինել էր իր երկու ծեր պահապաններին` Վասիլին և Նաղդալիին:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 111:

Նվիրատվություններ
1772 թ․

1772 թ. նոյեմբերին խոյեցի մահտեսի Եղիշի եղբայր Սաֆարը Թադեոս առաքյալի վանքին է նվիրաբերում հայրական տան գոմի տեղը. «Ես՝ մահտեսի Եաղիշու եղպար Սաֆարս իմ հայրենական տան կոմի տեղն, որ է իմ բաժինըն, վախմ արի ս. Թաթոս առաքելուն և իմ կողակից Նուպարի հոգէբաժին...»: Վկաների թվում հիշատակվում է նաև Խոյ քաղաքի ռես Բադալը:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 490, ծանոթ. 20: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 69:

1785 թ․

1785 թ. օգոստոսին ղափանցի մահտեսի Օհանեսն ու կինը` Թագուհին, վանքին են նվիրում Խոյ քաղաքի Սբ. Սարգիս եկեղեցու թաղամասում գտնվող իրենց տներն ու տնամերձ այգին:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 53: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 490, ծանոթ. 20: Է. Հակոբյանը (Ս. Թադէի վանքը, (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 23) վավերագիրը սխալմամբ ներկայացնում է 1765 թ. տակ (թեև Փառակեցի առաջնորդի անունը ստույգ է հիշատակում): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 69:

Սիմեոն արքեպիսկոպոսի օրոք վանքին կալվածքներ են ընծայվում:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15-16: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 70:

1814 թ․

1814 թ. Աբաս-Միրզայի հրամանով Ղարաթուլքի գյուղն ամբողջությամբ նվիրվում է վանքին. «...Խոյի բեկլարբեկի Ֆաթհալի խան Ղաջարը բարձր մտքի պատվավոր բարեհաճությամբ հուսադրված իմանա, որ օրերս քրիստոնյաներից լավագույն Ղարաքիլիսայի խալիֆայի (իմա՛ Սիմեոն վարդապետ, Ա. Հ.) հանդեպ անսահման ողորմածությամբ Բաբաջիքի Ղարաթուլքի գյուղը, որտեղի դիվանի մութավաջջեհաթը 40 Թավրիզի թուման է, նրան հանձնեցինք, որպեսզի հետևելով այնտեղի հողագործությանը, նրա եկամուտները ծախսի իր ապրուստի: Այնտեղ մութավաջջեհաթը ըստ կարիքի ամեն տարի անփոփոխ կերպով ըստ մեր դիվանի հավալեին հանձնի արբաբ-ե հավալեին: Խոյին ենթակա բարեբախտ այդ մահալը թող համարելով նրան աբվաբ-ե ջամ’ արված որոշված գումարից ավելի ոչ մի դինար ու հատիկ չպահանջեն ու չգանձեն»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 138: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 70:

1815 թ․

1815 թ. Աբաս-Միրզայի արձակած մեկ այլ հրամանագրով վերստին հաստատվում է Ղարաթուլքի գյուղի նվիրատվությունը Թադեոս առաքյալի վանքին. «...Ղարաքիլիսա վանքի նկատմամբ հարգանքն անհրաժեշտ է, իսկ նրա վանականների ու քահանաների մասին հոգ տանելը գթառատ մտքի գաղտնիքը, ուստի այս թոնգուզ յըլ տարվա սկզբից, Ղարաթուլքի գյուղը, որ Բաբաջիքի բոլուքի գյուղերից է և հետևյալ կերպով ջամ’ արվել դիվանին, հանեցինք այդ բոլուքից և շնորհեցինք իմաստուններից լավագույնին, որպեսզի այդ գյուղի եկամուտները տնօրինի ու ծախսի հիշյալ վանքի ապրուստի ու նորոգման վրա...»:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 139: Բնագրի թարգմանությունը` պարսկագետ Ք. Կոստիկյանի: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 70-71:

Ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմից և Թուրքմենչայի պայմանագիրը կնքելուց հետո պարսկահայերի գաղթը կասեցնելու նպատակով թագաժառանգ Աբաս-Միրզան ձեռնարկում է որոշ քայլեր, որոնցից մեկը Քիլիսաքենդ գյուղի ընծայումն էր Թադեոս առաքյալի վանքին:

Րաֆֆի, Ճանապարհորդություն Պարսկաստանում, ԵԺ, հ. 8, Երևան, 1957, էջ 323 (ծան. 1): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 71:

1851 թ. աշնանն Ատրպատականի հայոց առաջնորդ Սահակ Սաթունյանցը հատուկ գրությամբ տեղեկացնում է Ներսես Աշտարակեցուն, որ Նիկողայոս Կարբեցու մահից հետո վանքի «վեքիլ» Թադեոս վարդապետը և նրա եղբայր Հովսեփ միաբանը մենաստանի կայքն ու գումարները տնօրինելու նպատակով վերցրել են վանքում պահվող մուրհակներն ու հաշվետոմարները, յուրացրել նախկին առաջնորդին պատկանող իրերն ու դրամը: 1852 թ. մարտի 7-ին Թիֆլիսից առաջնորդին ուղարկած կոնդակում կաթողիկոսը պահանջում է ետ վերցնել այդ հույժ կարևոր փաստաթղթերը և անհրաժեշտության դեպքում դիմել Թավրիզում ռուսական հյուպատոս Ն. Վ. Խանիկովի աջակցությանը և մանրամասն զեկույց ներկայացնել Թադեոս առաքյալի վանքի տնտեսական վիճակի, հողային տիրույթների, վանքապատկան գյուղերի ու նրանց բնակչության, վանքի ստացած հասույթների ու կատարած ծախսերի, միաբանության թվաքանակի և կարևոր այլ հարցերի մասին: Սահակ եպիսկոպոսն առաջադրված խնդիրների մասին ծանուցում է կաթողիկոսին 1852 թ. օգոստոսի 20-ին: Նա միաժամանակ ներկայացնում է Ղարադաղի հայկական այն գյուղերի ցանկը, որոնց բնակիչները վերջին մեկ տարում տարբեր առիթներով ավելի քան 513 թուման ընդհանուր գումարի չափով ընծայաբերություններ են կատարել Թադեոս առաքյալի վանքին: Ի դեպ, մինչ այդ՝ 1852 թ. հուլիսի 12-ին, Թավրիզից Սահակ եպիսկոպոս Սաթունյանցը շնորհակալագիր է ուղարկում Ղարադաղի բնակչությանը վանքին կատարած այս նվիրատվությունների առիթով:

Բասմաջեան Կ., Ներսէս Աշտարակեցիի քանի մը կոնդակները, «Սիոն», 1937, յունիս, էջ 181, 182-184: Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 17: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 27: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 72:

1663 թ․

1663 թ. գնվում և վանքին է նվիրվում Յոմրիդաշ գյուղի 6 դանգ մուլքը:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 120-121: Նյութի բնագրի թարգմանությունը մեզ է տրամադրել պարսկագետ Ք. Կոստիկյանը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67:

1674 թ․

1674 թ. նոյեմբերի 27-ին կազմված կալվածագրով վերստին հաստատվում է վարագնակերտցի Խոնդամիրի նվիրատվությունը. «...ես Վարայգնակերտցի Եաղուբի որդի Խոնդամիրս վախըմ տուի ս. առաքելոյն Թաթէոսի Շահառուի մօտ Կեռ հողն...»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67:

1679 թ․

1679 թ. սեպտեմբերի 20-ին վանքի «սպասաւոր» Սարգիս Կաֆայեցին վանքի` Մակվում ունեցած երկու այգին և ութ կտոր վարելահողը հաստատում է որպես նվիրատվություն. «Այս է վախմ և մուլք ս. առաքելոյն՝ թէ այգետեղ, թէ վարելոյ հողն ի Մակու այս է. Անուշկավանի դիմաց այգին. այսպէս ութ կտոր հող, երկու այգի. ստորագրութիւն – ես՝ Սարգիս վարդապետ Քաֆայեցի ի սպասաւոր ս. առաքելոյն...»: Նույն թվականին կազմված պարսկերեն համախոսականներից մեկի համաձայն` հաստատվում են Մակվի մահալի Յոմրիդաշի Մուհամմադքենդ, Ղարաքիլիսայի Քոնդեզքենդ, Ռեյհանլուների Շուրաք և Դիբաքի Շամսիքենդ մեզրեները` գնված Սարգիս Կաֆայեցի և Սահակ Մակվեցի վանահայրերի կողմից:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13: Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 1, վավ. 189: Նյութը մեզ է տրամադրել պարսկագետ Ք. Կոստիկյանը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67:

1684 թ․

1684 թ. սեպտեմբերի 29-ին վանահայր Սարգիս Կաֆայեցին հաստատում է մակվեցի Մովսեսի դուստր Նազլուի` մենաստանին հող նվիրելու գործարքը, որը կնքվում է Մակվի Սբ. Վարդան եկեղեցում. «...ես Մովսէսի դուստր Նազլուս առաջի Աստուծոյ և առաջի մեր առաջնորդ Սարգիս վարդապետին և առաջի Մակուայ տօլվաթաւորացն ի մէջ ս. Վարդանայ իմ հօր Մովսէսի բաժին մուլքն ...վախըմ արի ս. առաքելոյն...» (կնիքի վրա եղել է՝ «Քի ծառայ Սարգիս վարդապետ»):

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 67-68:

1685 թ․

1685-1686 թթ. Ղարաքիլիսա գյուղն ամբողջությամբ նվիրվում է վանքին:

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 127: Նյութը մեզ է տրամադրել պարսկագետ Ք. Կոստիկյանը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

1694 թ․

1694 թ. ապրիլի 5-ին կազմված կալվածագրերից մեկի համաձայն՝ «...Ես՝ Մակուեցի Այտիշենց ազգէն, Ասլանենց Մկրտչի թոռն, և Պապումի որդի Կիրակոսս... յօժար կամօքս վախըմ արարի Ղութլուճանի փայն, և Նուշկայ դէմի գլգլոտ այգին, մուլքն և ագարակն, որ վանքին վախմ լինի և ուտեն մասուլն...»: Կողքին՝ «Ես՝ Իսահակ վարդապետ առաջնորդ ս. առաքելոյն, Այտիշենց Կիրակոսի վկայութեամբ մոհրեցի», ապա այլ կնիքներ՝ Սարգիս, Մատթեոս Ջուղայեցի, խոյեցի Պետրոս ստորագրություններով:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13-14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

17 դ․

ԺԷ դարի կալվածագրերից մեկով ևս հաստատվում է Թադեոս առաքյալի վանքին կատարած նվիրատվությունը. «Ես՝ լուսահոգի Մահդասի Սելամի քոյր Սինաս և փեսայ Խաչատուրս գիտեմք և վկայեմք, որ մահտեսի Սելամն... իւր առած այգին վախմ արուց ս. Թադէոս առաքելոյ... և նա եղև անյայտ... Վասն որոյ մեք վերոգրեալքս... այգին վերստին վախմ արարաք վանից սրբազան առաքելոյն...»: Վկաների թվում եղել են նաև Խոյի քահանաներ տեր Հովհաննեսը, տեր Մարգարը, տեր Գաբրիելը, սույն քաղաքի ռես Բադալը և այլք:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

17 դ․

ԺԷ դարի անթվակիր կալվածագրերից մեկի համաձայն՝ «Ես՝ Մակուեցի Բաղդասարի որդի Վարդումս իմ կամօքս... իմ հայրենական մլքերն... յանձնեցի ի դուռն Թաթէոսի առաքելոյն, ի ձեռն ի Սահակ վարդպետին: Դարձեալ մեր երկու այգին հասանի ձեռն Սահակ վարդապետին»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 15-16: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

1704 թ․

1704 թ. կազմված վավերագրերից մեկը ևս մի նվիրատվություն է արձանագրում վանքին. «Մեք Վարագնակերտցի տօլվաթաւորքս, սարդարս որդի Աղաջանի, Կուլամիրս... Ղազարս... Գրիգորս... Թարխանս... միաբանք..., որ յառաջ տված էր վանիցն կրկին հաստատեցինք...»: Կնիք՝ «Յ(իսուս)ի Ք(րիստոս)ի ծ(ա)ռ(ա) Սարգիս վարդապետ». տակը գրած է. «Ես՝ Սարգիս վարդապետս առաջնորդ ս. առաքելոյն Թադէոսի...»: Ապա տրված են Աստվածատուր վարդապետի, տեր Ներսեսի, Խոյի Ստեփանոս վարդապետի, խոյեցի Պետրոս վարդապետի և ռես Մուրատխանի ստորագրությունները: Նույն թվականի հոկտեմբերի 10-ին կազմված մի կալվածագրի համաձայն՝ «...Մելիք Պնիկի դստերքս՝ Էթարս, Խաթունս մեր հօրէն մնացած Մակուայ այգիքն (բ. այգի)... յօժարութեամբ տվաք վախմ ի դուռն Թադէոս առաքելոյն...»: Վերջում տրված են նախորդ կալվածագրի անձանց և Անձուկ գյուղի հասարակության ստորագրությունները:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

Թավրիզի Մելիք-Թանգյան թանգարանում պահվող պարսկերեն N 55 վավերագրի համաձայն` վանքի առաջնորդ Մատթեոս վարդապետ Սպահանցին 1721-1722 թթ. (հիջրայի 1134 թ.) երկու թումանով Թահունե Խարաբե Բոզորգում մի ջրաղաց է գնում և նվիրում վանքին:

Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), էջ 231, հրովարտակ N 16:Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:էջ 231, հրովարտակ N 16:

1738 թ․

1738 թ. հոկտեմբերի 8-ին իր գնած Ղուռուչայի այգին վանքին է նվիրում աստապատցի Արզումանի որդի Աստվածատուրը. «...Ես Աստապատեցի Կուսանց Մեհրապի որդի Յուսէփս և ես Պօղոսի կին Տուփլումս... ծախեցինք... Ղուռուչայի այգին... ս. Թաթէոս առաքելի անուամբն մեր Արզիմանի որդի Աստուածատրին... որ վախուպ արեց ս. Թաթէոս առաքելուն ԺԵ (15) թուման...»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 68:

1758 թ․

1758 թ. հուլիսի 14-ին մահտեսի Սելումը վանքին է նվիրում իր գնած այգին. «...ես մահտեսի Սելումս իմ այգին վախուպ արի ս. առաքելուն Թադէոսի...»: Գործարքը կնքվում է Խոյի Սբ. Սարգիս եկեղեցում: Սելումի մահից հետո (վավերագրում տարեթիվը չի նշված) նրա քույր Սինան և վերջինիս ամուսինը՝ Խաչատուրը, վերստին հաստատում են նվիրատվությունը և հնարավոր ոտնձգություններից այգին զերծ պահելու համար պայման կապում. եթե իրենք կամ ազգականները խախտեն գործարքը, ապա պարտավոր են խանին վճարել 15 թուման, իսկ եթե վանքի միաբաններից կամ առաջնորդներից որևէ մեկը վաճառի կամ գրավ դնի ընծան, «...զպատիժն Կայենի և Յուդայի առցէ» (անեծքի ընդունված ձևակերպում, որը բազմիցս հանդիպում է հայկական միջնադարյան վիմագրերում ու ձեռագրերում): Վավերագիրը հաստատել են Խոյի քահանաները և ռես Բադալը (տեքստում՝ Պատալ):

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 14-15: Հմմտ. Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 490, ծանոթ. 20: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 69:

Ձեռագրեր
1294 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. վանքի ձեռագրերի հավաքածուն նաև հարստացել է անհատ մարդկանց կողմից տարբեր առիթներով և տարբեր տարիներին վանքին կատարած նվիրատվությունների շնորհիվ: Այսպես` 1294 թ., ավետարան, գրիչ` Հակոբ, վայր` Արգելանի վանք, պատվիրատու և նվիրատու` Տուրուբերան աշխարհից ոմն Փոխանտիկին՝ կողակից Խելոքի. «...տվի զիմ Աւետարանս ի սուրբ Թադիոսի ժամատեղս, որ հասարակաց կարդան, ու այլ մարդ չկարէ հուքմ արնել»:

ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմ. Ա. Ս. Մաթևոսյան, Երևան, 1984, էջ 735, 736: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 41, ծնթ. 9: Նույնի` Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 470, ծանոթ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1429 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1429 թ., Ճաշոց, գրիչ` Եզեկիել վարդապետ, վայր` Սյունիք, նվիրատու` ախալցխացի մահտեսի Ամիր փաշա. «...Այր ոմն ազնուական Ամիր-Փաշայ... հանդիպեցաւ ի բանակս Շահռուխ կոչեցեալ բռնաւորի՝ որդւոյ Լանկ-Թամուրի, որ էր բանակեալ շուրջ զդղեկեաւն Երընճակոյ, որ և զգիրքս զայս գերի բերեալ յերկրէն Սիւնեաց: Եւ հանդիպեալ սըմա մեծահաւատ մահդասիս Ամիր-Փաշա, եւ ետ ի հալալ արդեանց իւրոց և յարդար վաստակոց իւրոց, և գնեաց զգիրքս և ազատեաց ի գերութենէ այլազգեաց: Եւ ըստ սիրալիր ըղձից իւրոց...զոր ունէր առ սուրբ առաքեալն Թադէոս՝ ընծայեաց զայս հոգէնորոգ մատեանս և զվարդափթիթ բուրա[ստա]նս յիշատակ հոգւոյ իւրոյ ի դուրս երկնահանգէտ սուրբ ուխտիս և գերահռչակ սուրբ մենաստանիս և աստուածաբնակ սուրբ տաճարիս և լոյսընծայ սուրբ գերեզմանի սուրբ առաքելոյս Թադէոսի»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 518: Տե՛ս նաևՅակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 18: Ամիր փաշայի հիշատակարանը թվագրված չէ: Լ. Խաչիկյանը թվագրել է 1429-ով` ելնելով այն իրողությունից, որ այդ թվականին Շահռուխի զորքերը պաշարել ու գրավել են Երնջակի բերդը: Նա ենթադրել է նաև, որ Եզեկիել վարդապետը (Որոտնեցի) ապրել ու ստեղծագործել է Տաթևի վանքում (ԺԵԱ, էջ 695): Հետաքրքիր է հիշյալ ձեռագրի հետագա ճակատագիրը. Ճաշոցի մեկ այլ նվիրատուի՝ Հովհաննես Սալմաստեցու` 1441 թ. հիշատակարանից տեղեկանում ենք, որ մի քանի տարի անց վանքի աթոռակալ Գրիգոր վարդապետի (նկատի ունի, անշուշտ, Գրիգոր Մակվեցի Ջալալբեկյանցին) հրամանով հավանաբար մինչև 1441 թ. ձեռագիրը տարվել է գավառի Ջաղացտեղ գյուղը («...ի Ձորս-Շամբի, ի գեւղս Ջաղացտեղ») և վաճառվել: Հովհաննես Սալմաստեցին գնել է այն ու նվիրել տեղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն (ԺԵԱ, էջ 519): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1435 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1435 թ., Մաշտոց, գրիչ՝ Գրիգոր, գրչության վայր՝ Չմշկածագ, Կարմիր մենաստան, նվիրատու` Ամիր միայնակյաց. «...Ամիր միակէցս գնեցի զՄաշտոցս, Թաթէի սուրբ Առաքելոցս վախն տվի, յիշատակ ինձ և ծնաւղացն...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 449: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 18: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1648 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1648 թ., ավետարան, գրիչ` Թովմա, վայր` Մոկսի Դաշտ գյուղ, նվիրատուներ` տանուտեր Մովսես, Քիչխաթուն. «Դարձեալ յիշեցէք զՄովսէսն և Քիչխաթուն, որ ըստացան իւրեանց հալալ վաստակով զսբ. Աւետարանս և փակեցին ի դրունս Ս. Թադէոս առաքելոյն»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 328-329: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1653 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1653 թ., «Քերականականք-Քարոզգիրք», գրիչ և ստացող` Սահակ աբեղա Շախսաբանցի, վայր` Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանք. «Յիշատակ է սուրբ գիրքս ի դուռն Թադէոսի առաքելոյն»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Զմմառի վանքի մատենադարանին, հ. Բ` «Անտոնեան հաւաքածոյ», կազմեցին Ն. Ակինեան եւ Հ. Ոսկեան, Վիեննա, 1971, էջ 155-156: Գրչի հիշատակարանը կրճատումներով վերահրատարակվել է. տե՛ս ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 570: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1677 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1677 թ., Աստվածաշունչ, վայրը` Տիգրանակերտ, ժամանակը` 1640 թ., նվիրատուներ` Մեսրոպ վարդապետ Բաղիշեցի, մահտեսի Հովհաննես:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 791-794: Տե՛ս նաև Ամատունի Կարապետ եպս., Սահակ վրդ. Մակուեցի, «Բազմավէպ», 1983, էջ 105: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 484: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1775 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1775 թ., նորատիպ «Տoնացոյց», նվիրատու` Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Սիմեոն Երևանցի (1763-1780):

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ը. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, մասն II (1767-1776), հրատարակեց Գիւտ ա. քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1910, էջ 472 (627): Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 492, ծանոթ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1786 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1786 թ., ավետարան, նվիրատու` տեր Մկրտիչ քահանա: Ձեռագիրը Խասալու Սարդար տանուտերի պատվերով 1671 թ. անհայտ գրչի կողմից ընդօրինակվել է Աղվանից աշխարհում՝ Պարտավում: 1752 թ. ավետարանը ձեռք են բերել Ուղումչեցի Բաղդասարի և Հուռումսիմի զավակները, ապա 1786 թ.` տեր Մկրտիչը, որն էլ այն նվիրել է նշանավոր մենաստանին:

