Մելիքական ապարանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 18 դ․

ՀՀ / Սյունիք / Խնձորեսկ

Տեղադրություն

Ապարանքը գտնվել է Հին Խնձորեսկ գյուղում (այժմյան ՀՀ Սյունիքի մարզի համանուն գյուղի մոտ)՝ ժայռոտ լեռնալանջին սփռված բնակելի կառուցապատման մեջ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 26:

Պատմություն

Հուշարձանի ավերակները, որոնք համեմատաբար ամբողջական պահպանվել են մինչև 1930-ական թթ., առաջին անգամ հակիրճ նկարագրությամբ և դարպասի 1836 թ. արձանագրության ու ընդհանուր տեսքի լուսանկարով ներկայացրել է Ստ. Լիսիցյանը: Հետագայում՝ գյուղի տեղափոխման ժամանակ համակառույցի հիմնական մասը քանդել ու քարերն օգտագործել են, իսկ կանգուն մնացած դարպասն ու դրան կից շինությունները պահպանվել են մինչև 60-ական թթ.:

Լիսիցյան Ստ., Զանգեզուրի հայերը, Երևան, 1969, էջ 65-66, 98, 107, 113, տախտակ 35, 36: Պապուխյան Ն. Ծ., Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 70-71: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 26:

18 դ․

Մելիք-Փարամազի և նրա նախորդների մասին որևէ այլ տեղեկություն մեզ հայտնի չէ, սակայն պարզ է, որ ապարանքը հնում ևս պատկանել է այդ մելիքական տոհմին և կառուցվել է ամենաուշը 18-րդ դարում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 26:

Ճարտարապետություն

Մելիքական տան ավերակների կցկտուր նկարագրությունները համադրելով պահպանված լուսանկարների հետ՝ կարելի է որոշակի պատկերացում կազմել Մելիք-Փարամազի նախորդների օրոք դրա ունեցած նախնական հորինվածքների մասին: Տարբեր առիթներով անդրադառնալով համակառույցի ավերակներին, Ստ. Լիսիցյանը վկայում է, որ դրա հին մասում եղել են ետնամասերով ժայռի մեջ խորացող երեք քարաշեն գլխատներ՝ թաղակապ նախամուտքով, երկհարկանի, ընդարձակ, երկար ու թաղակապ սրահ-ընդունարան՝ փոքրիկ լուսամուտներով ու գեղեցիկ ձևավորված բուխարիով, թաղակապ դահլիճից ու սյունազարդ կամարասրահից բաղկացած ախոռ, որոնք կառուցված էին լավ տաշած քարից, բավականին ճոխ ու խնամքով:

Լիսիցյան Ստ., Զանգեզուրի հայերը, Երևան, 1969, էջ 65-66, 98, 107, 113: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 26-27:

Ապարանքի ավերակների ընդհանուր տեսքի լուսանկարի ուշադիր դիտարկումով մասամբ ուրվագծվում է այս կառուցամասերի իրական պատկերը: Մասնավորապես հստակորեն երևում է ձգված ուղղանկյուն հատակագծով, երկհարկանի, թաղակապ ու երկլանջ տանիքով ծածկված ընդունարանի երկրորդ՝ երեսբաց վերնահարկը, սրա առաջին հարկի ճակատի աջակողմյան շարունակությունը կազմող քառասյուն կամարասրահը՝ լանջի մեջ խորացող ետնամասի շինությամբ և սրանց կից դահլիճի կիսավեր պատը՝ պահունակավոր կամարատեղի մնացորդով ու զույգ որմնախորշերի մեջ առնված կամարակապ բուխարիով: Ակնհայտ է նաև, որ 1836 թ. վերակառուցման ժամանակ կրկնահարկ դահլիճի և կամարասրահի միջնապատի ուղղությամբ ավելացվել է նոր պատ՝ լայն կամարամուտքով ու բակը ծածկող թաղով (վերջինս՝ ըստ Ն. Պապուխյանի), երկրորդ հարկում վերնասրահի աջ կողմից կցվել է մի փոքր սենյակ՝ փայտաշեն պատշգամբներով և այլն: Ն. Պապուխյանը համարում է նաև, որ «համակառույցի հիմնական շենքերը ընկած են եղել ավելի խորքում, ախոռին կից»: Պետք է կարծել, որ այստեղ խոսքը Ստ. Լիսիցյանի հիշատակած թաղակապ նախամուտքով երեք քարաշեն-ժայռափոր գլխատների մասին է, որոնց մասին այլ տվյալներ չունենք:

