Սբ. Սանդուխտ կույս Մատուռ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Սանդուխտ կույս Մատուռ

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Մակու / Ղարաքիլիսա

Տեղադրություն

Գտնվում է Թադեոս առաքյալի վանքից 1,5 կմ հարավ` ճանապարհի եզրին` փոքր բլրի գագաթին։

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 175: Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 17-18.

Պատմություն

Հայոց եկեղեցու ավանդության համաձայն` Սանատրուկ արքայի դուստրը՝ Սանդուխտը, Քրիստոսի հավատի համար նահատակված առաջին կինն է։ Ըստ «Վկայաբանության»` Սանդուխտն ավետարանի լույսն ընկալել է Թադեոս առաքյալից. «…եկն (արքայադուստրը) ի գիշերի առ Թադէոս և լուաւ ի նմանէ զքարոզութիւն աւետարանին, և հաւատաց ի Քրիստոս և մկրտեցաւ…»: Իմանալով նրա` քրիստոնեություն ընդունելու մասին` Սանատրուկը դստերը դարձի բերելու ապարդյուն փորձերից հետո հրամայում է սպանել նրան, «քանզի ասէր թէ նա մոլորեցուցանէ զամենեսեան. և եկեալ կալան զնա և տարան ’ի տեղի կատարմանն… Եւ մի ոմն ի զօրականացն հարեալ զսուրն ’ի սիրտ կուսին Սանդխտոյ, և նա անդէն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած։ Յայնժամ բուրեաց հոտ անուշութեան, և ծագեաց լոյս ի յերկնից իբրեւ զսիւն հրոյ և եկաց ի վերայ մարմնոյն Սանդխտոյ զերիս տիւս և զերիս գիշերս …և առեալ զմարմին սուրբ կուսին եդ ի նոյն տեղւոջն, և արար զգերեզման յայտնի լոյս արգել շնորհօք»: Կույս Սանդուխտը մարտիրոսվում է ճանապարհի մոտ` «...և մարտիրոսանալ դստերն արքայի Սանդխտոյ հուպ ի ճանապարհն»:

Սանդուխտ կույսի մասին մատենագրությունը տե՛ս Թադեոս առաքյալի քարոզչության վերաբերյալ ծանոթագրություններում: Սոփերք Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 61, 69-70։ Տե՛ս նաև Ուխտանէս եպիսկոպոս, էջ 54 («Սա սպան զսուրբ առաքեալն Թադէոս և զդուստր իւր Սանդուխտ, և զայլս յարանց և ի կանանց. որոց անուանք՝ Զեմէնդոս, և Զաքարէ, և Զարմանդուխտ, և այլք բազումք՝ որք հաւատացին յաստուած և մարտիրոսացան»)։ Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, քննական բնագիրը ներածութիւնը Մ. Աբեղեանի և Ս. Յարութիւնեանի, Երևան, 1991, էջ 157: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 175:

Նահատակությունը տեղի է ունեցել Քաղոց (դեկտեմբեր) ամսի 7-ին. «Կատարեցաւ սուրբ առաքեալն Թադէոս ’ի քաղոց ամսոյ երեքտասան, յիններորդ ժամու, և սուրբն Սանդուխտ յեւթն նորին ամսոյն…»: Սրբուհու նահատակված վայրում հետագայում կառուցվել է մատուռ, որի մասին առաջին վկայությունը գտնում ենք «Գիւտ Նշխարաց»-ում՝ Կիրակոս Միայնակյացի տեսիլքում:

Սոփերք Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 58։ Ի դեպ, նույն աշխատության «Պատմութիւն Թադէոսի Առաքելոյն եւ Սանդխտոյ կուսին» բաժնում հիշյալ դեպքի կատարման ժամանակը տրված է հռոմեական թվականով դեկտեմբերին. «Կատարեցաւ սուրբն Սանդուխտ ի դեկտեմբերի հնգետասան. և յետ ութ աւուր զսուրբ առաքեալն Թադէոս գլխատեցին» (Սոփերք Հայկականք, Ը, Վենետիկ, 1853, էջ 75։ Տե՛ս նաև «Հասկ», 1969, էջ 233)։

1650 թ․

Հայտնի է, որ 1650-ական թվականների սկզբին վանահայր Մկրտիչ եպիսկոպոսն Ամենայն Հայոց Փիլիպպոս կաթողիկոսի հրամանով ձեռնամուխ է լինում Թադեոս առաքյալի վանքի վերաշինման աշխատանքներին: Ի թիվս շինարարական այլ աշխատանքների` սրբուհու հիշատակին նրա գերեզմանի տեղում նաև կառուցում է մի մատուռ. «…Մկրտիչ եպիսկոպոս... շինեաց զդարպաս ( եւ մա)տուռն ի տեղի նահատակութեան առաքելոյն եւ սրբուհւոյն Սանդխտոյ կուսին, որոց ձեռնտու և գործակալք էին տէր Դանիէլ եւ տէր Պետրոս բազում աշխատութեամբ ի թվականիս Հայոց ՌՃ (1651) հրամանաւ երիցս երանեալ և ճգնազգեաց Փիլիպոս կաթողիկոսին»: Կամ «...շինեցին զվկայարան սրբուհւոյ կուսին Սանդխտոյ»: Սրանից հետևում է, որ Սբ. Սանդուխտի ներկայիս մատուռը կառուցվել է 1653 թ. կամ դրանից հետո հավանաբար հին շինության տեղում։

Մատենադարան, ձեռ. 340, թ. 123։ Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 283։ Տե՛ս նաև Մատենադարան, ձեռ. 8233, թ. 110ա: Վ. վրդ. Տեմիրճյանը, ցավոք, անտեսելով դեպքերին ժամանակակից պատմիչի խիստ ուշագրավ այս տեղեկությունը, Սբ. Սանդուխտ կույսի մատուռը թվագրել է ԺԶ դ. (տե՛ս նրա՝ Ցուցակ Ատրպատականի Հայոց թեմի եկեղեցիների ու վանքերի, «Հասկ», 1967, ապրիլ-մայիս (հոդվածին կից ցուցակ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 175:

Ճարտարապետություն

Միանավ, թաղածածկ, արտաքուստ ուղղանկյուն հորինվածքով կառույց է։ Արտաքին չափերն են՝ 7,53 x 4,85 մ։ Զույգ որմնասյուների և դրանք իրար կապող կամարի միջոցով երկայնական նավը բաժանված է երկու հատվածի` մուտքի առջև կարճ նախասրահի և գրեթե քառակուսուն մոտ սրահի: Պատերը պահպանվել են թաղի քիվի նիշի բարձրությամբ: Տանիքը եղել է երկթեք: Միակ մուտքը բացված է հյուսիս-արևմուտքից և նայում է Թադեոս առաքյալի վանքին, կարծես թե հատուկ ընդգծելու համար երկու սրբերի նահատակության, հետևաբար նաև սրբատեղիների միջև եղած կապը։ Երկու լուսամուտներ կան արևելյան և արևմտյան ճակատների կենտրոններում: Երկուական որմնախորշեր կան խորանում և սրահում:

1968 թ., երբ չափագրում էինք վանքն ու կից մատուռները, Սբ. Սանդուխտ մատուռի ծածկի մեծ մասն արդեն փլված էր։ Պահպանված էին միայն խորանի հատվածը և կիսակլոր կամարածածկ թաղից մի փոքր մասը: Տեղացի խաշնարած քրդերը մատուռն անվանում են Հովվի եկեղեցի (Չոբան քիլիսա) և վկայում են, որ ծածկը փլվել է կայծակի հարվածից։ Ուշագրավ է, որ մատուռն իր հատակագծով որոշ ընդհանրություն ունի վանքի հին եկեղեցու հետ: Ի դեպ, 1905 թ. ականատեսը վկայել է, որ «Արտաքուստ այն հիշեցնում է մահմեդական սովորական սրբատեղի, քառանկյուն է և ոչ մեծ կլոր գմբեթով...» (տե՛ս Минорский В., Древности Маку, с. 10 (բնագրում` “Видом она напоминает обычный мусульманский зиярет, четырехугольный и с небольшим круглым куполом...”). Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 177:

Կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով։ Ներքուստ եղել է սվաղված։ Սվաղի մնացորդները նկատվում են հարավային պատի վրա և խորանում։ Բացի որոշ քարերի (արտաքուստ) փորագրված պարզ խաչերից (դրանց հեղինակները, ամենայն հավանականությամբ, ուխտավորներ են)` կառույցի հարդարանքում այլ մանրամասներ տեղ չեն գտել: Չկան նաև վիմագրեր:

Սբ. Սանդուխտ մատուռից որևէ արձանագրություն չունի նաև 1894 թ. տեղում ուսումնասիրություններ կատարած Խ. վրդ. Դադյանը։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 178:

Նորոգություն
1991 թ․

1991 թ. «Մշակույթի ժառանգություն» («Միրասե Ֆարհանգի») կազմակերպությունը սկսում է Սբ. Սանդուխտ մատուռի վերականգնման աշխատանքները (մատուռը նորոգվում է մեր նախագծով և մեկենասությամբ` ի հիշատակ հորս` Հովհաննես Հախնազարյանի): Նույն թվականին էլ վերաշարվում են հուշարձանի` դեպի դուրս թեքված և ամեն ժամ փլուզման ենթակա պատերը: Սակայն վերահաս ցրտերի պատճառով ծածկի աշխատանքները հետաձգվում են մինչև հաջորդ գարուն:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 177:

Հաջորդ տարի (1992 թ.) վերսկսված աշխատանքների արդյունքում կառույցն ամբողջանում է, սակայն կատարվում է կոպիտ սխալ. մատուռի երկթեք ծածկը փոխարինվում է կառույցին բոլորովին անհարիր ձվաձև գմբեթով (հեղինակ` Վ. Առաքելյան): Տարիների գործադրած ջանքերից ու բազմաթիվ քննարկումներից հետո, ինչպես նաև ունենալով Հայաստանի հուշարձանների պահպանության վարչության նամակ-եզրակացությունը («Վերլուծության արդյունքները բացառում են հուշարձանը գմբեթավոր եղած լինելու վարկածները»), «Մշակույթի ժառանգություն» կազմակերպության պատասխանատուները (պետ՝ պրն. Ա. Շիրազի) 1997 թ. ամռանը որոշում են շտկել կատարված սխալը: Նույն թվականին էլ Սբ. Սանդուխտ մատուռի տարօրինակ գմբեթը քանդվում է, սակայն առ այսօր մատուռն առանց ծածկի է:

Մատուռը զուրկ է մնացել ծածկից, հակառակ նրան, որ թե՛ երկթեք տանիքի վերականգնման նախագիծն էր հաստատված, և թե՛ մատուռը վերականգնելու դրամն էր հանձնված «Մշակույթի ժառանգությանը»... Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 177:

Նկարագրություն

1894 թ. մատուռի մասին նշվել է. «Մատրան մեծութիւնը. լայնութիւնը՝ 4 արշին 4 վերշոկ …Սեղանի երկարութիւնը՝ 2 արշ. 12 վ. լայնությունը 1 սաժէն 4 վ.։ Մի լուսամուտ արևելքից, մինը՝ արևմուտքից, 2 պահարան-սեղան, 2 էլ՝ դասերումը, բարձրութիւնը 2 սաժ. 10 վ.։ Դրսից երկարութիւնը 10 արշ., 9 վ., լայնութիւնը 2 ս. 14 վ.։ Հիւսիսային դռան բարձրութիւնը 1 ար. 5 վ., լայնութիւնը՝ 12 վ.»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 108, թ. 66։ Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 175:

20 դ․

Ի դարասկզբին հուշարձանն այցելուին ներկայացել է հետևյալ կերպ. «Վանքից հիւսիս՝ մօտիկ՝ երեք հին մատուռներ կան կիսափլած վիճակում. դրանց մէջ ոչինչ չես գտնում, իսկ դեպի հարաւ, մի քառորդ ժամ հեռու, դաշտի միջից ցցուած մի բլրի վրայ շինուած է սուրբ Սանդուխտի մատուռը. այդտեղ էլ ոչինչ չը կայ»: Մի քանի ամիս անց մեկ այլ ականատես գրել է. «Վանքի առաջ, ընդարձակ դաշտի մէջ, մի ցածր բլրի վրայ երևում է ս. Սանդուխտ կոյսի մատուռը։ Փոքր և անպաճոյճ է այդ մատուռը»:

«Մուրճ», 1903, N 4 , էջ 146: «Մուրճ», 1903, N 8, էջ 138։ Ի դարասկզբին հայերի համար նվիրական այս մատուռը քրդերը վերածել էին ոչխարների փարախի (Ֆրանգեան Ե., Մակուի խանութիւնը, «Տարազ», 1904, N 15, էջ 145): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 175-177:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Հատված խորանից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հատված խորանից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Սբ. Սանդուխտ մատուռը 1992 թ. կատարված կամայական վերականգնումից հետո (միանավ հորինվածքին հավելվել է նորաթուխ գմբեթ):

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Սանդուխտ մատուռի հատակագիծը (չափ.` ճարտ. դր. Արմեն Հախնազարյանի)

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Սանդուխտ մատուռի հյուսիսային ճակատը

Տեսակը Չափագրություն
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Կտրվածք դեպի հյուսիս (չափ.` ճարտ. դր. Արմեն Հախնազարյանի)

Տեսակը Չափագրություն
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Սբ. Սանդուխտ մատուռի արևմտյան ճակատը

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Կտրվածք դեպի արևելք (չափ.` ճարտ. դր. Արմեն Հախնազարյանի)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հավելվածը քանդելուց հետո