Վարդան ծ. վարդապետ, Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային թանգարան հայերէն ձեռագիրները, ԴԱՀՊ, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 71: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

18 դ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. ԺԸ դարի վերջ, Առակագիրք, Միքայել Ասորու «Համառօտ ժամանակագրություն», նվիրատու` խոյեցի Ղասում: Ըստ ամենայնի, ընդօրինակվել է Բայազետում 1639 թ. առաջ. «Ես Ղասումս իմ յօժարութեամբս ետու պատմագիրս յիշատակ, ի դուռն Թադէոսի Առաքելոյն, մի ոք իշխեսցէ հանել ի դրանէ Առաքելոյն Թադէոսի: Եւս մէկ Առակաց Գիրք տուի յիշատակ Սահակ Վարդապետին տանէ Վանքն...»:

Ցուցակ ձեռագրաց Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային-եկեղեցական թանգարանի, կազմեց Վ. ծայրագ. վրդպ. Տէմիրճեան, Անթիլիաս, 1977, էջ 68 (Միխայէլ Ասորի, Համառօտ ժամանակագրութիւն): Տե՛ս նաև Վարդան ծ. վարդապետ, Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային թանգարան հայերէն ձեռագիրները, ԴԱՀՊ, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 71: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77:

1808 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1808 թ. ապրիլ, Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմություն», նվիրատու` վարպետ Գալուստ (գրչության վայրը, տարեթիվը և ընդօրինակողի անունը հայտնի չեն): Նվիրատվությունն ամրագրվել է մատյանի պահպանակի առաջին երեսին. «Վարպետ Գալուստն ետ Սիմէօն վ(ա)րդ(ա)պ(ե)տս առաջնորդ սրբազան առաքելոյն Թադէոսի ի յիշատակ ծնողացն թուին ՌՄԾԷ (1808) ապրիլի ԺԳ, որ ի Թարուէ(զ) քաղաքի»:

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, քննական բնագիրը ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ ԽԴ: Տե՛ս նաև Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմեց Հր. Աճառեան, Վիեննա, 1910, էջ 20: Ձեռագիրը հետագայում Կարապետ եպիսկոպոսն ուղարկել է Էջմիածին: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 77-78:

1840 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքին նվիրաբերված ձեռագրեր. 1840-ական թթ., Տոնական, նվիրատու` Մելիք-Միրզա:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմեց Հր. Աճառեան, Վիեննա, 1910, էջ 121: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 498, ծանոթ. 27: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

Թադեոս առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն. վանքը հայ գրչության կարևոր կենտրոններից է: Հնուց ի վեր այդտեղ ստեղծվել, ընդօրինակվել ու նկարազարդվել են բազմաթիվ ու բազմաբնույթ ձեռագրեր: Նրանց մի մասը դարերի թոհուբոհում ոչնչացել է ու թալանվել: Մի նշանակալի մասն էլ ամբողջությամբ կամ պատառիկների տեսքով հասել է մինչև մեր օրերը և պահվում է հայկական ձեռագրերի տարբեր գրապահոցներում: Նշանավոր մենաստանում գրական-մշակութային կյանքի մասին տեղեկությունները կապվում են Զաքարիա Ա Ծործորեցու (ԺԴ դար) գործունեության հետ, որի օրոք ոչ միայն ընդօրինակվել ու թարգմանվել են նոր ձեռագրեր, այլև սկզբնավորվել է վանքի ձեռագրերի հավաքման գործը:

Եգանյան Օ., Արտազի Թադեոս Առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն, «ԲՄ», 1971, N 10, էջ 401։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

1894 — 1911 թթ․

Վանքի ձեռագրերի հավաքածուն բազմիցս հաշվառվել է 1894-1911 թթ. (Սարգիս Հայկունի, Հ. Թոփճյան, Խաչիկ վրդ. Դադյան, Խորեն վրդ. Լազարյանց):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

1901 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն. 1901-1906 թթ. վանքում պահվում էր 36 անուն, 71 հատոր ձեռագիր և 158 անուն, 225 հատոր հին ու նոր տպագիր գիրք, բացի այդ` օտարալեզու 11 անուն, 11 հատոր մատյան և 34 անուն, 64 հատոր հեղափոխական տետրակ:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 30: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

1910 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն. մտահոգված վանքում պահվող ձեռագրերի և հնությունների վիճակով` 1910 թ. մայիսի 13-ից հուլիսի 6-ը Ատրպատականի թեմում կատարած իր շրջայցի ժամանակ Կարապետ եպիսկոպոսը կարգադրում է դրանք ուղարկել Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածին:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 175: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

1911 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն. 1911 թ. մարտի 25-ին կազմվում է վանքապատկան 73 ձեռագրերի ցուցակը, որն էլ ձեռագրերի հետ Խորեն վարդապետ Լազարյանցը հանձնում է Սալմաստի առաջնորդական փոխանորդ Եղիշե քահանա Մկրտչյանին` «...Մայր Աթոռո գրադարանին ուղարկելու»: Այնուհետև Եղիշե քահանան նշում է. «...Տ. Կարապետ սրբազանի հրամանի համաձայն Արտազի Ս. Թաթեի առաքելո վանքում գտնված ձեռագրեր թվով 73 կտոր ստացանք և Խոյում հանձնեցինք պ. Ռուբեն Մկրտչյանին ուղարկելու Ս. Էջմիածին Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսի տեղակալ սրբազան հոր հասցեին»:

Եգանյան Օ., Արտազի Թադեոս Առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն, «ԲՄ», 1971, N 10: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

1911 թ․

Թադեոս առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն. 1911 թ. մայիսի 5-ին թեմի առաջնորդը կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոսին զեկուցում է, թե իր կարգադրությամբ «...Արտազի Ս. Թադեոս առաքելոց վանքում պահւած ձեռագրերը ցուցակագրւած Մ. Աթոռ ուղարկւի: Առաջնորդարանիս կողմից իբրև քննիչ ուղարկւած Սալմաստի գործակալ Տ. Եղիշէ քահանան այդ կարգադրութեան համաձայն 73 կտոր ձեռագիր բերել է վանքից Խոյ և նորա ցուցակի մի օրինակը Առաջնորդարան ուղարկելով` միւս օրինակը ձեռագրերի հետ ուղարկւել է Ջուլֆա»: Այնուհետև 73 ձեռագրերը ուղարկվում են Էջմիածնի մատենադարան, որտեղից էլ հետագայում տեղափոխվում են Երևան` Մաշտոցի անվան Մատենադարան: Մնացած 8 ձեռագրերը Էջմիածին են մուտք գործում տարբեր տարիներին:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 229: Ի դեպ, տեղեկություններից մեկով էլ ձեռագրերը Մայր Աթոռ են փոխադրվել 1911 թ. մարտին («Արարատ», 1911, օգոստոս, էջ 617): Տվյալներից մեկով էլ` 1911 թ. սեպտեմբերի վերջերին վանքից 70-ից ավելի ձեռագրեր առաքվել են Սբ. Էջմիածնի մատենադարան (Տեր-Մկրտչյան Գ., Հայագիտական ուսումնասիրություններ, գիրք Բ, Ս. Էջմիածին, 1998, էջ 591): Ի դեպ, Վ. Տեմիրճյանը Թադեոս առաքյալի վանքից 1911 թ. տեղափոխված հավաքածուում հաշվում է 78 ձեռագիր (տե՛ս նրա՝ Ատրպատական. աշխարհագրական ծանօթութիւններ, Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974 էջ 68), մինչդեռ ճիշտը 73-ն է, քանզի այդ թիվն է արձանագրված հանձնման-ընդունման վավերաթղթում (Եգանյան Օ., Արտազի Թադեոս Առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն, «ԲՄ», 1971, N 10, էջ 404): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

Թադեոս առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն. ներկայումս Թադեոս առաքյալի վանքի ձեռագրերի բարձրարժեք հավաքածուն պահվում է Երևանի Մատենադարանում (81 միավոր), Թավրիզի Մելիք-Թանգյան թանգարանում և այլուր:

Եգանյան Օ., Արտազի Թադեոս Առաքյալի վանքի ձեռագրերի հավաքածուն, «ԲՄ», 1971, N 10, էջ 401-407: Մի ուշագրավ դիտարկում. Նժդեհ ստորագրությունը կրող ճանապարհորդական ուղեգրությունից տեղեկանում ենք, որ վանքում եղած ժամանակ (1894 թ.) «Խաչիկ վարդապետը ձեռագիր գրքերի միջոցով գտաւ Զուարթնոց եկեղեցին, ուր այսօր պեղումներ է կատարում» (Նժդեհ, Մակու, «Մուրճ», 1903, N 4, էջ 146): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 78:

Գավազանագիրք

Արտազի թեմի առաջնորդների և Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայրերի գավազանագիրք. նախքան քրիստոնեությունը 301 թ. Հայաստանում պետական կրոն հռչակելն Արտազ գավառն ունեցել է առաջնորդական թեմ. աթոռակալել է յոթ եպիսկոպոս (այդ շարքում` Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից հետո, առաջինը Զաքարիան է՝ Թադեոս առաքյալի աշակերտը, որը հայտնի է նաև «Վկայաբանութիւն»-ից և «Գիւտ նշխարաց»-ից: Ապա հաջորդում են Զեմենտոս, Ատրներսեհ, Մուշե, Շահեն, Շավարշ և Ղևոնդիոս հայրապետները), որոնց հայոց եկեղեցու հաստատուն ավանդությունը համարում է Ամենայն Հայոց հայրապետներ և Գրիգոր Լուսավորչից առաջ գործած հովվապետներ: Այդ տեսակետի հիմք է ծառայում «Յիշատակագրութիւնք եպիսկոպոսաց առաքելական վիճակիս Արտազու» ձեռագիր պատառիկը` քաղված 649 թ. Մաղարդավանքում (Դարաշամբի Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանք) Հովհաննես վարդապետի հեղինակած շարադրանքից. «...ի հին յիշատակարանէ միոջ, որ էր գրեալ (ի) ՂԸ (649) թուական[ին] Հայոց, ձեռամբ Յօհաննէս սպասաւորէ, ի սուրբ ուխտէն Մաղարթայ»: Հովհաննես Մաղարդեցին Արտազի եպիսկոպոսների ցանկն (գավազանագիրքը) ավարտում է Ղևոնդիոսով և պատճառաբանում է, թե ինքը չի կարողացել գտնել առաքելական աթոռի վրա նրան հաջորդած առաջնորդների անունները. «Զկնի սորին (Ղևոնդիոս եպիսկոպոսի) չկարացաք գտանել թէ ոյք յաջորդեալ են ի տեսչութիւն եկեղեցւոյն առաքելական վիճակիս Արտազու...»: Անվանացանկի շարունակությունը փորձում է գտնել նաև Զաքարիա Ա Ծործորեցի արքեպիսկոպոսը, սակայն ապարդյուն: Ուստի Հովհաննես վարդապետի հիշատակարանը կորստից փրկելու նպատակով 1329 թ. նա նորոգել է տալիս ձեռագիրը. «Սոյնպէս և մեք զբազումս աշխատեցաք, բայց չկարողացաք գտանել: Ուստի կրկին նորոգեցաք բազում աշխատութեամբ սուրբ ուխտս թվին ՉՀԸ (1329)»:

Արտազում գահակալած եպիսկոպոսների մասին հանգամանորեն տե՛ս Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 27-68: Հմմտ. Մագսուտեան Ն., Հայաստանեայց եկեղեցին, «Հայրենիք», 1941, N 8, էջ 71: Անապատական, Համառօտ պատմութիւն հայ-լատինական յարաբերութեանց (սկիզբէն մինչև 1382), Անթիլիաս, 1973, էջ 23-24: Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, աշխատասիրությամբ Ա. Ս. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 14, նաև էջ 15, ծանոթ. 1: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1868, էջ 102-104: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 83-84:

Արտազի թեմի առաջնորդների և Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայրերի գավազանագիրք. վերջին հանգամանքն առիթ է տվել որոշ հայագետների կասկածել սկզբնաղբյուրի ճշմարիտ լինելուն: Մինչդեռ, ինչպես գրում է Մ. Օրմանյանը, «սա ...աւանդութեան մը արձագանքն է եւ հնար չէ ո՛չ Մաղարթեցին եւ ո՛չ Ծործորեցին մտացածին կամ խաբէական տեղեկութեանց հնարիչ ենթադրել»: Արտազի առաջնորդական աթոռը Հայաստանյայց հայրապետական աթոռն էր, «որով իբր գլխաւոր կը մնայ, ...իրեն նուիրական հաստատութիւն ալ ունի Թադէոսի սրբանուէր գերեզմանովը» (զուգահեռ գործում էր նաև Սյունյաց թեմական աթոռը` իբրև երկրորդական և ստորակա): Սակայն տեսակետներից մեկի համաձայն` այս ցանկը կազմվել է հետագայում` վանքի հեղինակությունը բարձրացնելու նպատակով. «...Ս. Թադէի վանքի վերաշինութիւնից անմիջապէս յետոյ Զաքարիա պարոնտէրը շրջանառութեան մէջ է դնում «Յիշատակագրութիւնք եպիսկոպոսաց առաքելական վիճակիս Արտազու» կոչուած մի գրութիւն, որի անսքող նպատակն է անընդմէջ յաջորդականութեան կարծեցեալ շղթայով յարաբերութեան մէջ մտնել Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Քրիստոսի աշակերտ Թադէոս առաքեալի հետ: Զաքարիա եպիսկոպոսը իր այս յօրինուածքին պատմական ստոյգ գրութեան տեսք տալու մտահոգութեամբ յայտնում է, որ ձեռքի տակ ունեցել է հայոց ՂԸ (այսինքն` մեր թուականութեան 650) թուականին Մաղարթա վանքի սպասաւոր ոմն Յովհաննէսի գրած մի յիշատակարան: Ուշադիր քննութիւնը բերում է այն համոզման, որ ցանկի մէջ թուարկուած անուններն ըստ մեծի մասի յօրինուած են նոր ժամանակներում` Զաքարիայի գործակցութեամբ»: Նույն տեսակետի կողմնակիցներից մեկն էլ այդ մասին գրում է. «...ցուցակդ յօրինուեր է յօգուտ Արտազու աթոռին առաքելականութեան` որ կը յեղյեղուի հոն ստեպ: Եւ այս գործը կը պատշաճի այն շրջանին` ուր նոյն աթոռն աւելի կարևորութիւն մը ստացաւ, ու սկսաւ ցոյց տրուիլ հոն առաքելոյն շիրիմ մը... Հետևաբար շատ կասկածելի և նոյն իսկ անկարելի է` որ գրուած լինի 649 թուականին: Յամենայն դէպս` արտազեցի ցուցակագիրդ բնաւ չէ խորհեր Հայոց հայրապետութեան յաջորդութիւնը գտնել ու տալ ազգին, այլ ուզեր է իւր վիճակին թադէականութիւնն ապահովել այն շրջանին` ուր հայրապետական աթոռը կը թափառեր հայրենի սահմաններէն դուրս: ...Ծործորեցւոյն ցուցակին «ի հին զրուցատրութենէ» և «գործակցութեամբ Հոգւոյն» հաւաքուած անուանք` կրնային նպաստել իւր աթոռին փառաց, բայց ոչ և հայ եկեղեցւոյ պատմութեան: Նախագրիգորեան շրջանին համար կը պատասխանեմ. եթէ Արտազ Թադէոսի օրերէն և աշակերտէն սկսեալ եպիսկոպոսներ ունենար, ապա չպիտի մոռնային անոնք առաքելոյն կարծեցեալ գերեզմանը, որոյ վրայ հիմնած էին իրենց աթոռը... Իրական էր հանգստարանի անյայտութիւնդ, և առաքելական քարոզութեան վիպականութիւնն ապացուցուած, ուրեմն Թադէի արտազական աթոռին և աթոռակալաց գոյութիւնն ալ ադոնց կարգին կը պատկանի: ...արտազեցւոց այդ իսպառ անյիշատակութիւնը` չի ներեր մեզ հաւատք ընծայել արտազեան անագան ու նպատակաւոր ցուցակին: Զի մեր եպիսկոպոսական աթոռոց այդքան հնագունին` - ինչպէս կուզուի` - ու կարևորագունին ժառանգորդները չէին կրնար միանգամայն անտես ապրիլ մեր անցեալ պատմութեան այն բոլոր առթից մէջ` որ անոնց երևիլը կը պահանջէին` ըստ եկեղեցական կարգաց»:

Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 32: Այս հարցի առնչությամբ Պ. Անանյանը գրում է. «Արտազու աթոռին Գաւազանագիրքը... իր մէջ կը պահէ պատմական վաւեր տարրեր: Ասոնք օգտակար են լուսաբանելու համար նախագրիգորեան շրջանի քրիստոնէութեան գոյութիւնը Հայաստանի մէջ» (տե՛ս նրա` Քրիստոնեության հետքեր Հայաստանի մէջ ս. Գրիգոր Լուսաւորչի քարոզութենէն առաջ, «Բազմավէպ», 1978, էջ 62): Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանութիւնը եւ Ծործորի դպրոցը, Աշխատութիւններ, հ. Բ, Երևան, 1999, էջ 86: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 100-101, 102, 104: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 84-85:

17 դ․

Արտազի թեմակալ առաջնորդների գավազանագիրք ստեղծելու մեզ հայտնի առաջին փորձը վերաբերում է ԺԷ դարի թեմի առաջնորդ Մկրտիչ Արտազեցուն։ Վերջինիս կազմած ցանկում, սակայն, տրված են առաջնորդների մի մասի սոսկ անուններն առանց տարեթվերի` սկսած Զաքարիա Ա Ծործորեցուց մինչև իր օրերը:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 351-352։ Տե՛ս նաև ՈսՈսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 480-481: Նույնի` Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 47։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 85:

1894 թ․

Հաջորդ փորձը կատարել է Խաչիկ վարդապետ Դադյանը, որի` 1894 թ. կազմած անվանացանկը մինչև օրս անտիպ է. այստեղ ներկայացված են ԺԹ դարում պաշտոնավարած վանահայրերի և Արտազի (ապա նաև Ատրպատականի հայոց) թեմի առաջնորդների ցանկը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58: Խ. Դադյանի կազմած գավազանագիրքը հետևյալն է. «Սբ. Թադէոս Առաքելոց փոխանորդ առաջնորդները սկսեալ 1818-էն՝ «1. Սիմէօն եպիսկոպոս Պզնունի 1818-1824, 2. Բարիսեղ եպիսկոպոս 1824-1834, 3. Նիկողայոս եպիսկոպոս 1834-1851, 4. Սահակ եպիսկոպոս Սաթունեանց 1851-1857, 5. Յակոբ ծայրագոյն վարդապետ Շահպազեանց 1857-1858, 6. Աբէլ եպիսկոպոս Ղուշչիկեանց 1858-1860, 7. Գէորգ եպիսկոպոս Վեհապետեանց 1861-1867, 8. Գրիգոր եպիսկոպոս Յովբեանց 1868-1873, 9. Անդրէաս եպիսկոպոս Պօլսեցի 1873-1878, 10. Գրիգոր եպիսկոպոս Մուշեղեանց 1879-1882, 11. Թադէոս եպիսկոպոս Տէր ... 12. Մեսրոբ ծայրագոյն վարդապետ Ճերմակեանց 1885-1886, 13. Ստեփանոս եպիսկոպոս Մխիթարեանց 1886-1892, 14. Սուքիաս եպիսկոպոս Պարզեանց, վանահայրք 1820-էն՝ Եսայի վարդապետ Սարգսեանց 1837, Փիլիպպոս վարդապետ 1840, Եղիազար վարդապետ 1858, Կարապետն Փիլիպպոսեան 1862, Եսայի վարդապետ Յովսէփեան 1895»։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 85:

Գավազանագրքի քիչ թե շատ ամբողջական տարբերակներ են կազմել նաև Հայկ Աճեմյանը և Նորայր եպիսկոպոս Ծովականը (1960): Փորձ է արվել ճշտելու թեմակալ առաջնորդների և վանահայրերի պաշտոնավարության տարիները: Ստորև ներկայացվող Արտազի թեմի առաջնորդների գավազանագիրքը կազմվել է աղբյուրագիտական նյութի առավել ամբողջական ընդգրկման և քննության հիման վրա։

Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն I, Թեհրան, 1959, էջ 27-31, մասն II, Թեհրան, 1960, էջ 13-14: Ծովական Ն. եպիս., Ս. Թադէոսի վանք, «Սիոն», 1960, էջ 75-76: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 85:

68 — 72 թթ․

Զաքարիա (68-72). ազգությամբ հրեա էր: Թադեոս առաքյալի աշակերտն էր, հիշատակվում է առաքելական «Վկայաբանութեան» մեջ և «Գիւտ նշխարաց»-ում: «Արտազու անգոյ աթոռին առաջին եպիսկոպոսն է Զաքարիա, որ հանուած է Թադէի կեղակարծ Վկայաբանութենէն,– և կրկնուած ասոր միջնադարեան յարասութենէն,– ուր առաքեալը կըսէ հաւատացելոց` թէ «ետու ձեզ առաջնորդ զԶաքարիաս սիրելին Քրիստոսի, որ իմ լծակից և պաշտօնեայ Տեառն»: Մեկ այլ տվյալի համաձայն` Զաքարիա եպիսկոպոսը հովվել է 12 տարի` 58 թ.-ից մինչև իր նահատակությունը` 70 թ. (նահատակվել է Երվանդ Բ թագավորի կողմից):

Մագսուտեան Ն., Հայաստանեայց եկեղեցին, «Հայրենիք», 1941, N 8, էջ 71: Տե՛ս նաև Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 220: Սոփերք Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 53, 72: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 105: Մովսիսեան Յուսիկ վրդ., Հայաստանեայցս առաքելական Ս. եկեղեցւոյ պատմութիւն, Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 25: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 85:

72 — 76 թթ․

Զեմենտոս (72-76). ազգությամբ հայ էր: Հաջորդել է Զաքարիա հայրապետին: Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` պաշտոնավարել է 70-79 թվականներին. «Զեմենտոս, որ բոլոր ճանապարհների վրայ հսկող էր կագուած եւ Սանատրուկ թագաւորի հաւատարիմն էր, երբ իւր դահճապետ եղբայրը Ս. Թադէոս Առաքեալին նահատակում էր, եղած հրաշքները տեսնելով` քրիստոնեայ դարձաւ, եւ Զաքարիայի մահից յետոյ յաջորդեց նրան: Զեմենտոս իւր եպիսկոպոսութեան պաշտօնը ամենայն արժանաւորութեամբ վարելուց յետոյ` 79 թ. նահատակուեց Երուանդ Բ թագաւորի եղբայր Երուազ քրմապետից»: Այս առաջնորդի վերաբերյալ կա նաև հետևյալ տեսակետը. «...հին վկայագիրը կը կերտէ անոր անձն աշխարհիկ ձևի տակ. յարասութիւնը կը մարտիրոսացնէ. արտազեան ցուցակը զայն եպիսկոպոս կը ձեռնադրէ, և Օրմանեան Հայոց «հայրապետ» կ’ընտրէ: Աճուրդի դրուած վաճառ մ’է. ով ինչ գին տայ` զայն կը ստանայ..»:

Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Տե՛ս նաև նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Մովսիսեան Յուսիկ վրդ., Հայաստանեայցս առաքելական Ս. եկեղեցւոյ պատմութիւն, Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 25: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 107: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 85:

77 — 92 թթ․

Ատրներսեհ եպիսկոպոս (77-92). «...կ’ապրի լոկ արտազեան մտացածին ցուցակին և Ազգապատումին մէջ, որ չվարանեցաւ անոր կենսագրութիւնն ալ կերտել»:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Ա, Երևան, 1942, էջ 261: Տե՛ս նաև Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29; նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 107: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 85:

93 — 123 թթ․

Մուշե եպիսկոպոս (93-123). հաջորդել է եպիսկոպոս Ատրներսեհին: Նա «Պարսից երկրից էր. հեթանոսների երկիւղից ծածկաբար կառաւարեց իր թեմը 30 տարի...»:

Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Տե՛ս նաև նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Գ, Երևան, 1946, էջ 463: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 85:

124 — 150 թթ․

Շահեն եպիսկոպոս (124-150). հաջորդել է Մուշեին:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Դ, Երևան, 1948, էջ 118: Տե՛ս նաև Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

151 — 171 թթ․

Շավարշ եպիսկոպոս Աղվանից (151-171). Շահեն եպիսկոպոսից հետո Արտազի թեմը կառավարել է 20 տարի:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Դ, Երևան, 1948, էջ 155-156: Տե՛ս նաև Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

172 — 190 թթ․

Ղևոնդիոս (172-190). առաջնորդել է Արտազի թեմը` հաջորդելով Շավարշ եպիսկոպոսին: Սակայն նրա նահատակության թվականը` 190 թ., չի համապատասխանում Վաղարշ թագավորի (193-213) գահակալության տարիներին: Շահեն, Շավարշ և Ղևոնդիոս առաջնորդների վերաբերյալ գրվել է. «Արտազու հակապատմական ցուցակէն միայն գիտենք Շահենի, Շաւարշի ու Ղևոնդիոսի անուններն ալ, որոնք եթէ պատմաքննութենէն դատապարտուած են չգոյութեան, մխիթարութիւնն ունին գէթ «սուրբ մակդիրն» ընդունելու իրենց վրայ Ազգապատումի մէջ, որ անոնց իւրաքանչիւրին կենսագրութիւններ ալ պարգևեց»:

«Արարատ», 1868, էջ 102-104: Տե՛ս նաև Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Գ, Երևան, 1946, էջ 140: Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 108-109: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

190 — 239 թթ․

Մխիթար հայրապետ Սյունյաց (190-239):

Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Տե՛ս նաև նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

240 — 279 թթ․

Մեհրուժան (240-279). ըստ Եվսեբիոս Կեսարացու` հիշվում է 254 թ. Արտազի Մեհրուժան հայրապետն Աղեքսանդրայի Դիոնիսիոս հայրապետից նամակ ստանալու առնչությամբ:

Եւսեբիոս Կեսարացի, Պատմութիւն եկեղեցւոյ, յեղեալ յԱսորւոյն ի Հայ ի Ե դարու, թարգմ. Հ. Ա. Ճարեանի, Վենետիկ, 1877, էջ 517: Տե՛ս նաև Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 27-68: Փօսթաճեան Թ., Հայ եկեղեցւոյ ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1955, N 3, էջ 29: Նույնի` Հայաստանեայց եկեղեցին եւ միւսները, Լոս Անճելոս, 2005, էջ 221: Մագսուտեան Ն., Հայաստանեայց եկեղեցին, «Հայրենիք», 1941, N 8, էջ 72: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

302 — 327 թթ․

Աղուբիոս եպիսկոպոս (302-327՞). «...ժողովրդի խնդիրքով` Լուսաւորիչը կարգեց նրան այս պաշտոնին, ուր և մնաց 25 տարի, երևի 302-327 թթ.»:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Ա, Երևան, 1942, էջ 109-110: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

327 — 345 թթ․

Դանիել եպիսկոպոս (327-345՞). այս թվականներին հիշվում է որպես Արտազի թեմի առաջնորդ:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Բ, Երևան, 1944, էջ 10: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

345 — 351 թթ․

Վրթանես եպիսկոպոս (345-351՞). հաջորդել է Դանիել եպիսկոպոսին:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Ե, Երևան, 1962, էջ 129: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

351 թ․

Ստեփան եպիսկոպոս (351). որպես Արտազի թեմի առաջնորդ` հիշվում է 351 թ.:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Դ, Երևան, 1948, էջ 601: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

4 դ․

Իսրայել եպիսկոպոս (Դ դարի վերջին քառորդ). հոջորդել է Ստեփան եպիսկոսին:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Բ, Երևան, 1944, էջ 392: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

421 — 451 թթ․

Թադեոս եպիսկոպոս (մոտ 421-451). հաջորդել է Իսրայելին` Արտազի թեմն առաջնորդելով մոտ 30 տարի` մինչև կյանքի վերջը:

Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Բ, Երևան, 1944, էջ 244: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

7 դ․

Տիրատուր արքեպիսկոպոս (Է դար). մասնակցել է Կարինի 633 թ. եկեղեցական ժողովին:

Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Բ, Վենետիկ, 1785 (վերահրատ.՝ Երևան, 1984), էջ 328, 538: Տե՛ս նաև Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Ե, Երևան, 1962, էջ 160: Ի դեպ, սկզբնաղբյուրները վերոնշյալ առաջնորդների կյանքն ու գործունեությունը կապում են Արտազի հետ` չհիշատակելով, սակայն ո՛չ առաջնորդական նստավայրը, ո՛չ Թադեոս առաքյալի վանքը: Անշուշտ, այն սրբատեղին, որտեղ պաշտոնավարել են նրանք, Թադեոս առաքյալի նահատակավայրն է՝ իբրև գավառի կարևորագույն հոգևոր կենտրոն: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

10 դ․

Գրիգոր Ամատունի (Ժ դար):

Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Երևան, 1985, էջ 400: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

1243 — 1247 թթ․

Հովսեփ վարդապետ Արտազեցի (առնվազն 1243-1247). ԺԳ դարի նշանակավոր գիտնական և եկեղեցական գործիչ, վարդապետ Հովհաննես Տավուշեցու աշակերտն էր:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, աշխատասիրությամբ Կ. Ա. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 330։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

1285 — 1298 թթ․

Տիրացու Ա եպիսկոպոս (1285՞-1298՞). աշակերտել է Վարդան Արևելցուն: Խոր Վիրապի վանքում 1266 թ. ընդօրինակում է իր ուսուցչի «Մեկնութիւն Սաղմոսաց» աշխատությունը: Ապա եղել է Արտազի թեմի առաջնորդը` հաջորդելով Հովսեփ Արտազեցուն։ 1285 թ. Կիլիկիայի հայոց թագավոր Լևոն Գ-ի հետ Թադեոս առաքյալի վանք ուխտի եկած Թորոս փիլիսոփան հյուրընկալվում է «...առ գերահռչակ եւ արժանապատիւ եպիսկոպոսն տէր Տիրացուն, որ էր առաջնորդ ս(ուր)բ ուխտիս Թադէոսի առաքելո, և յայսմ ժամանակի փայլէր իբրեւ զջահ վառեալ ի մէջ գիշերի, որ էր նաւահանգիստ վտանգելոց, քաղցելոց եւ ծարավելոց շնորհօք սուրբ Առաքելոյն...»: Տիրացու եպիսկոպոսի անվան հետ է կապվում նաև սուրբ Սուքիասյանց քրիստոնյա նահատակների նշխարների հայտնաբերումը. «...յաւուրս մեր յայտնեաց Աստուած սքանչելի հրաշիւք, ի ձեռն արհիականիս մերոյ և մեծ դիտապետիս տէր Տիրացուի» և Կողբավանքի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու շենացումը: Մոնղոլ Նովրուզ զորապետի արշավանքների ժամանակ ենթարկվել է տանջանքների: Ենթադրվում է, որ մահացել է 1298 թ.:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի (կազմ. Ս. Տէր-Աւետիսեան), Վիեննա, 1970, էջ 255-256, 551։ ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմ. Ա. Ս. Մաթևոսյան, Երևան, 1984, էջ 346, 347-348, 621-622, 692: Մաքսուդեան Մ., Ագուլիսի եւ շրջակայքի ձեռագրերը, «Արարատ», 1911, դեկտեմբեր, էջ 223-224: Տե՛ս նաև Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայերէն դպրութեան ի պէտս ուսմանց ազգային վարժարանաց, Բ. Նոր մատենագրութիւն, Վենետիկ, 1905, էջ 150: Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 43: Նույնի` Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 470-471: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 86:

1315 — 1337 թթ․

Զաքարիա Ա եպիսկոպոս Բիստեցի (նաև Ծործորեցի) (1315՞-1337). Զաքարիա եպիսկոպոսի` որպես թեմակալ հայ կաթողիկե առաջնորդի պաշտոնավարման սկիզբն անհայտ է։ Հավանաբար հաջորդել է Տիրացու Ա եպիսկոպոսին, թեև նրա մասին առաջին հիշատակությունը միայն 1315 թ.-ից է: 1303 թ. Թադեոս գրչի հեղինակած ձեռագրի հիշատակարանում հիշվում է Զաքարիա Ծործորեցին: Ռստակես գրիչը Զաքարիա եպիսկոպոսին մեծարում է «...յառաջնորդութեան այսմ նահանգիս և աստուածախնամ Արտազ գաւառիս` սուրբ և առաքելաշնորհ արհիական գլուխն, տիեզերալոյս և աշխարհածաւալ, բարիախոհ և վերադիտող, պարիսպ ամրութան հանուրց եկեղեցեաց, և բերդ հաստատուն քահանայից և ամենայն քրիստոնէից» բառերով: ԺԴ դարասկզբին Հովհաննես Օրբելին գրություն է հղում Զաքարիա Ծործորեցուն` նրան դիմելով այսպես. «Զգերապատիւ գլխոյդ, սրբազան քաջ հովուապետիդ, աթոռակալի վերակացուիդ առաքելական աթոռիդ, էքսարխօսիդ Հայոց...»: 1316 թ. հուլիսի 18-ին Հովհաննես Երզնկացի-Ծործորեցու հետ մասնակցում է Կիլիկիայի Ադանա քաղաքում հրավիրված հայ և կաթողիկե եկեղեցիների միության խնդիրներին նվիրված եկեղեցական ժողովին. «...արհեպիսկոպոսն Զաքարիա` որ էր իշխօղ եկեղեցւոյն սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն, ուր կայ գերեզման նորին ի կողմանս արևելեան, յայնկոյս Երասխ գետոյն` ի սահմանս երկրին Պարթևաց, ոչ հեռի ի մեծահռչակ Արարատ լեռնէ»: 1318 թ. հիշատակվում է «...առաջնորդ տէր Զաքարեայ»-ն: Զաքարիա եպիսկոպոսը 1319-1329 թթ. ընթացքում իրականացնում է շինարարական աշխատանքներ, ինչպես նաև ծավալում մշակութային և վարչական լայն գործունեություն: 1321 թ. Հովհաննես Երզնկացին «...ձեռնտուութեամբ արհեպիսկոպոսին տէր Զաքարիայի, սուրբ առաքելոյն Թադէոսի վերադիտողի...» թարգմանում է Թովմա Աքվինացու Եկեղեցու յոթ խորհուրդները: 1329-1337 թթ. հիշվում է իր աթոռակից տեր Տիրացուի հետ: 1332 թ. ստեղծված Աստվածաշունչն ավարտվել է (ձեռագրի ստացող` Ներսես Տարոնացի, գրչության վայր` Գլաձոր-Քռնա) նաև «...յեպիսկոպոսութեանն տէր Զաքարիայի` սուրբ առաքելոյն Թադէոսի վերադիտողի...»: Զաքարիայի մահվան ստույգ տարեթիվն անհայտ է: Հավանաբար վախճանվել է մինչ 1350 թ. «...գրեցաւ աւետարանս և կաթօղիկեօքն ի ընդիր այլ և զգլուխ հո[յ]ակապ ուխտի և զարժանաժառանգ յաջորդ սուրբ առաքելոյս Թադէոսի վիճակի զտէր Զաքարիայ՝ զհանկուցեալն ի Քրիստոս»:

Բիստ (Բուստ) գյուղը գտնվում է ներկայիս Նախիջևանի ԻՀ Օրդուբադի շրջանում` Գիլան գետի ձախափնյա բարձրության, Գիլան և Նասրվազ գետերի միջակայքում հրվանդանաձև երկարած լեռնաճյուղին՝ ծովի մակերևույթից 1550-1650 մ բարձրության վրա` Կապուտջուղ լեռան հարավարևմտյան ստորոտին: Հայ մատենագրության մեջ հիշատակվում է` սկսած ԺԳ դարից: Մտնում էր Մեծ Հայքի Գողթան գավառի մեջ և հարկատու էր Տաթևի վանքին: Նշանավոր էր հատկապես գյուղից 1 կմ հյուսիս գտնվող Սբ. Նշան անապատով (կոչվել է նաև Կարմիր վանք, Բուստա վանք), որը եղել է ԺԴ-ԺԷ դդ. հայոց գրչության աչքի ընկնող օջախներից մեկը: ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 15, 114, 173, 245, 385: Նույն ձեռագրում հիշատակվում է նաև Զաքարիա Ծործորեցու եղբայրը` պարոն Պետրոսը: Ի դեպ, Գլաձորի միաբանության անդամ Ներսես վարդապետը ձեռագիրը ստանալու համար գումարի նեղության պատճառով, ի թիվս այլոց, դիմել է նաև Զաքարիա Ծործորեցու աջակցությանը. «...գնացի ի սուրբ առաքեալն Թադէոս` առ տէր Զաքարէ արքեպիսկոպոս. և նա ետ ինձ Շ (500) դր[ամ]...» (ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 246): Յովսէփեան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ, մասն երկրորդ, Անթիլիաս, 1969, էջ 257: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 47-48: Ադանայի ժողովի մասին տե՛ս նաև Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2122-2132: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 13: Խաչերեան Լ., Հայագիր դպրութեան ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցնեը, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները եւ համալսարանները միջնադարյան Հայաստանում եւ Կիլիկիայում (V-XVI դդ.), հ. երկրորդ, Լիզպոն, 1998, էջ 121: Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 1267: Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 44: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 87:

1329 — 1361 թթ․

Տիրացու Բ եպիսկոպոս (1329-1361՞). «հեզ և սրբասեր» Տիրացու Բ եպիսկոպոսը 1329 թ.-ից հիշվում է որպես իր հորեղբոր` Զաքարիա Ա-ի աթոռակից: Նշյալ թվականին վանքի վերականգման աշխատանքներին վերաբերող վիմագրերից մեկում Տիրացու եպիսկոպոսը հիշվում է որպես Զաքարիայի հաջորդ: 1330 թ. ստեղծված մի ձեռագրի հիշատակարանում Զաքարիա եպիսկոպոսի կողքին դարձյալ հիշվում է տեր Տիրացուն. «…յառաջնորդութեան այսմ նահանգի տեառն Զաքարիայի և տէր Տիրացու՝ հեզի եւ սրբասիրի …»: 1336 թ. Թումա գրչի` Թավրիզում ստեղծած ավետարանի հիշատակարանում հիշվում են Զաքարիա Ծործորեցին և աթոռակից տեր Տիրացուն. «...յեպիսկոպոսութեան և վերադիտողութեան սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի` տէր Զաքարիայի և տէր Տիրացւի` հեզոց, հանդարտաց և բարեսիրաց, որոց տացէ տէր աստուած ժամանակ սոցա ընդ երկայն աւուրս...»: 1337 թ. ևս տեր Տիրացուն հիշվում է որպես Զաքարիա Ա-ի հաջորդ. «...յառաջնորդութիւն արհիական գլխոյն եւ սրբազան քահանայապետին տէր Զաքարիայի եւ յաջորդի նորին տէր Տիրացուի երջանկի հեզի եւ մարդասիրի լցեալք եւ պայծառացեալք ամենայն առաքինութեամբ զորոյ Տէր Աստուած անվրդով եւ անփորձ պահեսցէ զնոսա…»: 1350 թ. Տիրացու Բ-ն հիշվում է որպես «...այ[ր բար]եխորհ և իմաստուն, յոյժ անուանի և ամենեցուն մեծա<ր>մեծաց սիրելի»: Վերջին անգամ հիշատակվում է 1361 թ.՝ աթոռակից ունենալով Զաքարիա Բ եպիսկոպոսին:

Տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 157-159, արձ Ա: ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 227, 282, 385: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 474-475: Տե՛ս նաև Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 15: Ցուցակ ձեռագրաց Նոր-Ջուղայի Ս. Ամենափրկչեան վանաց թանգարանի, հ. Բ, կազմ.` Մինասեան Լ., Վիեննա, 1972, ձեռ. 23, էջ 32: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 87-88:

1361 — 1392 թթ․

Զաքարիա Բ եպիսկոպոս (1361՞-1392). հայ կաթողիկե եպիսկոպոս Տիրացու Բ եպիսկոպոսին հաջորդել է Զաքարիա Բ պարոնտեր եպիսկոպոսը: Վերջինս` իբրև Տիրացուի աթոռակից, հիշատակվում է 1361 թ. «...ի հայրապետութեան աթոռակալաց առաքելոյն Թաթէոսի` Տէր Տիրացուի և Տէր Զաքարիայի»: Պաշտոնավարել է առնվազն մինչև ԺԴ դարի 90-ական թվականները: Արդեն միայնակ է հիշատակվում 1392 թ. Մակվում ընդօրինակված ձեռագրի հիշատակարանում: 1392 թ. կաթողիկե այս եպիսկոպոսը հիշվում է որպես Թադեոս առաքյալի վիճակի հայրապետ և Արտազ գավառի պարոնտեր. «...առ պարոնութեամբ տէր Զաքարիայի մեծ կրաւնաւորի...» (գրիչ՝ ֆրա Մխիթարիչ, աշխատանքն ավարտել է 1406 թ.):

Տերմինի մասին Մ. Օրմանյանը գրել է. «Պարոն կոչումը սղումն է պատրոն (Patron) եւրոպական բառին եւ կը պատասխանէ հայերէն տանուտէր կոչման, եւ այսպէս կը կոչուէին միջին դարերու նշանաւոր եւ իշխանաւոր անձեր, իսկ Տէր կոչուածը իբրեւ պատուանուն սեփականուած էր եկեղեցականներուն: Այս տեսութեամբ պարոնատէր, այսինքն պարոն եւ կը կոչուէին այն եկեղեցականները, որոնք կանխուէն աշխարհիկ վիճակի մէջ իշխանաւորի դիրք վայելած էին» (Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2607): Ցուցակ ձեռագրաց Նոր-Ջուղայի Ս. Ամենափրկչեան վանաց թանգարանի, հ. Բ, կազմ. Մինասեան Լ., Վիեննա, 1972, ձեռ. 23, էջ 32: Հացունի Վարդան վարդապետ, Կարեւոր խնդիրներ հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վենետիկ, 1927, էջ 310: ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 61, ծանոթ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 88:

1321 — 1335 թթ․

Մատթեոս եպիսկոպոս (1321-1335՞). հայտնի էր կաթողիկեների քարոզչության դեմ ծավալած իր գործունեությամբ: Պաշտոնավարել է մոտ մեկուկես տասնամյակ` 1321-1335՞ թվականներին:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 88:

1335 — 1359 թթ․

Մեսրոպ վարդապետ Արտազեցի (1335՞-1359). հաջորդել է Մատթեոս եպիկոպոսին, նստավայրը Թադեոս առաքյալի վանքն էր։ Հայտնի էր կրթադաստիարակչական գործունեությամբ և մեծարվել է իբրև անվանի րաբունապետ: Իր ազգանվեր գործունեության շնորհիվ մեծ հռչակ ու հեղինակություն է ձեռք բերել: 1359 թ. ընտրվել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1359-1372):

Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայերէն դպրութեան ի պէտս ուսման ազգային վարժարանաց, Բ. Նոր մատենագրութիւն, Վենետիկ, 1878, էջ 150, 193-194։ Տե՛ս նաև Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 355։ Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 44։ Ծովական Ն. եպիս., Ս. Թադէոսի վանք, «Սիոն», 1960, էջ 76։ Մեսրոպ Արտազեցու` կաթողիկոս ընտրվելու հանգամանքը Մ. Օրմանյանը հետևյալ կերպ է բացատրում. Հակոբ Բ Անավարզեցու «յաջորդն եղաւ Մեսրոպ Արտազու արքեպիսկոպոս ու Թադէոսի վանքի առաջնորդ, եւ յայտնի չէ թէ պատահմամբ Սիս գտնուելով, կամ ներհակընդդէմ մրցումներու վերջ տալու համար, այսպէս հեռուէն անձ մը հայրապետական աթոռ բարձրացած է... Իր ընտրութիւնը պէտք է մեկնել իբր չափաւորութիւն մը Կիլիկիոյ լատինասէր ուղղութեան մէջ, քանի որ լատինասիրութիւնը, առանց երկրին քաղաքական օգուտ մը բերելու, ներքին երկպառակութիւններու պատճառ կըլլար» (տե՛ս Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2243-2244): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 88:

1397 թ․

Պետրոս եպիսկոպոս (հիշ. 1397). սկզբնաղբյուրները Մեսրոպ Արտազեցուն հաջորդած առաջնորդի մասին լռում են: Սակայն հայտնի է, որ Պետրոս եպիսկոպոսը ԺԴ դարավերջին թեմի առաջնորդն ու վանքի վանահայրն էր, որը 1397 թ. քահանա է ձեռնադրում Կիրակոս Ա Վիրապեցուն (1441-1443). «...և եդին զկաթողիկոս զտէր Կիրակոս. որ էր յերկրէն Քաջբերունեաց, ի գեղջէն Խառաբաստայ. և ելեալ յերկրէ բնակեցաւ ի կենդանաթաղ վիրապն Լուսաւորչին յամս երեսուն երկու. էր սա աշակերտաց Սարգսի և Վարդանայ վարժապետաց. այր ճգնաւոր սուրբ և ընտրեալ. որ թուին ՊԽԶ 1397 եղև քահանայ ձեռամբ տէր Պետրոս եպիսկոպոսի Թադէոսի առաքելոյն. մինչ ի թուին ՊՂ 1441 միս ոչ եկեր. և գինի ոչ արբ. և կիթ անասնոց. և այժմ հաւանութեամբ ամենեցուն եդին կաթողիկոս...»:

Հ. Ոսկյանը, հիմք ընդունելով Թ. Մեծոփեցու «Յիշատակարանը», Արտազի այս առաջնորդին անվանում է Պողոս (Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 476): Դեռևս 1973 թ. Լ. Ս. Խաչիկյանը ցույց է տվել, որ Մեծոփեցու «Յիշատակարան»-ի՝ Մատենադարանում պահվող ձեռագրերում Արտազի եպիսկոպոսն առանց բացառության անվանվում է Պետրոս, և հավանական է համարում Պողոս անվան վրիպակ լինելը հրատարակված տեքստում (Խաչիկեան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, «ԲՄ», N 11, Երևան, 1973, էջ 156, ծանոթ.): ԴՀՊ, գիրք Ժ. Մանր մատենագիրք (ԺԵ-ԺԹ դար), կենսագրական տեղեկութիւններով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ Աղանեանց ա. քահ., Թիֆլիս, 1912, էջ 46: Տե՛ս նաև Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, աշխատասիրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Երևան, 1999, էջ 222: Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ, հրատ. Մ. վրդ. Նշանեան, Երուսաղէմ, 1915, էջ 312: Տե՛ս նաև Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 453: Մանր ժամանակագրություններ, հ. II, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1956, էջ 353: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 88:

1406 թ․

Մխիթարիչ (հիշ. 1406). կաթողիկե այս առաջնորդի օրոք 1406 թ. արտագրվում է Երգ երգոցի մի մեկնություն։ Հիշվում է որպես վանքի րաբունապետ:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 477: Տե՛ս նաև Հախնազարեան Ա., Իրանում գտնւող հայկական վանքերի պատմութիւնը. Սուրբ Թադէի վանքը, «Ալիք», 1983, օգոստոսի 6, էջ 4: Խաչերեան Լ., Հայագիր դպրութեան ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցնեը, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները եւ համալսարանները միջնադարյան Հայաստանում եւ Կիլիկիայում (V-XVI դդ.), հ. երկրորդ, Լիզպոն, 1998, էջ 143: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 88:

1426 — 1443 թթ․

Գրիգոր եպիսկոպոս Մակվեցի Ջալալբեկյանց (1426՞-1443). Ջալալ բեկի որդին էր և, ըստ ամենայնի, ծնունդով Մակու քաղաքից էր. «Սովորաբար Մակուեցի կամ Արտազեցի կամ Սուրբ Թադէոսցի ալ կը կոչուի, որովհետև եպիսկոպոս էր Արտազի, որ է Մակու քաղաքը, ուր է Սուրբ Թադէոսի մայրավանքը, բայց անհաւանական չէ, որ ծննդեամբ ալ նոյն քաղաքէն եղած ըլլայ»: 1441 թ. նախ մասնակցում է Կիրակոս Վիրապեցու (1441-1443) կաթողիկոսական ընտրությանը («...Գրիգոր վարդապետ ի սուրբ Թադէոսէ...»), ապա աթոռակալում Էջմիածնում (1443-1465). «...Կիրակոս երկամեայ կաթուղիկոսութիւնից յետոյ հրաժարուեց կաթուղիկոսութիւնից և սկսեց առանձնական կեանք վարել. իսկ նորա տեղը առանց ազգի հաճութեան 1443 թուին կաթուղիկոս կարգուեց Մակուեցի Ջալալբէկեան եպիսկոպոսը՝ Գրիգոր Ժ-որդ անուամբ»:

Հայրապետյան Շ., Մայր աթոռի մեծ երախտավոր և գրիչ կաթողիկոսը. Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանց, «Էջմիածին», 1998, N Է, էջ 71: Մեկ այլ տեսակետով` Գրիգոր Մակվեցու ծննդավայրը Թավրիզ քաղաքն է (նույն տեղում): Թովմա Մեծոփեցու Յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1892, էջ 51, 78-82: Տե՛ս նաև Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, աշխատասիրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Երևան, 1999, էջ 218: Նօտարք հայոց, հաւաքեալ եւ ի լոյս ընծայեալ ձեռամբ Ղեւոնդ վարդապետի Փիրղալեմեան Տոսբեցւոյ Վարագայ վանուց վանականի, Կ. Պոլիս, 1888, էջ 122: Զաքարեայ սարկաւագի պատմագրութիւն, հ. Գ, Վաղարշապատ, 1870, էջ 31։ Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 202: Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ. Մանր մատենագիրք (ԺԵ-ԺԹ դար), կենսագրական տեղեկութիւններով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ Աղանեանց ա. քահ., Թիֆլիս, 1912, էջ 46: Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 490-491։ Յ. վ. Մ. (Մովսիսյան Հուսիկ վարդ.), Հայաստանեայցս Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ պատմութիւն, «Արարատ», 1886, յունուար, էջ 12: Տե՛ս նաև Թովմա Մեծոփեցի, Պատմագրություն, աշխատասիրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Երևան, 1999, էջ 218։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 88-89:

1486 թ․

Հակոբ վարդապետ (հիշ. 1486). հայտնի է միայն, որ 1486 թ. նահատակված Միրաք Թավրիզեցուն վերջին հարգանքը մատուցողների թվում է եղել նաև «...վարդապետն Յակոբ՝ ի սուրբ Թադէոսի Առաքելոյ վանացն»:

Սկզբնաղբյուրների համաձայն` Խոջա Միրաքը նահատակվել է Թավրիզում 1486 թ. մարտի 24-ին (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 144, 155 ծանոթ.): Տե՛ս նաև Հայոց նոր վկաները (1155-1843), աշխատութեամբ Յ. Մանանդեանի եւ Հ. Աճառեանի, Վաղարշապատ, 1903, էջ 325 (բնագիրն ամբողջությամբ՝ էջ 322-328): Միրաք Թավրիզեցու նահատակության մասին հիշատակում է նաև ԺԵ դարի վենետիկցի ճանապարհորդ Ջ. Բարբարոն (Հակոբյան Հ., Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932, էջ 213-214): Հայոց նոր վկաներ (1155-1843), աշխատութեամբ Յ. Մանանդեանի եւ Հ. Աճառեանի, Վաղարշապատ, 1903, էջ 325։ Տե՛ս նաև Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Գ, Երևան, 1946, էջ 508։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 89:

1493 թ․

Զաքարիա Գ (հիշ. 1493). նշյալ թվականին հրովարտակ է ստանում Ուզուն Հասանի թոռ Ռուստամ տիրակալից:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 18-19: Տե՛ս նաև Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1956, էջ 52, 82: Հրովարտակը հրատարակվել է նաև Haghnazarian A., Das armenische Thaddaus kloster in Prov. Nord Azerbeidjan-Iran, s. 210, N հրովարտակ 1: «Հուր», 1972, N 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 89:

1516 թ․

Կարապետ (հիշ. 1516). միակ հիշատակությունը վերաբերում է 1516 թ., երբ դիմում է Սեֆյան Իսմայիլ շահին` խնդրելով պաշտպանել Թադեոս առաքյալի վանքի իրավունքները: Այնուհետև մինչև 1574 թ. միմյանց են հաջորդում «...Յոհաննէս եպիսկոպոս եւ յետ նորա Յակոբ վարդապետ, Պետրոս վարդապետ, Ներսէս եպս., Սրապիոն եպս., Գրիգոր եպս., Վրդանէս եպս., Պետրոս եպս. Քօսեցի, Դանիէլ վրդ., Մկրտիչ եպս. Փոքր, Սրապիոն եպս., Թադէոս եպս...», որոնց վերաբերյալ տեղեկություններ չունենք:

Կոստիկյան Ք., Պարսկալեզու վավերագրերը Մակուի Ս. Թադեոս վանքի մասին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXV, Երևան, 2006, էջ 355: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 480: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 89:

1574 թ․

Թադեոս եպիսկոպոս Արայիշենց (հիշ. 1574). այդ թվականին Հովհաննես երեցի կազմած ավետարանի հիշատակարանում վկայված է. «Յիշեցէք զնորընծայ Տէր Թաթէոս եպիսկոպոսն որ …վերստին հաստատեց ժամակարգութիւն…»:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 13։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 89:

1591 — 1631 թթ․

Բարսեղ եպիսկոպոս Բիստենց (1591-1631). առաջին անգամ անունը հիշվում է Շահ Աբաս Ա-ի 1591-1592 թ. հրովարտակում: Եվս երկու անգամ Բարսեղի անունը վկայված է Ղարաջալու գյուղում կազմված ավետարանների հիշատակարաններում: Առաջին ձեռագիրը կազմել է Արիստակես եպիսկոպոսը 1615 թ. «...կազմեցաւ Աւետարանս ի գիւղս որ կոչի Ղարաջալու, ի դուռն Ս. Պողոսիս, ի յոտն Ս. Թաթէոսի առաքելոյն, ի յառաջնորդութեան Բարսեղ եպիսկոպոսին, ի քահանայութիւն տէր Պողոսին...»: Երկրորդ ձեռագիրը նորոգել է Պետրոս երեցը 1631 թ. «... վերստին նորոգեցաւ [սբ.] Աւետարանս...ի յենխահեայ, ի գեղչէն Ղարաջալու, ի դուրս Ս. Վարդանայ, ...ի պատրիարքս Հայոց Էջմիածնա[յ] Մովսէսին, և առաջնորդս մեր Բարսեղ եպիսկոպոսն»:

«Հուր», 1971, N 3-4: Տե՛ս նաև Haghnazarian A., Das Armenische Thaddäuskloster in der Provinz West Aserbaidjan in Iran (Dissertation, RWTH Aachen, 1973), s. 224, հրովարտակ N 11: ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1974, էջ 545: Տե՛ս նաև ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 412-413: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 478: Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 32: Ազգանունից դատելով` Բարսեղը ևս եղել է Բիստ գյուղից: Սակայն վերոհիշյալ հիշատակարաններն այդ մասին լռում են: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 89:

1650 — 1664 թթ․

Մկրտիչ եպիսկոպոս Մակվեցի (առնվազն 1650-1664). առաջնորդ նշանակվելու ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ։ 1650-1653 թթ. ընթացքում նա հաջողությամբ իրականացնում է վանքի վերականգնման ու նոր շինություններով լրացնելու գործը: Եպիսկոպոսին հաջորդած Իսահակ Մակվեցին իր նախորդին հիշում է հետևյալ խոսքերով. «…յաջորդեցաք զտեղի փառազարդ ծերունւոյն Մկրտիչ եպիսկոպոսի…»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 283։ Տե՛ս նաև Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 351-352։ Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 46-47։ Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 481: Տե՛ս նաև նույնի` Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 48։ Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 810: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 89:

1664 — 1702 թթ․

Իսահակ վարդապետ Մակվեցի Արդար (1664-1702, եպիսկոպոս՝ 1677-ից). Թադեոս առաքյալի վանքի ամենանշանավոր առաջնորդներից էր, եկեղեցական մեծահամբավ գործիչ ու հայտնի աստվածաբան: Մկրտիչ եպիսկոպոսի հրաժարականից հետո կաթողիկոսն Արտազի թեմի առաջնորդ է նշանակում Իսահակ Մակվեցուն, սակայն Արտազի առաջնորդությունն ու վանքի վանահայրությունն ստանձնելու ստույգ թվականը հայտնի չէ: Այդ մասին սկզբնաղբյուրները հաղորդում են 1663-1665 թթ.: Իր օրագիր-հիշատակարանում (ավարտել է 1677 թ. սեպտեմբերի 3-ին) Մակվեցին նշում է, որ տասներեք տարի պաշտոնավարելուց հետո միայն օգնական է ունեցել Սարգիս վարդապետ Կաֆայեցուն: Ըստ այդմ, պաշտոնավարությունը սկսվել է 1664 թ.: Սակայն մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` 1663 թ. ապրիլի 30-ի կոնդակով Ամենայն Հայոց Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսը դիմում է Գանդիմանի և Ջղախոռի բնակիչներին և հաստատում, որ Իսահակ Մակվեցին թեմի նորանշանակ առաջնորդն է. «...զԻսահակ վարդապետն մեր, զի միշտ զձեզ խրատեսցէ եւ ուսուցանէ զբանն ա(ստուա)ծային եւ հովուեսցէ զձեզ ըստ հարցն աւանդութեան, զի դայ է ձեզ վարդապետ, եպիսկոպոս և առաջնորդ: Զձեր ամ(ենայն) հասքն եւ իրաւունքն ի դա յանձնեցաք վերստին, որպէս որ յառաջն յանձնեալ էաք: ...Եթէ քահանայ, եթէ դօլվաթաւոր եւ եթէ ռամիկ, ով որ այ-լեւայլ արար Իսահակ վարդապեի խօսիցն, այնպիսին պատիժս եւ դառնութիւնս մեծ է կրելոց յինէն, եւ հնազանդքն ա(ւր)հ(ն)ութիւնս եւ պարգեւս ընդունելոց են յինէն»: Հիշատակարանում առաջնորդը համառոտ ներկայացնում է իր կենսագրությունը. ծնվել է Արճեշ գավառի Ականց գյուղում, քահանայի ընտանիքում: Ուսանել է Էջմիածնում և աշակերտել Հակոբ Դ Ջուղայեցի հայրապետին (1655-1680), որի հանդեպ ուներ անսահման սեր և հարգանք. «Արդ ես տրուպս յամենայնի եւ վերջինս ի բանասիրաց Իսահակ վարդապետս Մակուեցի, որդի Սահակ քահանայի որդւոյ Մէրտնի, որդւոյ Քիչիմիրի, որդւոյ Արայէլի, որդւոյ Յոհանիսի, որդւոյ Թադէոսի, որ յԱկանց կոչեցելոյ գեղջէ ի յԱրճիշոյ եւ յԱղիովտոյ եկեալ աշակերտ մեծափառ սրբազան հայրապետին Տեառն Յակոբայ կաթողիկոսի ամենայն Հայոց յաթոռն գերագահ սուրբ Էջմիածնի սնեալ եւ վարժեալ առ ոտս նորա ի նոյն յոգնահանդէս աթոռն եւ ի նմանէ ձեռնադրեալ եւ առեալ զամենայն աստիճանս եկեղեցականս, եւ թէ վարդապետական իշխանութիւն եւ գաւազան, եւ թէ եպիսկոպոսական առաջնորդութիւն սուրբ աթոռոյս Թադէոսի առաքելոյն»: Եղել է Հակոբ Դ Ջուղայեցի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի տեղապահը. «…Կաթուղիկոսն Յակոբ բերեալ զձեռնասուն աշակերտն իւր Իսահակ վարդապետ Մակուեցի՝ արար Եպիսկոպոս, և եդ ի տեղի իւր Աթոռակալ և Տեղապահ…»: Ձեռնադրությունը տեղի է ունեցել 1677 թ. «Ի թվին ՌՃԻԶ (1677) եպիսկոպոս աւրհնեցին զիս...»: Վարել է բազմաբեղուն գործունեություն. իրականացրել է լայնածավալ շինարարություն Թադեոս առաքյալի և Բագրևանդի Սբ. Հովհաննես վանքերում, զբաղվել գրական և գիտակրթական աշխատանքով, պայքար է մղել աղանդավորության դրսևորումների դեմ, կազմակերպել և հովանավորել է թեմում ու հատկապես Թադեոս առաքյալի վանքում մշակութային կյանքը և այլն: 1677 թ. Էջմիածնի Մայր Աթոռի կարիքները հոգալու նպատակով Իսահակ վարդապետ Մակվեցուն տրվում է հանգանակություն իրականացնելու հանձնարարական: Դեպի Բաղեշ կատարած ճանապարհորդությունը զուգադիպում է Ներսես վարդապետ Հզվեցու մահվան հետ: Ի հիշատակ վերջինիս` նրա հարազատները Թադեոս առաքյալի վանքին են նվիրում Աստվածաշունչ մատյան. «Իսկ ի թվականիս մերում ՌՃԻԶ (1677). երորդի ամի, Ներսէս վարդապետս այս Հզուեցի գետակուր եղեալ վաղճանիցաւ և եղբայր նորա՝ մահդասի Յովհաննէսն և վարդապետ նորա՝ Մեսրոպ րաբունապետն Բաղիշեցի, զԱստուածաշունչ կտակս ընծայեցին ի ձեռն մեր անարժանի՝ Իսահակայ վարդապետի՝ առաջնորդի սուրբ Աթոռոյ Առաքելոյն Թադէոսի, զոր և մեր առեալ բերաք և եղաք յիշատակ ի դրան սուրբ առաքելոյն յաւիտեան»: Իսահակ Մակվեցու առաջնորդական երկարամյա շրջանից մեզ հասած օրագրային վկայություններից բացի` Արդար մականունով հայտնի աստվածաբան այս գործչի մասին տեղեկություններ կան նաև այլ աղբյուրներում: Արտազի թեմի առաջնորդը ժամանակի հոգևոր բարձրաստիճան մի շարք գործիչների՝ վրաց Նիկոլաս կաթողիկոսի, Աղվանից Պետրոս և Սիմեոն կաթողիկոսների և այլոց հետ իր ստորագրությունն է դնում Հակոբ Դ Ջուղայեցու` 1667 թ. ապրիլի 28-ի ընծայագրի ներքո, որով Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը եղբորորդուն՝ պարոն Մանուելին, ժառանգաբար, «որդւոց յորդի» հանձնում է Նախեդուռ գյուղի մովրովության պաշտոնը. «Սահակ վարդապետ-աթոռակալ Սուրբ Առաքելոյն Թաթէոսի» (գյուղը Քարթլիի և Կախեթի Ռուստամ թագավորից (1634-1658) Էջմիածինը նվեր էր ստացել 1657 թ.): Իսահակ Մակվեցին նույն թվականին հիշվում է նաև բաքղութացի (Մարաղայի գյուղերից) Մկրտիչ երեցի` 1667 թ., սակայն ավելի վաղ ստեղծված ավետարանի գնման առթիվ. «...յառաջնորդութեան մերում նահանգի՝ Իսահակ րաբունապետի՝ առաջնորդ Սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի»: 1675 թ. հիշվում են «...Մակուեցի Իսահակ վարդապետն. և նորին աշակերտ Սարգիս վարդապետն Կաֆայեցին...»: 1682 թ. Իսահակ Մակվեցին ընդունում է կաթողիկեություն և իր ծավալած գործունեության համար էլ 1698 թ. Իննովկենտիոս ԺԲ քահանայապետից թագ ստանում: 1684 թ.-ից հիշվում է նաև Թավրիզի և շրջակա քաղաքների ու գյուղերի հոգևոր առաջնորդ. «...թվականն Հայոց ՌՃԼԳ (1684) եւ ի թագաւորութեան Պարսից Շահ Սուլէյմանին ...եւ առաջնորդութեան քաղաքիս Թարվիզու եւ բոլոր երկրին քաղաքաց եւ գիւղօրէիցն ամենեցուն Իսահակ վարդապետին Մակուեցւոյ...»: Նույն պաշտոնում հիշատակվում է նաև 1691 թ.: Անանուն Վանեցու Ժամանակագրությունից տեղեկանում ենք, որ Իսահակ Մակվեցին երկու անգամ (1675, 1699) այցելում է Վան և մեծ ընդունելության արժանանում: 1675 թ. քարոզչության նպատակով այս հինավուրց քաղաք է գալիս Կիպրոս կղզու հոգևոր առաջնորդ Սարգիս վարդապետը և իր գաղափարների բազմաթիվ կողմնակիցներ է ձեռք բերում, ինչպես ժամանակագիրն է գրում՝ «որոյ չար համբաւ տարածեցաւ եւ լու եղև ընդ ամենայն աշխարհ»: Վասպուրական նահանգի բարձրաստիճան ու հեղինակավոր հոգևոր այրերը, որոնց թվում նաև Իսահակ Մակվեցին և Սարգիս Կաֆայեցին, անհանգստացած աղանդավորական շարժման թափից, 1675 թ. հավաքվում են Վանում, քննադատում Սարգիս Կիպրացու ուսմունքը և քարոզչին վտարում քաղաքից: Երկրորդ անգամ Իսահակ վարդապետը Վան է ուղևորվում 1699 թ. հունվարին և երեք ամիս հյուրընկալվում քաղաքում. «...մեծ և անուանի, արդար Իսահակ վարդապետն եկն ի Վան, որ էր այր ծերունի և յոյժ առաքինի և ամենայն ներքին և արտաքին գիտութեամբ և փիլիսոփայական իմաստութեամբ զարդարեալ. և քաղաքացիքն յոյժ պատուով և փափագանօք ընդունեցին զնա իբրև զլուսաւորիչն Հայոցս. և յետ երեք ամսոյ մեծ պարգեւօք առաքեցին զնա յԱթոռն իւր ի Թադէոս Առաքելոյ վանս»: Իսահակ Մակվեցին վախճանվել է 1702 թ. և ամփոփվել Բագրևանդի Սբ. Հովհաննես (Ուչքիլիսա) վանքում: Այդ մասին է վկայում նրա աշակերտներից Իգնատիոս Համթեցի երեցը. «Այր մեծահամբաւ եւ խստակրօն, սքանչելի եւ հրաշագործ, որ ի թուին ՌՃԾԱ (1702) Աստուած փոխեցաւ, եւ կայ եդեալ յՈւչքիլիսէն ի յիւրում Աթոռին, ի ձախակողմ խորանին, եւ առնէ մեծամեծ սքանչելիք սուրբ գերեզման նորա, ի փառս Աստուծոյ եւ ի պարծանս քրիստոնէից»:

«Թվին ՌՃԺԲ (1663), դեկտեմբեր ամսոյն, ի տօնի գլխաւոր առաքելոցն՝ Պետրոսի և Պողոսի, Իսահակ վարդապետն եկն Թադէոս Առաքելոյ վանքն առաջնորդ» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 309): «Թվին ՌՃԺԳ (1664) …Սահակ վարդապետն եկն ի վանքն սուրբ Առաքելոյն Թադէոսի աւագ տօներին…» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 306, տե՛ս նաև էջ 313): «Թվին ՌՃԺԴ (1665) Սահակ վարդապետն եկն առաջնորդ սուրբ Առաքելոյն» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 310): 1669 թ.-ից սկզբնաղբյուրներում նա արդեն հիշատակվում է իբրև Թադեոս առաքյալի վանքի վերատեսուչ (Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 481): Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 810: Իսահակ Մակվեցու կյանքի ու գործունեության մասին տե՛ս նաև Ամատունի Կարապետ եպս., Սահակ վրդ. Մակուեցի, էջ 98-118, կից բնագրեր՝ էջ 119-131: Նույնի՝ ԺԷ դարու երեւելի վարդապետներ, «Բազմավէպ», 1988, էջ 53-56: Դիւան Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի. Էջմիածնի կաթողիկոսների կոնդակներ (1652-1705 թթ.), մասն Ա, աշխատասիրեց Տեր-Գրիգորեան Խ., Անթիլիաս, 2003, էջ 59: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 481-482, 485: Զաքարեայ սարկաւագ, հ. Բ, Վաղարշապատ, 1870, էջ 71-72։ Հմմտ. Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2974: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 792: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 484, 486: Տե՛ս նաև Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 328 («...մեծ վարդապետն Իսահակ, որ մականուամբ Արդար Սահակ յորջորջիւր»): Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 18-19, 162: Ներսիսյան Վ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Լոնդոնի Վել¬քոմ ինստիտուտի գրադարանի, «ԲՄ», 1986, N 15, էջ 319: Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ. Մանր մատենագիրք (ԺԵ-ԺԹ դար), կենսագրական տեղեկութիւններով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ Աղանեանց ա. քահ., Թիֆլիս, 1912, էջ 106: Ամատունի Կարապետ եպս., Սահակ վրդ. Մակուեցի, «Բազմավէպ», 1983, էջ 116: Նույնի՝ ԺԷ դարու երեւելի վարդապետներ, «Բազմավէպ», 1988, էջ 56: Այս նույն ժամանակ Հռոմի պապը Նահապետ Ա Եդեսացի կաթողիկոսին նվիրել է ոսկեզօծ գահ: Նշյալ թվականին Բագրևանդի Սբ. Հովհաննես վանքում «...ընկալեալ ’ի միաբանութիւն Հռովմէական եկեղեցւոյ` զԻսահակ Մակուեցի` զաթոռակալն Ս. Թադէի, որ յԱրտազ...» (Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վենետիկ, 1890, էջ 532): Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Ա, Երևան, 1984 , էջ 1072: Մանր ժամանակագրություններ, հ. II, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1956, էջ 413, 420: Անանուն Վանեցու Ժամանակագրությունն առաջին անգամ հրատարակել է Գյուտ քահ. Աղանյանցն իր «Դիւան հայոց պատմութեան» մատենաշարի 10-րդ գրքում՝ «Անցք Վասպուրական աշխարհի» խորագրով (գիրք Ժ. Մանր մատենագիրք (ԺԵ-ԺԹ դար), կենսագրական տեղեկութիւններով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ Աղանեանց ա. քահ., Թիֆլիս, 1912, էջ 103-122): Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ. Մանր մատենագիրք (ԺԵ-ԺԹ դար), կենսագրական տեղեկութիւններով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ Աղանեանց ա. քահ., Թիֆլիս, 1912, էջ 381։ Տե՛ս նաև Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 328, նաև էջ 304, 311 («ՌՃԾԱ. Վաղճանեցաւ մեծ վարդապետն Իսահակ, որ մականուամբ Արդար յորջորջիւր ի վանս Բագուանա սուրբ Գրիգորի, որ ըստ հասարակաց Ուչքիլիսէ կոչի, և եդաւ անտ ի տապանի» կամ` «Թիւն ՌՃԾԱ (1702) վախճանեցաւ Իսահակ վարդապետն, յուլիս ամսոյ ԺԳ (13) աւուր ի Վարդավառին երկուշաբաթին արշալուսոյն, երեքշաբթի թաղեցաք Ուչքիլիսի ձախակողմի խորանն)»: Բագրևանդի Սբ. Հովհաննեսի վանքն (639 թ.) ավերվել է Լենկ Թեմուրի օրոք՝ ԺԴ դ. վերջին և վերանորոգվել 1679 թ. Իսահակ Մակվեցու կողմից. «վերստին նորոգեցաւ ձեռամբ Իսահակ վարդապետին» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 414): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 90-91:

1691 — 1717 թթ․

Սարգիս վարդապետ Կաֆայեցի (1691՞-1717). 1677 թ. Սարգիս վարդապետը ձեռնադրվում է եպիսկոպոս. «Թվին ՌՃԻԶ (1677) եպիսկոպոս աւրհնեաց, Յակոբ կաթողիկոսն Էջմիածին, զԿաֆայեցի Սարգիս վարդապետն»: Նույն թվականին էլ Իսահակ վարդապետ Մակվեցու խնդրանքով նշանակվում է վանահոր օգնական: 1679 թ.-ից մասնակցում է վանքում իրականացվող վերաշինման աշխատանքներին: 1680-1730 թթ. ընթացքում ստեղծված մի ժողովածուում գրել է. «...ես` Սարգիս վարդապետս Կաֆայեցի քսաներորդ ամի արգեպիսկոպոսութեան իմոյ զշնորհաբաշխութիւն արարեալ ի Սուրբ Աթոռոյն Թաթոսի (այսպէս) առաքելոյն»: 1685 թ. Իսահակ վարդապետից ստանում է «...գաւազան էքլէսիաստական իշխանութիւն, ի վերայ դամբարանի սուրբ Առաքելոյն, ի տօնի Պէնտէկոստէին»: 1691 թ. Սարգիս Կաֆայեցին հիշվում է որպես Թադեոս առաքյալի վանքի վերատեսուչ. «…աշակերտի նորին՝ Սարգիս վարդապետի Կաֆայեցւոյ, որ է վերատեսուչ սրբոյ Աթոռոյ առաքելոյն Թադէոսի...»: 1698 թ. Հռոմի Իննովկենտիոս ԺԲ պապի կողմից պարգևատրվում է ուրարով (եկեղեցականի ուսանոց): 1704 թ. Թադեոս առաքյալի վանքի սեփականությունը հաստատող մի վավերագրում Սարգիս Կաֆայեցին արդեն հիշվում է վանքի առաջնորդ. «Ես Սարգիս վարդապետս առաջնորդ սուրբ Առաքելոյն Թադէոսի...»: Վախճանվել է 1717 թ. և ամփոփվել Թադեոս առաքյալի վանքում. «ՌՉԺԷ. ՌՃԿԶ Վաղճանեցաւ Սարգիս վարդապետն Կաֆայեցի և եդաւ մարմին նորին ի սուրբ աթոռն առաքելոյն Թադէոսի»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 306, 309, 328: Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 48, 50։ Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 542, 810: Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951 (Իսահակ վարդապետի Ժամանակագրութիւնը (XVIII դ.), էջ 310: Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 1072: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 486, 489: Հ. Ոսկյանը սխալմամբ ենթադրել է, որ 1704 թ. Կաֆայեցու առաջնորդության ժամանակահատվածի վերին սահմանագիծն է (նշվ. աշխ., Բ մաս, էջ 491): Ամատունի Կարապետ եպս, Սահակ վրդ. Մակուեցի, «Բազմավէպ», 1983, էջ 116: Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 91-92:

1719 թ․

Մատթեոս վարդապետ Սպահանցի (1719). Անանուն Վանեցի ժամանակագիրը Մատթեոս վարդապետի պաշտոնավարության սկիզբ է համարում 1719 թ. հունվարի մեկը. «Թվին ՌՃԿԸ (1719) Սպահանցի Մաթէոս վարդապետն եղև առաջնորդ, յունվարին մէկն»: Մինչդեռ Մատթեոս վարդապետը գրում է, որ նշյալ թվականի փետրվարի 14-ին գնացել է Սբ. Էջմիածին և կարգվել վանքի առաջնորդ. «Թվին ՌՃԿԸ (1719)-ումն, փետուրվարի ԺԴ (14) աստուծով գնացի սուրբ Էջմիածին. առաջնորդութիւն տվին ինձ սուրբ Առաքելոյն Թադէոսին վանքին ինձ մեղաւոր Մաթէոսիս որ սուտ վարդապետ ասի, Ըսբանցի ասի»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 305, 308: Մատենադարան, ձեռ. 8233։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 92:

1728 թ․

Հովհաննես վարդապետ Քավեցի (հիշ. 1728). պաշտոնավարության ստույգ ժամանակաշրջանը հայտնի չէ: 1728 թ. Հովհաննեսը թեմի առաջնորդն էր և Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայրը:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 491: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 22: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 92:

1735 — 1743 թթ․

Զաքարիա վարդապետ Ղափանցի (1735-1743). վանահայր է նշանակվել 1735 թ. ամռանը. «Թվին ՌՃՁԴ (1735)-ին և յամըսեանըն յօգոստոսի մուտն, ես՝ Ղափանցի Դաւիթ վարդապետի եղբօր որդի, Զաքարիայ վարդապետս, Թաթեոս Առաքեալ առաջնորդ եկայ»: Պաշտոնավարելով 9 տարի` վախճանվել է 1743 թ. դեկտեմբերի 23-ին և ամփոփվել վանքում. «Ի ՌՃՂԲ (1743) թվին, դեքտեմբերի ԻԳ (23), ուրբաթ օրն, Զաքարեա մեծ վարդապետն, արքեպիսկոպոսն վանից և վիջակի սուրբ Առաքելոյն Թադէոսիւ, առ աստուած փոխեցաւ և մեզ որբ եթող…»:

Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 305: Ի դեպ, այս շրջանում վանքի միաբաններից հիշվում է Մելքոն վարդապետը, որը ստորագրել էր Դուխուրգան գյուղում Էջմիածնի կաթողիկոսարանին պատկանող այգին վարձակալության տալու մասին կապալագիրը. «Գրեցաւ թւին ՌՃՁԴ (1735)-ին հոկտեմբերի ԻԴ (24)-ին ...Ես՝ Սուրբ Թաթէոս Առաքելի միաբան Մելքոն վարդապետս վկայ եմ» (Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 80: Դուխուրգան (Թուխուրգան) գյուղը հավանաբար համապատասխանում է Ուրմիա լճից արևելք գտնվող Դեհկարկանին, որտեղ սկսված ռուս-պարսկական բանակցություններն ավարտվում են 1828 թ. Թուրքմենչայի պայմանագրով: Այստեղ դեռևս ԺԸ դարում այգիներ ունեին և՛ Էջմիածնի կաթողիկոսարանը, և՛ Թադեոս առաքյալի վանքը: Գյուղը հայաբնակ է եղել մինչև 1890-ական թվականները (Տեղանունների բառարան, հ. 2, Երևան, 1988, էջ 74): Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 305, 308։ Վիմագիրը տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 160, արձ. Ժ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 92:

1743 — 1759 թթ․

Մինաս եպիսկոպոս (1743-1759՞). հաջորդել է Զաքարիա վարդապետ Ղափանցուն 1743 թ.: Եպիսկոպոս է ձեռնադրվել 1741 թ. ապրիլի 5-ին. «...Ղափանցի Զաքարիայ վարդապետի աշակերտ, Մինաս վարդապետն ի սուրբ Էջմիածին օրհնեցաւ, Նոր կիրակին, Ղազարու կաթուղիկոսէն ամենայն Հայոց, Ճահկեցոյ»: 1748 թ. հիշվում է Իբրահիմ շահի հրովարտակում, 1749 թ.` առուծախի մի վավերագրում, իսկ 1753 թ. հունիսի 13-ին` Աղեքսանդր Բ Բյուզանդացի կաթողիկոսի (1753-1755) մի կոնդակում. «...Արտազի Ս. Թադէոս վանքի վանահայր Մինաս արքեպիսկոպոսին, որպէս զի իւր խնդրանաց համաձայն Ս. Կարապետի վանքը վերանորոգէ...: Կոնդակս ուղղուած համայն Հայոց, հանգանականութիւն անելու նպատակով»: Մինաս վարդապետի պաշտոնավարության տարիները ստուգապես որոշելու համար գրավոր աղբյուրները բավարար չեն:

Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 22-23: Իսահակ վարդապետի ժամանակագրությունը (XVIII դ.), Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 305: Կոստիկյան Ք., Պարսկալեզու վավերագրերը Մակուի Ս. Թադեոս վանքի մասին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXV, Երևան, 2006, էջ 357: Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 3, 14։ Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 491: Ն. եպիս. Ծովականը Մինաս (արքեպիսկոպոսի) առաջնորդության տարիներ է համարում 1749-1753 թթ. («Սիոն», 1960, էջ 76): Խ. Դադյանը հրատարակել է առաջնորդի տապանագիրը՝ թվագրված 1751-ով, որը խիստ կասկածելի է (տե՛ս Խ. Վ. (Խաչիկ վրդ. Դադյան), Համառօտ նկարագիր Շաւարշան-Արտազ գաւառի Ս. Թադէոս Առաքելոյ վանքի, «Արարատ», 1898, յունուար, էջ 90)։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 92-93:

1759 — 1780 թթ․

Եսայի վարդապետ (1759՞-1780). ծնունդով Վանք գյուղից էր: Եպիսկոպոս է ձեռնադրվել Ղազար Ջահկեցի (1737-1751) կաթողիկոսի կողմից Թադեոս առաքյալի վանքում. «Թվին ՌՃՂԶ (1747)-ին Ղազար կաթուղիկոսն եկաւ ի սուրբ Թադէոս Առաքելոյ վանքն, ինձ Եսայի անարժան վարդապետիս, որ եմ ի գեղջէն սուրբ Առաքելոյն Թադէոսի, եպիսկոպոս օրհնեաց…»: 1765 թ. հիշվում է «Թադէոսի սրբոյ Առաքելոյ և հրաշազարդի վանից Առաջնորդ Եսայի վարդապետն...»: Եսայի վարդապետը վախճանվել է 1870 թ. վերջերին Բայազետում: Նրա գերեզմանը 1785 թ. պատրաստել է տվել Թադեո ս առաքյալի վանքի առաջնորդ Իսահակ Փառակեցին. «…շինեաց խորանն, զգեստի պահարան Գ(3) աչքէ, սատուխ և գերեզմանն ևս, յառաջնորդ Եսայի վարդապետին…»:

Ն. եպիս. Ծովականը Եսայու պաշտոնավարության շրջան է համարում 1765-1779 թթ. («Սիոն», 1960, էջ 76)։ Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 308։ Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ 331: Եսայի վարդապետի մահվան տարեթիվը ճշտվում է համաձայն Ղուկաս կաթողիկոսի գրած մի թղթի, որտեղ վերջինս նշում է, որ 1781 թ. դեկտեմբերին արդեն նրա մահվանից մեկ տարուց ավելի էր անցել. «Սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանից առաջնորդ Եսայի վարդապետն մինչ վախճանեցաւ, յորմէ հետէ մինչև ցայժմ է աւելի քան զտարի մի, նոյն սուրբ վանքն մնացեալ էր թարց այցելուի» (Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 278): Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 315, ծանոթ. 38։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 93:

1781 — 1782 թթ․

Պետրոս վարդապետ (1781-1782). Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսը (1780-1799) Պետրոս վարդապետին նշանակում է Թադեոս առաքյալի վանքի ժամանակավոր վանահայր:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Դ. Ղուկաս կաթողիկոս (1780-1800), յառաջաբանով, յաւելուածներով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1899, էջ 216: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 93:

1782 — 1783 թթ․

Ստեփանոս վարդապետ Ջուղայեցի (1782-1783). 1782 թ. Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսը վանքի առաջնորդությունը հանձնում է Ստեփանոս Ջուղայեցի վարդապետին: Բնակչությունն ու վանքի հոգևորականությունը բողոքում են այդ որոշման դեմ և խնդրում, որ իրենց հոգևոր հովիվ նշանակվի Կարս քաղաքի առաջնորդը (անունը չի հիշատակվում, սակայն այլ աղբյուրներից ճշտվում է, որ նշյալ ժամանակահատվածում Կարսի առաջնորդն էր Հովհաննես վարդապետ Շամբեցին): Գործին միջամտում է նաև Բայազետի Իսաղ փաշան: Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդության հարցը քաշքշուքի առարկա է դառնում Ղուկաս Կարնեցու, Իսաղ փաշայի և Մակվի իշխանավորների միջև, մինչև որ 1783 թ. մարտի 27-ին հատուկ կոնդակով վանքի վանահայր ու Արտազի թեմի առաջնորդ է նշանակվում Իսահակ (Սահակ) Փառակեցին:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Դ. Ղուկաս կաթողիկոս (1780-1800), յառաջաբանով, յաւելուածներով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1899, էջ 401: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 93:

1783 — 1787 թթ․

Իսահակ եպիսկոպոս Փառակեցի Շինարար (1783-1787). եղել է Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնի միաբան: 1774 թ. հոկտեմբերի 19-ին Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի կողմից ձեռնադրվում է եպիսկոպոս. «Ի ՌՄԻԳ թուոջս... ձեռնադրեաց եպիսկոպոս, Փառակեցի Իսահակ վարդ. ի միաբանութիւն սրբոյ Աթոռոյս... Ի հոկ. ԺԹ»: 1780 թ.-ից հետո` շուրջ 3 տարի առանց մշտական վանահոր մնացած Թադեոս առաքյալի վանքում 1783 թ. մարտի 27-ին առաջնորդ է նշանակվում Իսահակ եպիսկոպոս Փառակեցին. «Փառակեցի Նախիջևանու գիւղէն Իսահակ խոհեմառատ եպիսկոպոսն, որ եղև յառաջնորդ նախկին լուսավորչին մերոյ Թադէոս ի սրբազան առաքելոյն ՌՄԼԲ (1783) թւին մարտի ելն, Ղուկաս հայրապետին հրամանաւն Գ(3) տարի առանց առաջնորդի մնացեալ էր սուրբ աթոռս որբ և խղճալի …»: 1780-ական թվականներին վերաբերող մի շարք վավերագրեր բավականին աննպաստ կարծիք են հայտնում Փառակեցու մասին: Պարզվում է, որ Արտազ գավառի և հատկապես Թադեոս առաքյալի վանքին պատկանող գյուղերի բնակիչներն ու վանքի միաբաններն այս նշանակման համար դժգոհություն են հայտնել հոգևոր բարձր մարմիններին` մեղադրելով, որ Իսահակ Փառակեցին չունի իր նախորդների ազնիվ վերաբերմունքը ժողովրդի և իրեն ենթակա հոգևորականության հանդեպ. «ոչ ըստ առաջնոց առաջնորդացն պարկեշտօրեն վարեցաւ, այլ ճոխաբար նորաձեւութեամբ եբաց զինքն եւ զվանքն յաչս բռնաւորաց տեղեացն...»: Իսահակ Փառակեցին ևս գոհ չի եղել իր նոր պաշտոնից ու միջավայրից: 1783 թ. նա գրում է, որ մեծ դժվարությունների է հանդիպել տեղական իշխանավորների և պետական իշխանության ներկայացուցիչների կատարած կեղեքումների ու մշտական բռնությունների հետևանքով: Խաները օրավուր ավելի են ուժեղացնում իրենց հալածանքներն ու անօրինությունները հայկական գյուղերի ու վանքերի նկատմամբ: Այդ դառն օրերին, գրում է Փառակեցին, միակ մխիթարությունը եղել է Աստվածաշունչ ընթերցելը, բարձրյալից թողություն ու փրկություն հայցելը. «Թշուառ հոգի մեղապարտ տէր Իսահակ անարժան եպիսկոպոս ՌՄԼԲ (1783) թուին կարգեցայ սրբազան Առաքելոյն Թադէոսի գերաշնորհ սքանչելագործ սուրբ աթոռոյս յառաջնորդ, քանզի ժամանակն յոյժ դառն եւ դժնդակ էր եւ ոչ գոյր թագաւոր Պարսից եւ բազումք էին կեղեքօղք սրբոյ վանքիս եւ ես տառապեալս եւ անընտել ղարիպ միայն առնէի մխիթարութիւն ինձ սուրբ Աստուածաշունչ գիրքս»: «Սկիզբն կոնդակին առաջնորդականի, որ տուաւ Թադէոսի Առաքելոյ վանից նորոգ առաջնորդ կարգեցեալ Սահակ վարդապետին Փառակեցւոյ, զոր ի վիճակաց նոյն վանիցն քահանայք և իշխանք եկեալ տարան»: Մի քանի ամիս անց Իսահակ վարդապետն իր մասին գրել է. «Մեղապարտ Իսահակ եպիսկոպոս ՌՄԼԲ (1783) թւին, օգոստոսի Ժ(10)-ին գրեցի, էի աղբակալ սրբոյ գերեզմանին Թադէոսի»: 1786 թ. Իսահակ Փառակեցին արդեն արքեպիսկոպոս էր. «Թվ. ՌՄԼԵին Փառակեցի տէր Իսահակ արքեպիսկոպոսն եւ առաջնորդ սուրբ աթոռոյն Թադէոսի ձեռնադրեալ ի Սիմէօն սրբազան կաթուղիկոսէն մինչեւ վերոյ գրեալ թուոջն Գ. ամաւ առաջնորդ եղեալ էր»: «...սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ առաջնորդ Իսահակ վարդապետն...» անվան հիշատակությանը հանդիպում ենք նաև նույն թվականի հունվար և փետրվար ամիսների գրագրություններում: Վանքի տնտեսական վիճակը բարվոքելուն զուգընթաց վանահայրը հետևում էր նաև շինարարական աշխատանքներին: 1787 թ. կառուցում է ջրաղաց՝ ամբարով հանդերձ, գավիթ և այլն:

ԴՀՊ, գիրք ԺԱ. Սիմէոն կաթուղի¬կոսի յիշատակարանը, մասն Գ (1777-1779), յաւելուածներով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1913, էջ 459: Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 315, ծանոթ. 38: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 492-493, 495: Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 121, 126, 356-357։ Փառական Գողթան գավառի լեռնային գյուղերից էր: Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 309, 314: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 93-94:

1787 — 1806 թթ․

Գևորգ վարդապետ (1787-1806՞). 1787 թ. Ղուկաս Կարնեցին Արտազ գավառի թեմական առաջնորդ և Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայր է նշանակում Գևորգ վարդապետին. «Ապա Ղուկաս կաթուղիկոս Թադէի առաջնորդ կը կարգէ Գէորգ վարդապետը (եպիսկոպոս) եւ անոր նկատմամբ յատուկ սէր ու համակրանք ունենալով դիմում կը կատարէ Խոյի խանին, որ դիւրութիւններ ընծայէ անոր վանքին բարեզարդութեան համար»: 1790 թ. Գևորգ վարդապետը հիշվում է որպես «...նորոգ առաջնորդ...»: Անվան հիշատակությանը հանդիպում ենք նաև 1791 թ.: Հակառակ պաշտոնավարության անհանգիստ շրջանին` կարողանում է գլուխ բերել շինարարական մի քանի գործեր (1793 թ. նորոգում է աղբյուրը, 1794 թ. եկեղեցու փայտյա խաչկալը փոխարինում է քարաշենով, 1796 թ. վերաշինում է ջրաղացը և այլն): 1800 թ. Գևորգ եպիսկոպոսը հիշվում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի ընտրության կապակցությամբ Բագրևանդի Սբ. Հովհաննես վանքում տեղի ունեցած եկեղեցական ժողովի մասնակիցների թվում (կաթողիկոս է ընտրվում Դանիել Սուրմառեցին): 1801 թ. ապրիլի 28-ին Էջմիածնում կաթողիկոս է օծվում Դավիթ Էնագեթցին, որը շուտով կարգալույծ է անում Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդ Գևորգ եպիսկոպոսին և հեռացնում Արտազի թեմից` Դանիել Սուրմառեցի կաթողիկոսին պաշտպանելու համար: Կարճ ժամանակ անց ծերունի առաջնորդը զղջում է Դավթին հակադրվելու համար, ընդունում է նրա գերակայությունը և վերահաստատվում նախկին պաշտոնում: Այս դեպքերի մասին է վկայում Դավիթ կաթողիկոսը 1803 թ. դեկտեմբերի 26-ին Արտազի թեմի հոգևորականությանն ու ժողովրդին ուղարկած կոնդակում: 1804 թ. Դավիթ կաթողիկոսը կամենում է թեմի առաջնորդ նշանակել Առաքել վարդապետին, սակայն վերջինս «...չյօժարեցաւ ի գալ»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Դ. Ղուկաս կաթողիկոս (1780-1800), յառաջաբանով, յաւելուածներով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1899, էջ 563-565, 1792։ Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 56: Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 523, 604, 635: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վենետիկ, 1890, էջ 532: Տե՛ս նաև Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ա-Բ, խմբագրեց Գիւտ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1893, էջ 150: Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 349-351, 423: Առաքել գրիչն աշակերտել է Գևորգ արքեպիսկոպոսին և նրա կողմից վարդապետ է ձեռնադրվել 1798 թ. վանքում (Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 24): 1816 թ. վանքի միաբաններից հիշվում է Հովհաննես վարդապետը (Ավ¬տիս քահանա, Ժամանակագրություն, Վավերագրեր 2, Երևան, 2001, էջ 30): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 94:

1806 — 1820 թթ․

Սիմեոն Էջմիածնեցի Բզնունի (1806՞-1820). Սիմեոն Էջմիածնեցին Մայր Աթոռի բարձրաստիճան հոգևորականության շրջանում ականավոր դեմք էր: Ծնողներն էին Մուրադը և Գայանեն: Ղուկաս Կարնեցու մահից հետո եղել է Էջմիածնի կաթողիկոսական տեղապահ, Թիֆլիսում անձամբ ներկա է գտնվել մահամերձ Հ. Արղության կաթողիկոսի կյանքի վերջին րոպեներին: Քաղաքական հայացքներով արքեպիսկոպոսն ուներ հակառուսական կողմնորոշում և Իրանին համակիր հայ հոգևորականության ղեկավարն էր: Ուստի նրա մեկնումն Էջմիածնից և Արտազի թեմի առաջնորդ նշանակվելը մասամբ նշանակում էր, որ նրա ղեկավարած իրանասեր խմբակցությունն Էջմիածնում հաջողություն չի ունեցել: Հավանաբար 1806 թ. Սիմեոն Էջմիածնեցի Բզնունին նշանակվում է Արտազի թեմակալ առաջնորդ և Թադեոս առաքյալի վանահայր: Թավրիզում ներկայանում է պարսից թագաժառանգ և Ատրպատականի փոխարքա Աբաս-Միրզային, որն այդ միջոցին իր բանակով պատրաստվում էր կանգնեցնել ռուսական զորքերի առաջխաղացումը դեպի հարավ: Վերադառնալով վանք` արքեպիսկոպոսը ձեռնարկում է նոր՝ Ճերմակ եկեղեցու կառուցումը: Արքեպիսկոպոս ձեռնադրվելու ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ, բայց 1808 թ. տակավին վարդապ ետ էր: Տեղեկություններից մեկի համաձայն` 1809 թ. «...Դավրէժում Աբաս-Միրզան կամեցաւ Ս. Թադէոս Առաքելոյ վանահորը կաթողիկոսացնել, բայց երբ նա հրաժարուեց` կամայ ակամայ ստորագրեց Եփրեմի կաթողիկոսութեան արտօնագիրը»: 1811 թ. Աբաս-Միրզայի արձակած հրովարտակում նշվել է. «...քրիստոնյաների առաջնորդ Սիմոն խալիֆան [իր հանդեպ] գերագույն մտքի բարեհաճության ավելացմամբ հուսադրված իմանա, որ օրերս արքայական բարձրությանը զեկուցեցին այն պատվարժանի նվիրվածության, հավատարմության ու կամեցողության հանգամանքների մասին»: Սիմեոն վարդապետի առաջնորդության տարիներին իրականացվում են վանքի վերականգնման ու համալրման շինարարական ամենածավալուն աշխատանքներ: 1820 թ. Սիմեոն արքեպիսկոպոսը, դեռևս շինարարական աշխատանքները չավարտած, նշանակվում է Գողթն գավառի Ագուլիսի Սբ. Թովմա վանքի առաջնորդ:

«Սիոն», 1960, էջ 76: Ըստ Խաչիկ վարդապետ Դադյանի` Սիմեոն Բզնունու վանահայրության տարիներն են համարվել 1818-1824 թթ. (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58): Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 57: Մովսիսեան Յուսիկ վրդ., Հայաստանեայցս առաքելական Ս. եկեղեցւոյ պատմութիւն, Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 351: Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 4, վավ. 136: Բնագրի թարգմանությունը` Ք. Կոստիկյանի: Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 16։ Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 56։ Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 25: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 94-95:

1820 — 1834 թթ․

Բարսեղ արքեպիսկոպոս Խաչատուրյան Կեսարացի (1820-1834). ժամանակի բարձրաստիճան ազդեցիկ հոգևորականներից էր։ Պարսկահայոց մեծ մասի` դեպի Ռուսահայաստան արտագաղթի հետևանքով վարչատնտեսական կարողություններից ու կարևորությունից զրկված Թադեոս առաքյալի վանքի այս առաջնորդը փորձում էր Ատրպատականի առաջնորդարանը վանքից փոխադրել Թավրիզ, բայց չի հաջողվում։ Փոխարենը ձեռնարկում է վանքի անավարտ հատվածները լրացնելու գործը: 1828 թ. Բարսեղ արքեպիսկոպոսը հիշվում է Դարաշամբ գյուղի գնման կալվածագրի առնչությամբ. «Սրբոյ Էջմիածնի բնիկ միաբան և սրբազան Առաքելոյն Թատէոսի վանուց և վիճակաց նորա Առաջնորդ և այժմ նորոգ կարգեալ վերատեսուչ համայն հոգևորական գործոցն վերաբնակեալ Ատրպատականի և բնակչութիւնք հայոց, որք ի գաւառսն Նախիջևանու և Ագուլիսայ և Տարալակեազու. և չորից վանօրէիցն Սրբոյ Կարապետու, Սրբոյ Նախավկայի, Սրբոյ Թովմայի և Կարմիր վանուցն Աստապատու. Բարսեղ Արքեպիսկոպոս Խաչատուրեան Կեսարացւոյ, վաստակաւոր և կատարեցաւ զայս, ի նշանս իշխանութեան ռուսաց կայսեր Նիկոլայ Պավլովիչի, զկնի երից ամաց առման, դրունս և Նախիջևանայ ի ձեռաց պարսից ազգին»: Բարսեղ արքեպիսկոպոսը հիշվում է նաև 1830 թ.: Նրան այցելած միսիոներները գրել են. «Նախկինում նա հովվում էր Ադրբեջանի բոլոր հայերին, ինչպես նաև Բայազետի փաշայության հայերի առնվազն մի մասին, իսկ նրա նստավայրը Թադևոս Առաքյալի... վանքն էր Մակուի շրջանում: Նրա թեմն ամենամեծ թեմերից մեկն էր, իսկ նրա վանքը՝ հայկական հնագույն և ամենանշանավոր սրբավայրերից մեկը...: Վերջին պատերազմի ավարտին նա, իր հոտի անդամների մեծ մասի գլուխն անցած, գաղթեց դեպի ռուսական տիրույթներ, իսկ նրա վանքի շարժական ունեցվածքը, որի մեջ հատկապես շատ էին կահույքի պարագաները և կենդանիները, տեղափոխվեց Էջմիածին: Նա արտաքուստ 40 տարեկանից ավելի երիտասարդ էր երևում, մարմնի կառուցվածքով ուժեղ էր թվում, լավ ապրելակերպի շնորհիվ խնամված տեսք ուներ և բնությունից օժտված էր մտքի խորաթափանցությամբ: Քանի որ տիրապետում էր հաճելի վարվեցողության, նա մեզ սիրալիր ընդունելություն ցույց տվեց...»:

Ն. եպիս. Ծովականը Բարսեղ Կեսարացու առաջնորդության տարիներ է համարում 1826-1828 թթ. («Սիոն», 1960, էջ 76), Խ. վրդ. Դադյանը՝ 1824-1834 թթ. (Հայաստանի ազգային դիվան , ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58)։ Մինչդեռ 1826 թ. նոյեմբերի 10-ին Կեսարացու գրած շրջաբերականը («...այս 7 ամէ որ սկիզբն արարեալ եմք սրբոյ վանիցս հիմնարկութեան...») հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ նա պաշտոնավարել է 1820 թ.-ից (Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 16): Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 57։ Ցուցակ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի նոր ստացված ձեռագրերի, «Էջմիածին», 1976, Ը-Թ, էջ 63-64: Researches of the Rev. E. Smith and Rev. H.G.O. Dwight in Armenia, vol. II, p. 63. Տես նաև Missionary Researches in Armenia by Eli Smith, Harrison Gray Otis Dwight, Josiah Conder, p. 258 (բնագրում` “He formerly presided over all the Armenians of Aderbaiján, and part, at least, of the pashalic of Bayezeed, and resided in the convent of ...Thaddeus the apostle, in the district of Magoo. His diocese was one of the largest, and his convent one of the oldest and most distinguished in Armenia... At the head of most of his flock, he retired within the Russian dominions at the close of the late war, and the moveable property of his convent, which was formerly great in furniture and flocks, was transferred to Echmiádzin. He seemed less than forty years old, of a vigorous constitution, well nurtured by good living, and of a naturally acute mind... Possessed of a pleasing address, he received us in a friendly manner...”). Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 95:

Նիկողայոս եպիսկոպոս Կարբեցի (1834-1850). Ներսես Աշտարակեցու գաղափարակիցն ու աջակիցն էր: 1834 թ. Թավրիզում կառուցում է Առաջնորդարանի շենքը (հետագայում ծառայում է որպես տպարան): Նրա ջանքերով 1841 թ. ստեղծվել է Ատրպատականի հայոց միացյալ առաջնորդական թեմը Թավրիզ կենտրոնով: Մահացել է 1850 թ. Թավրիզից ոչ հեռու գտնվող հայաբնակ Մուժամբար գյուղում և թաղվել տեղի եկեղեցու բակում:

Ըստ Է. Հակոբյանի` Նիկողայոս Կարբեցին առաջնորդությունն ստանձնել է 1830 թ.-ից (Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 26), իսկ ըստ Խաչիկ վարդապետ Դադյանի` 1834-1851 թթ., ընդ որում, նշվում է, որ 1837 թ. վանահայրն էր Եսայի վարդապետ Սարգսյանցը (Հայաստանի ազգային դիվան , ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58): Աճէմեան Հ., Ս. Թադէի վանքը, մասն II, Թեհրան, 1960, էջ 13: Ոսկեան Հ., Արտազի վանքը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 57: Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 200, 211: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 96:

Փիլիպոս վարդապետ (1840-ակա՞ն թվականներ). պաշտոնավարության տարիները ստույգ հայտնի չեն: Նրա օրոք ոմն Մելիք-Միրզա Տոնական է նվիրում վանքին: Վանահոր պաշտոնում նրան փոխարինում է Թադեոս վարդապետը (մինչև 1851 թ.), ապա Եղիազար վարդապետը (մինչև 1858 թ.):

Ըստ Խաչիկ վարդապետ Դադյանի` վանահայրության պաշտոնը վարել է 1840 թ. (Հայաստանի ազգային դիվան , ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58): Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 498, ծանոթ. 27: Հայաստանի ազգային դիվան , ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 96:

1851 — 1857 թթ․

Սահակ եպիսկոպոս Սաթունյանց Աշտարակեցի (1851-1857). հայտնի է, որ Ներսես Ե Աշտարակեցի Շահազիզյան կաթողիկոսը (1843-1857) 1851 թ. Ատրպատականի հայոց առաջնորդ է նշանակում «գովութեանց արժանի» ու «...բարեջան վիճակաւոր վանաց եւ վիճակի Սրբոյ նախկին Լուսաւորչի Հայոց Սրբազան Առաքելոյն Թադդեոսի...» Սահակ արքեպիսկոպոս Սաթունյանց Աշտարակեցուն: Վերջինս միաժամանակ վարում էր նաև Թադեոս առաքյալի վանքի վանահայրությունը: Նոր առաջնորդի գործունեության շրջանը կարճ է տևում (1851-1857), սակայն նա բավական օգտակար գործունեություն է ծավալում, մասնավորապես Հայոց առաջնորդարանին կից կառուցում է «Արամյան» տղայոց (արական) դպրոցի նոր շենքը (1855) և այլն: Վախճանվել է 1857 թ. մարտի 24-ին և ամփոփվել Փայաջուկի Սբ. Գևորգ եկեղեցու բակում:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 79: Հայաստանի ազգային դիվան , ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58: Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 35: Տե՛ս նաև Մարտիրոսեան Հ., Իրանի հայկական դպրոցները, «Լրաբեր», 1966, N 10, էջ 65: Հայկ Աճեմյանի անտիպ օրագիր (վիմագիրն ընդօրինակել է 1959 թ. «Ի դամբարանիս ննջէ | Իսահակ արքեպ(ի)ս(կոպոս) Սադունե(ա)ն, | երախտաւոր առաջնորդ Ատրպ(ա)տ(ա)կ(ա)նի հայկազե(ա)ն: | 1857 ամի մարտի 24-ին»): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 96:

1858 — 1862 թթ․

Կարապետ Փիլիպոսյան (1858-1862):

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 35: Ըստ Խաչիկ վարդապետ Դադյանի` 1858 թ. վանահայրն էր Եղիազար վարդապետը, իսկ 1862 թ.` Կարապետ Փիլիպպոսյանը (Հայաստանի ազգային դիվան , ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 58): Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 164, թ. 1, 14: «Արարատ», 1897, էջ 230: Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 37: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 96:

1863 — 1897 թթ․

Եսայի վարդապետ Հովսեփյան (1863-1897). ծնվել է 1833 թ.: Վանահայրության պաշտոնը ստանձնել է 1863 թ.։ Նրա նախաձեռնությամբ 1867 թ. վերականգնվում է վանքի շրջապարսպի արևելյան հատվածը։ Որպես Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդ` հիշվում է 1870, 1895 թթ.: Արտազից հեռանալուց հետո` 1897 թ. մայիսին, Եսայի վարդապետը տեղափոխվում է Արևելյան Հայաստան և նշանակվում Հառիճավանքի վանահայր, ապա տեղափոխվում Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածին և վարում Սբ. Գայանե վանքի վանահոր պաշտոնը: Մահացել է 1917 թ. Երևանում: Հարկ է նշել, որ այս վանահայրն առանձնապես դրական հիշողություններ չի թողել վանքի մերձակայքի բնակչության շրջանում:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 164, թ. 1, 14: «Արարատ», 1897, էջ 230: Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 37: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 96:

1897 — 1899 թթ․

Հովհաննես վարդապետ Բազունի (1897-1899). նրան տրվել են Կայծակ, Եըլտըրըմ (թուրք. թարգմ.` Կայծակ) և Դելի Կարապաշ (թուրք. թարգմ.` Գիժ սևագլուխ) մականունները: 1897 թ. մայիսի 12-ին Ամենայն Հայոց Մկրտիչ Ա կաթողիկոսը կոնդակով Հովհաննես վարդապետ Բազունուն նշանակում է Թադեոս առաքյալի վանահայր. «Ի բազում ամաց հետէ հաւաստի լեալ եռանդուն և անձնուէր նշանից քոց ի պաշտաման վանահայրութեան վանուց Ս. Առաքելոյն Բարդուղիմէոսի, որ յԱղբակ, վստահութեամբ իմն յանձն առնեմք քեզ զարդիս զպաշտօն վանահայրութեան Ս. Թադէոս առաքելոյ վանից Արտազու...: ...ընդ վանահայրութեան յաւելու յանձին քո զհովութիւն հօտին մերոյ, որք ի սահմանս խանութեան Մակուայ մինչ ցԽոյ, բաց յանտի զպատսպարումն բազմաթիւ գաղթականաց, զհոգատարութիւն նոցին և զխնամարկութիւն և կարիք բազումք, որք յաւելուն օրըստօրէ»: Նույն թվականի նույն օրն արձակված հայրապետական մեկ այլ կոնդակով Հովհաննես վարդապետին շնորհվում է ականակուռ վարդապետական լանջախաչ կրելու իրավունք: 1897 թ. «վանահայր Ս. Թադէոսի վանից Մակուայ» նշանակվում է շատախցի Հովհաննես վարդապետ Բա զունին: Նույն թվականի օգոստոսի 2-ին «Սասունցի Հովհաննես Առաքելյանը հայտնելով կաթողիկոսին Թադեոս առաքյալի վանահայր Հովհաննես վ-ի շինարարական ժրաջան աշխատանքը, խնդրում է նյութապես օժանդակել նրան: Վերջում հայտնում է, թե Սարգիս Հայկունին նույն վարդապետին հաշիվ չի տալիս, առ այդ պահանջելով կաթողիկոսի գրավոր հրամանը»: 1898 թ. հունիսի 5-ին Հովհաննես վարդապետը հիշվում է կաթողիկոսին գրություն հղելու առնչությամբ: Վանահայրը հեղափոխական հայտնի գործիչ էր՝ «Կայծակ ծածկանունով ճանչցուած: Դեռ 1880-ական թուականներէն Վասպուրականի գաւառներուն մեջ յայտնի էր այս հոգևորականը իւր հանդուգն գործերով և քաջութիւններով, որոնց պատճառով թուրքերն ու քիւրդերը «Դալի Կարաբաշ» մականունով կը ճանչնային զինք: Արճէշի և Աղբակի գաւառներուն մէջ համբաւ հանած էր իբր վարժ ձիավոր և քաջ վարդապետ: Պետերբուրգի մէջ Սիմոն Գիւլամերեանի խմբագրութեամբ լոյս տեսնող «Արաքս» հանդէսի մէջ (1897) գեղեցիկ ոճով և բաւական մանրամասնութեամբ գրած է Աղթամարի Խաչատուր Գ վերջին կաթուղիկոսի կեանքն ու գործունէութիւնը»: Մկրտիչ Խրիմյան (Խրիմյան Հայրիկ) կաթողիկոսը հրահանգում է նրան անհրաժեշտ օգնություն ցույց տալ կոտորածներից մազապուրծ եղած արևմտահայ գաղթականությանը: Սպանվել է 1899 թ.՝ 80 տարեկան հասակում Թադեոս առաքյալի վանքում, որտեղ և թաղվել է: Վանահոր մահվան մանրամասները Խորեն վարդապետը, տեղեկանալով վանքի տնտեսից, գրել է. «...թուանքները բացին, էնքան զարկին. որ գուլուլաները դուռը սառատի պէս ծակծկեցին եւ ներս մտան, չորս հոգով բռնեցին, Հայր Սուրբին վիզը կտրեցին... եւ գիշերանց տէրտէրին բերին, իրենց փորած գերեզմանի մէջ թաղեցին: Էնա դիմացի դարին վրայ ի ինոր գերեզմանը»: Բազունու մահից հետո վանքը ղեկավարում էր «...մի աշխարհական մարդ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 7, թ. 25: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 7, թ. 26: «Արարատ»,1897, յունիս, էջ 229, 274: Մատենադարան, ց. 46բ, Խրիմյան կաթողիկոսի արխիվ, թղթ. 106, վավ. 574: Մատենադարան, ց. 46բ, Խրիմյան կաթողիկոսի արխիվ, թղթ. 108, վավ. 1072: Վասպուրական. Վան-Վասպուրականի ապրիլեան հերոսամարտի տասնեւհինգամեակին առթիւ, 1915-1930, էջ 251: Կոստանդյան Է., Մկրտիչ Խրիմյան. հասարակական-քաղաքական գործունեությունը, Երևան, 2000, էջ 389: Ի դեպ, այստեղ առկա է Հովհաննես վրդ. Բազունու գործունեությանը վերաբերող հակասական մի տեղեկություն, ըստ որի` հայտնի հեղափոխական գործիչ վանահայրը դրսևորել է «քրիստոնյա վանահորը ոչ վայել վերաբերմունք գաղթականների նկատմամբ: Նրանց հյուրընկալելու և օթևան տալու փոխարեն, պարսից սարբազների օգնությամբ գաղթականներին վանքից դուրս է հանում: Այդ մասին իմանում է վեհափառ հայրապետը և անձամբ նամակ գրում խոտորյալ վարդապետին, պարսավում նրա այդ ընթացքը. «Այժմ բացարձակ հրաման կուտամ Ձեզ, որ հանված գաղթականները պետք է տեղավորվեն վանուց մեջ, մինչև գարնան նոցա համար ուրիշ տնօրինություն լինի»: Խրիմյանը զայրանում է, որ վանահայրն ի չարն է գործադրել իր վստահությունը, և զգուշացնում, որ այդ ընթացքի համար նրան կհեռացնի վանահայրության պատասխանատու պաշտոնից: Ուղարկելով պատկառելի մի գումար` նա պատվիրում է Հովհաննես Բազունուն ետ կանչել արտաքսված գաղթականներին` խոստանալով հանգանակել և վանահոր ձեռքը հասցնել նոր գումարներ և՛ վանքի վերաշինության, և՛ գաղթականների հոգսերը հոգալու համար» (Կոստանդյան Է., Մկրտիչ Խրիմյան. հասարակական-քաղաքական գործունեությունը, Երևան, 2000, էջ 389): Վասպուրական. Վան-Վասպուրականի ապրիլեան հերոսամարտի տասնեւհինգամեակին առթիւ, 1915-1930, Վենետիկ, 1930, էջ 251: Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` 80-ամյա Հովհաննես Բազունուն սպանել են 1900 թ. (Տեր-Մկրտիչեան Ե., Վասպուրականի գանձերը, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 163): Տեր-Մկրտիչեան Ե., Վասպուրականի գանձերը, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 163: Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 38: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 96-97:

1901 թ․

Խորեն վարդապետ Լազարյան (1901). աշխարհական անունն է Վահան, մականունը` Լազօղլի (թուրք. թարգմ.` Լազի տղա): Ծնվել է 1873 թ.: Որպես վանահայր` 1901 թ. հունիսի 17-ին ուղևորվում է իր պաշտոնավայրը (ընդամենը 6 ամիս): Բավական կարճ է պաշտոնավարել: Վախճանվել է 1933 թ.:

Տեր-Մկրտիչեան Ե., Վասպուրականի գանձերը, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 163: Տե՛ս նաև Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ը, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, Երեւան, 2001, էջ 461: Հայտնի է, որ Խորեն վարդապետը Հայոց բարեգործական ընկերությանը կտակել է 6600 դոլար` միջնադարյան ձեռագրերի հրատարակության համար (Տեր-Մկրտիչեան Ե., Վասպուրականի գանձերը, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 590): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 97:

1901 — 1908 թթ․

Գևորգ (Ընծայր) ծ. վ. Նալբանդյան (1901-1908). Նալբանդ Շխենց Գևորգի որդին` Գևորգ Նալբադյանը (աշխարհիկ անունը` Ասլան) ծնվել է 1870 թ. Ուրֆա քաղաքում: Եղել է Աղթամարի միաբաններից, պաշտոնավարել է Բուլղարիայում, սովորել ֆրանսերեն, զբաղվել ինքնակրթությամբ: Իբրև հեղափոխական` 1896 թ. Համիդյան ջարդերի ժամանակ աքսորվում է Կ. Պոլիս, այնտեղից անցնում է Բուլղարիա: 1901 թ. նշանակվում է վանքի առաջնորդ. «1901 Սեպ. 13-ից Հոկտ. 26-ը Ս. Թադէի Առաքելոյ Վանքին վանահայր նշանակուած ըլլալով, Ամենայն Հայոց Հայրապետէն - Տ.Տ. Մկրտիչ կաթողիկոսէն տեղս ժամանեցի...»: Նկատի ունենալով վանքի բարենպաստ դիրքը հայ հեղափոխական գործիչների և զինատար խմբերի Վասպուրական անցնելու առումով, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանին առաջարկվել էր վանահայր նշանակել վստահելի մի հոգևորականի. «...Այս մասին դիմուեցաւ Խրիմեան կաթողիկոսին, որ շատ լաւ հասկնալով նպատակը, այդ օրերուն հեռուէն եկած նորեկ վարդապետ մը ղրկեց հոն: Այդ վարդապետը Գէորգ Վրդ. Նալպանտեանն էր, որ մեր յեղափոխութեան պատմութեան մէջ ծանօթ է «Ընծայր» ծածկանունով: Վարդապետը բնիկ Ուրֆացի էր և վանք գալէն առաջ կը վարէր Սղերտի առաջնորդական փոխանորդութիւնը: Յեղափոխականները անոր մեկնելէն առաջ բացատրած էին, թէ ուր պիտի երթայ և ինչ նպատակով պիտի ստանձնէ վանքին տեսչութիւնը: Ըսած էին, թէ վանքը աշխարհէն կտրուած, ամայի լեռներու մէջ քիւրտերով շրջապատուած վայր մըն է, և թէ ինքը փոխադրական այդ խիստ կարևոր կայանի ղեկավարը պիտի ըլլայ: Վարդապետը, որ քառասուն անց, վառվռուն մարդ մըն էր, կը պատասխանէ,– «գործիս կուգայ» ու անմիջապէս կը մեկնի վանքը»: Հարկ է նշել, որ Ընծայր վարդապետը մեծ դեր է կատարել հեղափոխական գործունեության մեջ. «...Թադէի վանքը ընդհանրապէս քիչ կը սխալէր եւ լաւ կընթանային անոր գործերը, որոնք Գէորգ Ծայրագոյն Վարդապետի խորհուրդին արժեք կու տային: Վարդապետը համեստ էր: Ան ինքզինքը ծառայ կը համարէր Թադէի վանքին եւ իր այդ հանգամանքով ալ կենթարկուէր իր հոգեւոր պետերուն, սակայն անոնք հեղինակութիւններ չէին իրեն համար: Ան կենթարկուէր նաեւ կուսակցական աստիճանաւորումին, իրմէ անարժաններու հրամանը կը կատարէր: Բայց անոր համար միակ հեղինակութիւնը Ռոստոմ ըսուած մէկն էր, որը զինք գտած էր եւ մտած Դէպի Թադէի վանքը»: 1903 թ. սեպտեմբերին Գևորգ ծ. վարդապետը հիշվում է Թադեոս առաքյալի վանքի, Մակվի և Խոյի առաջնորդ: 1903 թ. վանքի այցելուն վանահոր մասին գրում է. «Բարձրահասակ թիկնեղ մարդ մ’էր Գէորգ ծայրագոյն վարդապետը: Փառահեղ մօրուքը լայն կուրծքը ծածկած էր, դէմքը գեղականի մը դեմքին նման պղնձագոյն, կորովի արտայայտութիւն ունէր: Տեսնող մը առաջին իսկ հայեացքով կը հասկընար, որ վանահայրը սովորական տիպի միաբաներէն չէ, որոնք ամբողջ կեանք մը կ’անցնեն խուցի չորս պատերու մէջ, երբեմն աղօթելով, յաճախ իրար բամբասելով ու միշտ իրենց որովայնը պարարտացնելով «ի փառս Հայաստանեաց սուրբ եկեղեցւոյ: Գէորգ վարդապետը այն հայ եկեղեցականն երէն էր, որոնք մատի վրայ կը համրուին: Երբ տարիներ առաջ կաթողիկոսի հրամանով եկած էր, որպէս վանահայր, վանքի հսկայ տնտեսութիւնը բոլորովին քայքայուած գտաւ, անբարեխիղճ վանահայրերու ապիկարութեան պատճառով: Վարդապետը թեւերը վեր սոթտած՝ գործի էր լծուեր մշակի մը նման աշխատելով: Հետզհետէ վանքի հողերը մշակելով, չեղածէն տնտեսութիւն մը ստեղծեց: Հին տիպի եկեղեցականներէն էր, հաւատաւոր եւ նուիրուած եկեղեցիին, առանց անձնական փառասիրութեան: Եկեղեցին եւ ազգը իր հասկացողութեամբ անքակտելի միութիւն մէին, մէկուն ծառայողը՝ կը ծառայէր եւ միւսին: Վանահայրը՝ եռանդուն հայրենասէր մը՝ ոտքով գլխով ինկած էր յեղափոխական շարժման մէջ, սկզբնական օրերէն իսկ»: Հետաքրքրական է 1904 թ. վանահորը տրված հետևյալ գնահատականը. «...Թադէի վանքին հոյակապ գմբէթը, որ բոլորէն բարձրը եւ շքեղն էր նահանգին մէջ եւ անոր պետը` Գէորգ Ծայրագոյն Վարդապետը` գմբէթանման էր, պատկառազդու վեղարով: Դաշնակցութիւնը անփոխարինելի օգուտ կը քաղէր հինաւուրց վանքէն եւ անոր անհաւատ ծառայ` «Անծայր» վարդապետէն»: Ի դեպ, իր վարքի պատճառով նա մեծ հեղինակություն էր վայելում նաև քրդերի շրջանում, որոնք «...իրենք կուզէին օգնել այդ սգաւորին` նուէրով կամ նիւթականով, բայց վարդապետը չէր ընդուներ: Այդ պատճառ կը դառնար, որ անոր վարկը բարձրանար եւ ան դառնար անշահախնդիր վարդապետ մը, կենդանի նահատակ մը եւ հաւատարիմ ծառայ մը` նահատակ Թադէի: ...կը գտնէին, որ այս ուսեալ վարդապետը, որ իրենցմէ աւելի աշխարհ տեսած է եւ գիտէ ամեն ինչ, նոյնպէս իրենց հետ է. վստահութիւն ու հաւատ ունէին անոր հանդէպ: Եւ այդ պատճառով, փոքրաթիւ հայութիւնը եւ Թադէի վանքը առանձնաշնորհեալ վիճակի մէջ էին դրուած...»: Հայտնի է նաև, որ Գևորգ վարդապետը «լաւ քրդախօս էր եւ, առհասարակ, մեծ հեղինակութիւն ունէր շրջանի թուրք եւ քիւրդ տարրի մէջ»: 1905-1906 թթ. վանք այցելած Կոմսը (իմա՛ Վահան Փափազյանը, Ա. Հ.) գրում է. «Վանահայրն էր մեր անփոխարինելի Ընծայրը (Գէորգ վարդ. Նալպանտեան): Սղերդցի վարդապետ մը, որ Խրիմեանէն խնդրած էինք Ս. Թադէոս Առաքեալի վանքին համար: Գիտնական մը չէր եւ ոչ ընչաքաղց կամ փառասէր: Գիտէր, թէ ինչու զինքը ընտրած էինք լեռներու մէջ կորած այդ մենաւոր վանքը գալու եւ եկած էր անվարան: Մակուի խանութեան, քիւրտերու եւ պարսիկներու այդ աշխարհին մէջ` վայրենի եւ ամայի լեռնաշխարհով` մեր Ընծայրը չէ՛ր տխրեր, չէ՛ր վախնար, այլ վախցուցած էր շրջակայ աշիրէթները: Միշտ գործի վրայ էր. քանի մը տուն այս ու այն կողմէն եկած հայերու համար, որոնք կը բնակէին վանքէն քիչ մը հեռու գիւղի մը մէջ: Վարդապետը անոր աղբիւրները կը կանոնաւորէր, հողեր կը մշակէր, ծառ կը տնկէր, ջրաղաց կը շինէր...»: 1906 թ. վանահորը տրված գնահատականում Արամ Մանուկյանը նշում է. «Իմ վրայ նա մի լաւ աշխատող, շինարար եւ հայրենասէր մարդու տպաւորութիւն է թողել, թէեւ ընկերներից շատերը նրան չէին սիրում: Ճիշդ է, նա մի քիչ մամոնասէր էր, ինչպէս բոլոր վարդապետները: Բայց եւ այնպէս մեր վերածնունդի համար մեծապէս տառապող հայ վարդապետներից մէկն էր...»: 1908 թ. փետրվարի 7-ին Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Կարապետ ծ. վարդապետ Տեր-Մկրտչյանը միջնորդագիր է հղում կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոսին` վանահայրության պաշտոնից հրաժարված Գևորգ ծ. վարդապետին Մայր Աթոռի միաբանների շարքն ընդունելու համար նոր թեկնածու առաջադրելու համար. «...վանահայր Վանուցն Ս. Թադէի առաքելոյ, որ յԱրտազ, Տ. Գէորգ ծ. վարդապետ Նալբանդեան, եկեալ այսր ի Թաւրիզ և մատուցեալ զհաշիւ և զտեղեկագիր պաշտօնավարութեան իւրոյ առաջի պատ. Թեմական Խորհրդոյ, հրաժարեցաւ իսպառ ի պաշտամանէն, և մեր կշռեալ զամենայն հանգամանս գործոյն և ի վերայ հասեալ, եթէ յիրաւի չէր ինչ նմին պատեհ գալ մնալ ի պաշտաման վանահայրութեան, ընկալաք զհրաժարականն: Առ որ խնդրեմ խոնարհաբար զբարեհաճ տնօրէնութիւն Ձերդ Բ. Սրբազնութեան առ ի կարգել զնա միում ի վանօրայց Ռուսահայոց, զի աստ ի վիճակիս Ատրպատականի չիք առ ժամայն պաշտօն ինչ նմին յարմարաւոր: Տ. Գէորգ ծ. վարդապետ գալով հպատակ Բուլգարիոյ, խոստանայ ընդունել զհպատակութիւն Ռուսիոյ, եթէ կարևոր համարեսցի այդ, և հնազանդ յամենայնի հրամանաց Բարձրագոյն հոգևոր իշխանութեան վարել հաւատարմութեամբ զամենայն պաշտօն, զոր հաճոյ լինի յանձն առնել նմին: ...Խնդրեմ միանգամայն ցուցանել զոք ի միաբանից Մ. Աթոռոյ, եթէ գտցի յարմարաւոր, առ ի կարգումն ի վանահայրութիւն վանուցն Ս. Թադէի Առաքելոյ»: Այնուհետև Գևորգ ծ. վարդապետը վարել է Չարսանճագի առաջնորդական փոխանորդի պաշտոնը: Նահատակվել է 1915 թ. Մեծ եղեռնի օրերին. չնայած «...մահը ստույգ է, բայց պարագաները տակավին անծանոթ կմնան»:

Սահակեան Ա., Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955, էջ 580: «Արարատ», 1901, էջ 428: Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1923, N 3, էջ 51-52: Արամը (Արամի յուշերը), Երևան, 1991, էջ 173: Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 29: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1901, էջ 477: Գևորգ վարդապետը 1901 թ. աշնանը Մկրտիչ Խրիմյանից նվեր է ստացել ականակուռ լանջախաչ («Արարատ», 1901, էջ 480): Սահակեան Ա., Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955, էջ 582: Ռուբէն (Տեր-Մինասյան Ռուբեն), Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Ա, Թեհրան, 1982, էջ 325-326: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Է. Խրիմեան Հայրիկը եւ ցարական բռնապետութիւնը (1903-1907), կազմ.` Բէհբուդեան Ս., Երեւան, 2000, էջ 149, 151: Մալխաս (Հովսեփյան Արտաշես), Զարթօնք, հ. Բ, Պոստոն, 1933էջ 209-210: Գևորգ վարդապետի մասին գրվել է նաև. «Ընդհանրապէս մեր կղերականութիւնը, փճացած ու ապիկար, տնտեսութեան անկարող, կամ անփութութեան եւ անկարողութեան, եւ կամ անձնական շահու համար, իրենց աւանդ ձգուած հարստութիւնը կողոպտելով, քայքայեր են մեր վանքերու մեծագոյն մասը: Երջանկայիշատակ Սիմէոն արքեպիսկոպոսի շինարար վանահայրութենէն վերջը աւերակ մ’էր, երբ Գէորգ Ծայրագոյն վարդապետ Նալպանտեանը (Ընծայր) Խրիմեան Հայրիկի կարգադրութեամբ կուգայ, որպէս վանահայր, ինչպէս ինքը կ’ըսէր, աւերակներու մէջ բոյն մը շինելու: Ուրֆացի այդ համեստ վանականը կը լծուի հերքիւլեան աշխատանքի եւ չեղածէն կը ստեղծէ տանելի դրութիւն մը: Անշուշտ Դաշնակցութիւնն ալ, որոշ չափով կ’օժանդակէ նիւթապէս: Մեծ դժուարութեամբ կը յաջողի վերաշինել քանդուած հին ջրաղացը, որոշ եկամուտ մը ապահովելով վանքին: Վաղուց ի վեր դատարկուած ախոռը նորէն կը լեցուի կթան կովերով, ոչխարի փոքր հօտով, լծկան եզներով: Ֆարաջայի փեշերը մէջքը կոխած, այդ գործունեայ մարդը, ամէն բանի կը հասնի, ե՛ւ վանքի տնտեսութեան: Դար ու դադարում չունի. անվերջ կ’աշխատի իր սիրած վանքը նախկին պայծառութեան հասցնելու: Քանի մը մարդավարի սենեակներ ալ կը շինէ, թէեւ ոչ ամբողջովին լրացած, վանքի գիւղի մանուկներուն համար, որպէս դպրոց» (Մալխաս, Ապրումներ, հ. Ա, Պէյրութ, 1956, էջ 289): Ռուբէն (Տեր-Մինասյան Ռուբեն), Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Ա, Թեհրան, 1982, էջ 319-321: Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1923, N 3, էջ 49: Տե՛ս նաև Արամը (Արամի յուշերը), Երևան, 1991, էջ 171: Փափազեան Վ., Իմ յուշերը, հ. առաջին, Պոսթըն, 1950, էջ 384: Արամը (Արամի յուշերը), Երևան, 1991, էջ 173: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 127: Երեւանեան Գ., Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց, Պէյրութ, 1956, էջ 296: Տե՛ս նաև Արամը (Արամի յուշերը), Երևան, 1991, էջ 173. «Գէորգ Վարդապետը «Հուրիաթ»ին Առաջնորդ էր Սղերդի. այնտեղից էլ անցել էր Խարբերդ Չարսանճագ, ուր քրդական տիրապետութիւն էր դարձել և հողային մեծ վէճեր կային: Այնտեղ միւս առաջնորդների նման իր հօտի հետ միասին հերոսաբար նահատակուել էր»: Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու Մ. Գ. Ներսիսյանի խմբագրությամբ, Երևան, 1991, էջ 409: Տե՛ս նաև Ստեփանյանց Ս., Հայոց ցեղասպանությունը և հայ եկեղեցին, «ՊԲՀ», 2000, N 1, էջ 23: Արամը (Արամի յուշերը), Երևան, 1991, էջ 173: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 97-99:

1907 — 1908 թթ․

Դանիել ծ. վ. Զադոյան Ռշտունի (1907-1908). ծնվել է 1867 թ. Ռշտունիքի (Գավաշ) Բողոնիս գյուղում: Նախնական ուսումը ստացել է Աղթամարի Ժառանգավորաց վարժարանում: Վարդապետ է ձեռնադրվել 1893 թ., եղել է Աղթամարի վանքի միաբան: 1907 թ. նշանակվել է Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդ: Ի դեպ, Խոյում նրան հանդիպած ականատեսը գրել է, որ Վասպուրականից եկած Դանիել վարդապետին հանձնարարված էր գնալ Էջմիածին վանքի վանահայրությունը ստանալու համար: Նա «Երիտասարդ հասակէն մտաւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան շարքերը և Լեռնապարեան գաւառներուն մէջ վարեց կուսակցական աշխատանքներ: Կառավարութեան աչքին իբր «վտանգաւոր» անձնաւորութիւն նկատուելով տարի ու կէս բանտարկուեցաւ Վանի մէջ: Ազատուելէ յետոյ նորէն շարունակեց իւր յեղափոխական գործունէութիւնը և նորէն հալածանքի ենթարկուելով 1907-ին անցաւ Պարսկաստան և ժամանակ մը վարեց Արտազի Ս. Թադէի վանքին վանահայրութիւնը, միաժամանակ նաև նւիրուելով յեղափոխական աշխատանքներու: Ապրիլեան Հերոսամարտին Դանիէլ Վարդապետը Քաղաքամէջի Հ. Յ. Դաշնակցութեան Զինուորական Մարմնին կից կարևոր աշխատանքներ կը կատարէր: 1915-1917 մնաց Վանի մէջ և լծուեցաւ վերաշինական և հանրային բազմատեսակ աշխատանքներու: Հայաստանի Հանրապետութեան ատեն վարեց նաև Էջմիածնի որբանոցներու ընդհանուր կառավարչի պաշտօնը»: Հիշատակվում է 1908 թ. մայիսի 15-ին Մակու քաղաքի համար Արսեն Թադևոսյանին որպես քահանա ձեռնադրելու նպատակահարմարության առնչությամբ: 1909 թ. նոյեմբերի 3-ին Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսի գրությունից հայտնի է դառնում, որ Դանիել վարդապետը հեռացել է վանքից առանց թույլտվություն ստանալու և հաշվետվություն ներկայացնելու. «...վանք Ս. Առաքելոյն Թադէոսի, որ Արտազ, յանխնամ վիճակի մնացեալ կան զարդիս, զի վերջին վանահայր Նորին Տ. Դանիէլ վադապետ Զադոյեան` ոչինչ ընկալեալ հրաման ի թեմական իշխանութենէ և ոչ մատուցեալ զհաշիւ, եթող զվանսն ի ձեռս աշխարհիկ առն ուրումն և մեկնեցաւ չոգաւ ի սահմանս Տաճկաստանի»: Գնդակահարվել է 1937 թ. սեպտեմբերին:

Վասպուրական. Վան-Վասպուրականի ապրիլեան հերոսամարտի տասնեւհինգամեակին առթիւ 1915-1930, Վենետիկ, 1930, էջ 347-348: Մեկ այլ աղբյուրում Դանիել ծ. վ. Զադոյանի ծննդյան տարեթիվ է նշված 1869 թ. (Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ը, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, Երեւան, 2001, էջ 951): Մատթէոս, Իմ կեանքի յուշերից, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1925, N 3 (27), էջ 138: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 131, 150: Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ե. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին Հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), Երևան, 1999, էջ 545 և գիրք Ը, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, Երեւան, 2001, էջ 951: Տե՛ս նաև Մանուկյան Ա., Քաղաքական բռնաճնշումները Հայաստանում 1920-1953 թթ., Երևան, 1999, էջ 126-127: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 99-100:

1909 — 1911 թթ․

Թադիկ աբեղա (1909-1911). աշխարհիկ անունը` Վահրամ Երիցյան: Եղել է Աղթամարի վանքի միաբաններից: 1909 թ. նոյեմբերի 3-ին թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսը առաջադրում է Վահրամ սարկավագ Երիցյանին ձեռնադրել կուսակրոն քահանա և հանձնարարում ստանձնելու Թադեոս առաքյալի վանքի ժամանակավոր տեսչությունը: Նույն օրն էլ ստացվում է Մատթեոս Բ կաթողիկոսի թույլտվությունը. «...եթէ հնադարեան հռչակաւոր վանք Ս. Առաքելոյն Թադէոսի, որ յԱրտազ, զարդիս թափուր գտանի ի վանահօրէ, ոյր սակս խնդրէք զթոյլտուութիւն մեր ձեռնադրիլոյ զՎահրամ սարկաւագն Երիցեան ի միաբանից Աղթամարայ, որ յերից ամաց հետէ գտանի ի Սուլդուզ գաւառակի, ի կուսակրօն քահանայ վասն յանձն առնելոյ նման ժամանակաւորապէս զտեսչութիւն վանուցն: ...այսու կոնդակաւ մերով թոյլ տամք...»: 1910 թ. մայիսի 23-ին թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսը Սալմաստի Հաֆթվան գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցում կուսակրոն քահանա է ձեռնադրում Վահրամ Երիցյանին` վերակոչելով նրան Թադիկ աբեղա: 1910 թ. հուլիսի 11-ին Մատթեոս Բ կաթողիկոսին հղած գրության մեջ անդրադառնալով Թադիկ աբեղայի գործունեությանը` Կարապետ եպիսկոպոսը նշել է. «Կէս տարուց ի վեր Ս. Թադէի փոխվանահայրութեան պաշտօն վարելով, նա գոհացուցիչ կերպով տարել էր գործը և ջանք գործ դրել եղած սուղ միջոցներով շենցնելու վանքը. ուստի վանքն այցելելուց յետոյ վերահաստատեցի նրան այդ պաշտօնի մէջ...»: Սակայն, Վանքի գյուղի (Ղարաքիլիսա) բնակիչներից Հովսեփյանները (նախկին վանահայր Եսայի վարդապետի ազգականները), վայելելով Մակվի սարդարի հովանավորությունը, Թադեոս առաքյալի վանքում իրենց իշխանությունը տարածելու մտադրությամբ հալածանքներ են սկսում Թադիկ աբեղայի հանդեպ: Իրականությունը պարզելու և խնդիրը լուծելու նպատակով Կարապետ եպիսկոպոսը վանք է ուղարկում Սալմաստի գործակալ Եղիշե քահանային: Այդ ցավալի դեպքերի մասին թեմի առաջնորդը 1911 թ. մայիսի 5-ին զեկուցագիր է հղում կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոսին: Գրության մեջ մասնավորապես հաղորդվում է, որ «...Վանքի գիւղում ապրող Յովսէփեան եղբայրները խիստ նեղացնում են անցեալ տարի հոգելոյս Հայրապետի հրամանով իմ ձեռնադրած և վանահայր կարգած Թադեկ աբեղային, և իրենց ոտնձգութիւնների համար ակներեւ պաշտպանութիւն գտնելով Մակուի սարդարի կողմից, ձգտում են ըստ երևոյթին վանահօրը փախցնելու և տէր ու տիրական դառնալու վանքում: Վանահայրը գանգատւում էր, որ Յովսէփեանները փորձել են իրեն թունաւորել, հրացանաձգութիւն է եղել վանքի վրայ և այլն: Յիշեալ Տ. Եղիշէ քահանան Թեմական խորհրդի որոշմամբ վանք գնալով` մանրակրկիտ քննութիւն էր կատարել, վկաների հարց ու փորձ արել և ստուգել, որ վանահօր ցուցումները ճիշտ են և Յովսէփեանների բռած ընթացքը` շատ կողմերից անվայել: Ապա Մակու գնալով տեսնւել էր Սարդարի հետ, որը վանահօրը Յովսէփեանների և ուրիշ գիւղացիների Մակու էր տանել տւել և իբրև թէ հաշտեցրել, բայց վանք վերադառնալուց յետոյ, Յովսէփեանները շարունակել էին իրենց ոտնձգութիւնները և ոչ միայն Թադեկ աբեղայի վանքում մնալը անտանելի դարձել, այլ և գիւղացիներին իրենց հարստահարութիւններով այն տեղը հասցրել, որ 25 տան չափ ցանկութիւն են յայտնել թողնելու գիւղը և Սալմաստի կողմերը գաղթելու: ...Կը խնդրեի առայժմ յանձնարարել Տ. Եսայի վարդապետին, որի ազգականներն են Յովսէփեանները, գրել և հասկացնել նոցա, որ անիրաւ տեղը կոյր գործիք չը լինեն Սարդարի ձեռքում և որ ի հարկէ թոյլ չի տրւի նոցա պատճառով վանքը աւերակ դարձնել, այլ հարկը կը ստիպէ ի վերջոյ նոցա ազգովին հեռացնել վանքից»: Մակվի սարդարի ձեռնարկած որոշ քայլերի պատճառով (օրինակ` Վանքի գյուղացիներին արգելվել է որևէ հարաբերություն ունենալ Առաջնորդարանի և վանահոր հետ) Թադիկ աբեղան գաղտնի հեռանում է վանքից, ապա թեմի առաջնորդի հրամանով վերադառնում է և սուրբ մասունքով հանգանակություն ձեռնարկում շրջակա հայաբնակ վայրերում: Թեմի առաջնորդի` 1911 թ. օգոստոսի 11-ի գրություններից մեկում Թադիկ աբեղան հիշվում է արդեն որպես հանգուցյալ (տեղեկություններից մեկի համաձայն` նրան սպանել են քրդերը: Սպանությունը հավանաբար կատարվել է հունիս-օգոստոս ամիսների միջակայքում): Վանքը մնում է առանց հոգևոր առաջնորդի: 1912 թ. մայիսի դրությամբ վանքը դեռևս վանահայր չուներ: Սակայն այլ գրություններից (օրինակ` 1912 թ. հուլիս) պարզվում է, որ ժամանակավոր վանահայր է կարգվել Մակվի քահանա Արսեն Թադևոսյանը:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006 էջ 150-151, 175, 230-232, 234, 267, 279: «Արարատ», 1911, էջ 525։ Ի դեպ, մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ 1909 թ. Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսը Վահրամ սարկավագ Երիցյանին ձեռնադրում է կուսակրոն քահանա և կարգում Թադեոս առաքյալի վանքի ժամանակավոր վանահայր («Արարատ», 1909, էջ 788): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 100-101:

1914 — 1948 թթ․

Պետրոս վարդապետ Քաջբերունի Ղազարյան (1914-1948). Թադեոս առաքյալի վանքի վերջին վանահայրն էր: Ծնվել է 1893 թ. մայիսի 10-ին: 1924 թ. Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսես արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանի հանձնարարությամբ վերստանձնում է իր պաշտոնը և բնակություն հաստատում վանքում: 1924 թ. դեկտեմբերին վանահայր Պետրոս վարդապետին հայրապետական կոնդակով շնորհվում է վարդապետական ականակուռ լանջախաչ կրելու իրավունք: 1924 թ. հուլիսի 10-ին Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսես արքեպիսկոպոսը Գևորգ Ե կաթողիկոսին հղած գրությամբ խնդրում է Պետրոս վարդապետին խրախուսել` վարդապետական խաչ կրելու իրավունք շնորհելով. «Անցեալ օրը Խաչիկխան Սարաճեան Կովկասեան կողոպուտից շուկայում գնելով մի վարդապետական խաչ, բերաւ ինձ մօտ` խնդրելով նուիրել մեր թեմի երկու վարդապետներից արժանաւորագոյնին: ...Թադէոս առաքելոյ վանահայրն է Պետրոս: Մակուի սարդարի դէմ դատ է սկսուած 150,000 թումանի` վանքի աւերման, 500 հայի սպանման և գիւղի յետ դարձման մասին: Այս մեծ խնդրում ...գործել և գործում է կիսաքաղց Պետրոս վարդապետը, երևի շուտով դատը կվճի յօգուտ վանքի: ...կխնդէի հայրապետական սրբատառ կոնդակով խրախուսել յիշեալ վարդապետին` շնորհելով իրաւունք կրել վերոյիշեալ խաչը»: 1934 թ. Պետրոս վարդապետը վանքի անհրաժեշտ նորոգությունների համար հանգանակություն սկսելու նպատակով այցելում է Նոր Ջուղա: 1946 թ. Պետրոս վարդապետ Ղազարյանը Գևորգ Զ կաթողիկոսից թույլտվություն է խնդրում Խորհրդային Հայաստան ներգաղթելու, վանքի շարժական կայքը Սբ. Էջմիածին փոխադրելու և վանքը վանքապատկան հողերի վարձակալին պահպանության հանձնելու համար` մասնավորապես նշելով, Թադեոս առաքյալի վանքում ապրող բոլոր հայերն արդեն ներգաղթել են Խորհրդային Հայաստան: Խնդրանքը մերժվում է: 1948 թ. Պետրոս վարդապետը բուժվելու նպատակով մեկնում է Թավրիզ: Վախճանվել է նույն տարվա դեկտեմբերի 31-ին: Աճյունն ամփոփվել է հայկական գերեզմանոցի Սբ. Շողակաթ եկեղեցու հարավային պատի մոտ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4079, թ. 1: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4074, թ. 4: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4074, թ. 5: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4139, թ. 11-12, 13-14: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4209, թ. 10: Հմմտ. գ. 4234, թ. 6, 8: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4235, թ. 1, 2: Յակոբեան Էմիլ, Ս. Ստեփանոս Նախավկայ վանքի վանահայր Ղեւոնդ վարդ. Բարսեղեանի նամակը յղուած Ատրպատականի Հայոց թեմի օրուայ առաջնորդ Տ. Ներսէս եպիսկոպոս Մելիք-Թանգեանին - 1918 դեկտ. 21-ին, «Հասկ», Անթիլիաս-Լիբանան, 1995, էջ 414, ծանոթ. 7: Վանահոր մարմարե շիրմաքարն ունի հետևյալ արձանագրությունը. «Տապան | Պետրոս | վարդապ(ետ) | Ղազարեան, | ծն(եալ) 1893 մայիս 10, | վախ(ճանեալ) 1948 դեկտ(եմբեր) 31» (Արձանագրությունն ընդօրինակել է Հայկ Աճեմյանը 1959 թ.: Տե՛ս Հայկ Աճեմյանի անտիպ օրագիր, էջ 156: Ի դեպ, 2006 թ. դեկտեմբերի 24-ին այցելելով Թավրիզի Սբ. Շողակաթ եկեղեցի` Ատրպատականի հայոց թեմի Առաջնորդ Նշան եպիսկոպոս Թոփուզյանն ասել է. «...Եթէ լաւ նայենք, եկեղեցու շուրջը պիտի տեսնենք մի քանի շիրմաքարեր, այն եկեղեցական սպասաւորներին, որոնք իրենց կեանքը զոհեցին այս նւիրական Թեմի ծառայութեան հովիտում. Հայր Պետրոսը, Սբ. Թադէի Վանքի վերջին վանահայրը, որը 1948 թ.ին Վանքում կոյր աղիքի հիւանդութեան բերումով փոխադրւելիս է եղել Թաւրիզ, այդ օրերի խղճուկ փոխադրամիջոցներով, բայց աւաղ որ ճանապարհում Մարանդ քաղաքի մօտ իր հոգին է աւանդում» («Արտազ», 2006, N 7-8, էջ 17): Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4247, թ. 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 101:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1702 թ․

Ներկայացնում ենք 1894 թ. Խաչիկ վարդապետ Դադյանի ընդօրինակած և ցարդ անտիպ մնացած վիմագիրը, որի տեղադրությունը ճշտել մեզ չի հաջողվել:
Յիշատակ է Նոինանի … կերտ ի դուռն Թաթէոսի առաքելուն, 1151 (1702՞)։

Գրակ. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 44 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց): Հրատ. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 172:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1755 թ․

Ներկայացնում ենք 1894 թ. Խաչիկ վարդապետ Դադյանի ընդօրինակած և ցարդ անտիպ մնացած վիմագիրը, որի տեղադրությունը ճշտել մեզ չի հաջողվել:
Յիշատակ է տ(ի)ր(ա)ցու Առթենին, ի դուռն ս(ուր)բ Թաթէոս առաքելու վանուցն, թվ(ին) ՌՄԴ (1755) ին։

Գրակ. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 38 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց): Հրատ. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 172:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1755 թ․

Ներկայացնում ենք 1894 թ. Խաչիկ վարդապետ Դադյանի ընդօրինակած և ցարդ անտիպ մնացած վիմագիրը, որի տեղադրությունը ճշտել մեզ չի հաջողվել:
Յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ է Հօռոփսիմին, զՄսրին, ի դուռն ս(ուր)բ առաքելուն Թաթէոսի, ձեռ(ամբ) Գէորգ վարդապետին, ՌՄԴ (1755) ին։

Գրակ. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 38 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց): Հրատ. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 172:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1772 թ․

Ներկայացնում ենք 1894 թ. Խաչիկ վարդապետ Դադյանի ընդօրինակած և ցարդ անտիպ մնացած վիմագիրը, որի տեղադրությունը ճշտել մեզ չի հաջողվել:
Յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ է Ոհաննէսի որդի Մարտիրոսին, ի դուռն ս(ուր)բ Էջմիածնայ ձեռամբ Պետրոս վարդաետին, ՌՄԻԱ (1772)։

Գրակ. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 38 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց): Հրատ. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 172:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1780 թ․

Ներկայացնում ենք 1894 թ. Խաչիկ վարդապետ Դադյանի ընդօրինակած և ցարդ անտիպ մնացած վիմագիրը, որի տեղադրությունը ճշտել մեզ չի հաջողվել:
Յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ է թօխաթցի Արութինին, ի դուռն ս(ուր)բ Թաթէոս առաքելուն վանիցն, ՌՄԻԹ (1780)։

Գրակ. Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 38 (Դադեան Խաչիկ վարդապետ, Տեղեկագիր սրբոյն Թադէոսի Առաքելոյ վանուց): Հրատ. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 172:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1780 թ․

Ներկայացնում ենք 1894 թ. Խաչիկ վարդապետ Դադյանի ընդօրինակած և ցարդ անտիպ մնացած վիմագիրը, որի տեղադրությունը ճշտել մեզ չի հաջողվել:
Յիշատակ է հանգուցեալ Պահատուրի որդի Մարտիրոսին, ձեռամբ Տ(է)ր Գէորք վարդապետին, ի դուռն Թաթէոսի առաքելուն, ՌՄԻԹ (1780)։