Լիսիցյան Ստ., Զանգեզուրի հայերը, Երևան, 1969, տախտակ 35, 36: Պապուխյան Ն. Ծ., Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 70: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 27:

Ապարանքի լուսանկարում ուշագրավ է հատկապես քառասյուն կամարասրահը: Սրահի հատակը փոքր-ինչ բարձր է բակից, քառանիստ, միակտոր սյունաբներն ունեն պարզ հիմնասալ և սեղանաձև հատվածքի խոյակներ: (Ի դեպ, վերջիններիս ձևերը, ինչպես նաև սյունաբների նուրբ եզրատաշվածքը ակնհայտորեն կրում են փայտե նախօրինակների ազդեցությունը): Կիսաշրջանաձև, սրբատաշ կամարները դրված են խոյակների ճակատային եզրով, ընդ որում՝ սրահի աջ եզրի փոքր-ինչ լայն կամարաթռիչքով շեշտված է կից դահլիճի հանդիպակաց մուտքը, իսկ կամարների բարձր ճակատը վկայում է, որ սրահի ծածկը թաղակապ է եղել:

Ն. Պապուխյանը սա բացատրում է դեպի ախոռ կենդանիների հանգիստ ելումուտը ապահովելու անհրաժեշտությամբ: Պապուխյան Ն. Ծ., Սյունիքի ժողովրդական ճարտարապետությունը, Երևան, 1972, էջ 71: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 27:

Դժվար չէ տեսնել նաև, որ ապարանքի նախնական հորինվածքում առանցքային դեր է ունեցել կրկնահարկ դահլիճ-կամարասրահ համադրվածքը, որն, ինչ խոսք, ժառանգված է Քաշաթաղի (և որոշ չափով՝ նաև Խնածախի) ապարանքից: Այս առումով պետք է նշել, որ, ինչպես երևում է, 1836 թ. վերակառուցման ժամանակ երկհարկանի դահլիճի առաջին՝ բուխարիով ու պահարանախորշերով ձևավորված բնակելի հարկն ու մելիքական ընդունարան-վերնասրահը պահպանել են իրենց նախկին նշանակությունը, իսկ կամարասրահն ու կից դահլիճը վեր են ածվել ախոռի: Այս պատճառով է, որ սրահին կցված կառույցներով առանձնացվել ու փակվել է սյունազարդ ճակատը: Իսկ սա բացատրվում է այն հանրահայտ իրողությամբ, որ 19-րդ դարում քաղաքատիպ կամ բազմաբաժին-երկհարկանի բնակելի համակառույցների մեջ ընդգրկված հնավանդ գլխատները, դահլիճները, սրահներն ու այլ սենյակները, որպես կանոն, երկրորդական նշանակություն էին ստանում և օգտագործվում էին օժանդակ-տնտեսական նպատակներով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 29:

Առկա նյութերը հնարավորություն են տալիս պարզելու, որ Խնձորեսկի մելիքական ապարանքն իր նախաստեղծ՝ 18-րդ դարի հատակագծային ու ծավալատարածական լուծումներով հիմնականում ունեցել է նախորդ դարերում ընդհանրացած ճարտարապետական ձևեր և նմանօրինակ հուշարձանների հետ ներկայացրել է ուշ միջնադարյան պալատաշինության մեջ կազմավորված այդ խիստ յուրահատուկ տիպը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 29:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր