Սբ. Ստեփանոս Նախավկա Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Ստեփանոս Նախավկա Վանք

Իրան / Արևելյան Ատրպատական / Մակու / Դարաշամբ

Տեղադրություն

Վանքը գտնվում է Պատմական Հայաստանի Վասպուրական նահանգում, այժմ՝ Իրանի Ատրպատական նահանգի հյուսիսում, Ջուլֆա քաղաքից շուրջ 18 կմ արևմուտք, Արաքս գետին ուղղահայաց մի ձորակում։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 19:

Գտնվում է սահմանային Ջուլֆա քաղաքից շուրջ 22 կմ արևմուտք` Արաքս գետի աջ կողմում` գետեզրից 2 կմ հարավ, դեպի Արաքս թեքված հյուսիսահայաց ձորակում` Մաղարթ լեռան (1787 մ) հյուսիսային փեշին, 45՛ 27՛ արևելյան երկայնության և 38՛ 59՛ հյուսիսային լայնության միջև, ծովի մակերևույթից 890-910 մ բարձրության վրա: Միջնադարում գտնվում էր պատմական Վասպուրական Մասյաց և Սյունիքի Գողթան գավառների սահմանին:

Ենթադրվում է, որ Մաղարթ (Մղարթ) լեռնանունը հին է և ծագել է սեպագիր շրջանի Մելարդե դիցանունից՝ Մելարդ > Մեղարդ > Մաղարդ > Մաղարթ օրինաչափ անցումով: Մելարդեն հիշատակվում է Բիայնիլի երկրի Իշպուինե և Մինուա թագավորների Վան քաղաքի մոտ՝ Մհերի դուռ ժայռին թողած արձանագրության մեջ (մ. թ. ա. Թ դ. վերջին քառորդ): Այն արական աստվածների շարքում 12-րդն էր՝ Լուսնի աստվածը, և հետագայում իր անունն է տվել նախ Մաղարթա լեռանը, ապա նրա ստորոտում կառուցված վանքին: Ենթադրվում է նաև, որ Մելարդեն եղել է տարածաշրջանի գլխավոր աստվածը և այդ նկատառումով էլ ընդգրկվել է Վանի թագավորության աստվածների պանթեոնում (տե՛ս Հմայակյան Ս. Գ., Կուեռա-Կուառ աստվածության պաշտամունքը Հայկական լեռնաշխարհում, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1990, N 1, էջ 10, 48-50: Կարագեոզեան Յովհ., Սեպագիր տեղանուններ, Երեւան, 1998, էջ 170-172, 267-268): Դիցանունը մեղարդ («լուսին») ձևով պահպանվել է հայոց լեզվի բառապաշարում և ներկայացվել է Երեմիա Մեղրեցու կազմած բառարանում (Բառգիրք հայոց արարեալ ’ի Սուրբ Էջմիածին Երեմիայ վարդապետէ, Յալիկօռնայ, 1698, էջ 208): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Պատմություն
1695 թ․

1695 թ. սեպտեմբերի 20-ին արձակած կոնդակով Նահապետ Ա Եդեսիացի կաթողիկոսը (1691-1705) վերստին հաստատում է Մաղարդավանքի իրավասությունն Աստապատ գյուղաքաղաքի և տեղի Սբ. Ստեփանոս վանքի նկատմամբ: Փաստաթղթից ակնհայտ է դառնում, որ Մովսես Տաթևացու 1631 թ. կոնդակից հետո էլ աստապատցիները շարունակում են ընդվզել Նախավկայի աթոռի դեմ` պահանջելով ստեղծել Մաղարդավանքից անկախ թեմ: Երկու կողմերի հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով, ինչպես նաև ի պաշտպանություն առաջնորդարանի, հանդես են գալիս Փիլիպպոս Աղբակեցին և Հակոբ Ջուղայեցին: Նահապետ կաթողիկոսը, մեկ անգամ ևս հստակեցնելով Էջմիածնի դիրքորոշումը վիճահարույց հարցում, վճռականորեն հայտարարում է, որ Նախավկայի թեմն անբաժանելի է և պահանջում է հնազանդվել հնուց հաստատված կարգին. «...կրկին եւ վերստին կարգեալ հաստատեցաք զօրհնեալ գիւղ ձեր Աստապատ սեպհական եւ հաստատուն թէմ եւ վիճակ սրբոյ աթոռոյն սուրբ Ստեփաննոսի Նախավկային Քրիստոսի, որ ոչ երբէք գոյ անդրադարձութիւն ...նզովիւք կապեցաք եւ փակեցաք. որ ոչ ի հայրապետաց եւ ոչ ի վարդապետաց եւ ոչ յայլոց ոչ ունի իշխանութիւն որոշել զձեզ ի սեպհական աթոռոյն ձերմէ սրբոյ վանիցն Նախավկային...»: Տեղյակ լինելով, որ վեճերի գլխավոր պատճառը եկեղեցական տուրքերն են, կաթողիկոսը կարգադրում է աստապատցիներին հասույթների միայն կեսն ուղարկել Մաղարդավանք, իսկ մյուս կեսը հատկացնել Աստապատի Սբ. Ստեփանոս վանքին. «Նաեւ զամենայն հոգեւորական արդիւնսն ձեր ...զպտղի, զսրբադրամն, զժամուցն, քառասնիցն, զհոգեբաժինն, զկողոպուտն, զտօնականն եւ զայլ ամենայն իրաւունս ...կիսաբաժին արասջիք, ուղիղ դատաստանաւ զկէսն առցէք ի դրունս Նախավկային եւ զկէսն տայցէք սուրբ Ստեփաննոսին»: Հատկանշական է, որ Սբ. Ստեփանոսի անունը կրող երկու նշանավոր հոգևոր կենտրոնների միջև ընթացող երկարամյա պայքարում Էջմիածինը` որպես կանոն, պաշտպանել է առաջնորդարանի շահերը: Հասկանալի է, որ եթե հայոց կաթողիկոսներն ընդառաջեին և Աստապատ գյուղն ու վանքը առանձնացնեին Դարաշամբի թեմից, ապա վաճառաշատ Ջուղան, Նախիջևանի ու Գողթան գավառները կհետևեին նրանց օրինակին, և Նախավկայի վանքը կզրկվեր Արաքս գետի ձախափնյա ընդարձակ ու հարուստ կալվածքներից, թեմին ենթակա բնակչությունից, ինչը լուրջ հարված կհասցներ վանքի հեղինակությանն ու տնտեսությանը:

Կոնդակի սկզբնամասը, ուր հիշատակվում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի անունը, անընթեռնելի է: Սակայն ՌՃԽԴ (1695) տարեթվի առկայությունը վկայում է, որ այն գրվել է Նահապետ Ա Եդեսացու անունից (Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 103, 105-107): Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 634-636: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 217-218:

1729 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. անհանգստացած Մաղարդավանքի տնտեսական իրավիճակի շարունակվող վատթարացմամբ` Կարապետ Ուլնեցի կաթողիկոսը 1729 թ. մարտի 25-ին դիմում է թեմի բնակչությանը: Վանքի ծանր դրությունն ու բազմաթիվ պարտքերը վերագրելով վաղօրոք տեղի ունեցած կողոպուտին ու այլազգիների խստագույն հարկապահանջությանը` վեհափառը հորդորում է ժողովրդին նվերներով և այլ միջոցներով մեծապես աջակից լինել նշանավոր մենաստանին և հանգանակություն հավաքելու իրավունք է տալիս տեղի միաբան Ստեփանոս վարդապետին. «Բայց այժմ ի սաստիկ եւ ի խստագոյն հարկապահանջութենէ այլասեռից, նաեւ յառաջագոյն կողոպուտ եւ աւար լինելոյ սուրբ ուխտն այն անկեալ կայ ի ներքոյ անհուն պարտուց եւ դատարկացեալ ամենայն բարեզարդութեանց եկեղեցական անօթից եւ այլ ամենայն պիտոյից իւրոց, մանաւանդ քանիցս անգամ ստայօդ բանիւ զրպարտեցին սուրբ ուխտն այն առնելով՝ տուգանս յոլովս, որ մեք տեղեակ իսկ եմք եւ ըստ կարի մերում օգնութիւն հասեալ եմք սուրբ ուխտին յայնոսիկ. վասն որոյ շնորհեցաք նամակս զայս ի ձեռն մեր հոգեւոր որդի եւ նորին վանաց միաբան Ստեփաննոս վարդապետին գալ եւ շրջիլ ի դրունս աստուածասիրացդ եւ խնդրել կամաւոր ողորմութիւն եւ քանզի այն սուրբ վանիցն ոչ գոյ այնքան յատուկ թէմ եւ վիճակ, ուստի կարիցեն զլեառնացեալ պարտսն վճարել եւ զքանդեալսն նորոգել եւ զմիաբանից եւ երթ եւ եկողաց կարիսն լցուցանել...: ...սուրբ տանն հասարակաց լիալիր եւ առատաձեռն եւ արդիւնարար տուրք եւ նուէրք, ընծայք եւ ողորմութիւն շնորհէք ի ձեռն դորա, որով կարասցեն զլեռնացեալ պարտսն վճարել, զքանդեալսն նորոգել եւ զկարիս միաբանիցն եւ երթ եւ եկողացն լցուցանել, նա եւս եկեղեցականաց անօթից եւ զգեստուց եւս օժանդակ լինիմք դմա, որով պայծառացուցեալ զարդարեսցեն զսուրբ տաճարն...»: Կոնդակում չի հստակեցվում, թե ինչ դեպքերի մասին է խոսքը: Ենթադրվում է, որ Նախավկայի մենաստանը կարող էր ավերված լինել Թավրիզի 1721 թ. երկրաշարժից, ինչպես նաև թուրքական արշավանքի ժամանակ. «Հոն (կոնդակում) ակնարկութիւն չիկայ 1721ին Թաւրիզը կործանող երկրաշարժին մասին, որ կրնար մինչեւ Մաղարդավանք երկարած ըլլալ: Ոչ ալ խօսք կայ Աղուանական ապստամբութեան Սպահանի մօտ Կիւլնապատի յաղթանակէն վերջ 1722ին վիճակին, շատ հաւանաբար 1724ին թրքական արշաւանքին ատեն դէպի Թաւրիզ վանքը ենթարկուեցաւ կողոպուտի, ինչպէս 1725ին ամառը, երբ թուրքերը դարձեալ հարձակեցան Թաւրիզի վրայ եւ գրաւեցին»:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 120-121: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 658-659: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, դ 36; 37-38, էջ 41 (անտիպ): Թավրիզի 1721 թ. ապրիլի 15-ին տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժի մասին քանիցս վկայում են ժամանակագիրները (տե՛ս Մանր ժամանակագրություններ, հ. 1, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1951, էջ 305, 328: Մանր ժամանակագրություններ, հ. II, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1956, 430): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 218-219:

1759 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. առաջին կոնդակից մեկ օր անց՝ 1759 թ. նոյեմբերի 27-ին, Հակոբ կաթողիկոսը Նախավկայի թեմի բնակչության խնդրանքով վանքի միաբան Գրիգոր վարդապետին Էջմիածնում ձեռնադրում է եպիսկոպոս, կարգադրում ընդունել նրան «մեծաւ սիրով» և այդ ամենի մասին ծանուցում Մաղարդավանք ուղարկած երկրորդ կոնդակով: Մինչ այդ՝ 1750 թ., Գրիգոր վարդապետը` իբրև վաքիլ (ներկայացուցիչ), իրականացնում է Ատենց Սամվելի որդիների հետ վանքի կնքած առուծախի գործարքը:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 124-126: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 219:

1765 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. 1765 թ. հունվարին Գրիգոր վարդապետն աբեղաներից մեկին Սարգիս վարդապետ Աստապատցու հետ երկրորդ անգամ է ուղարկում Էջմիածին՝ Սիմեոն Երևանցուց ժողովարարության կոնդակ ձեռք բերելու առաքելությամբ: Կաթողիկոսը զայրացած, որ վանքի առաջնորդը շարունակում է անտեսել Մայր Աթոռի առջև ունեցած պարտականություններն ու խախտել առաջնորդների գործելակերպի` հնուց սահմանված կարգը, ոչ միայն կոնդակ չի տալիս, այլև չի պատասխանում առաջնորդի դիմումին: Սրանից հետո Գրիգոր վարդապետը Մաղարդավանքի միաբան Հովհան վարդապետի ուղեկցությամբ, ստիպված անձամբ գնում է Էջմիածին: 1766 թ. դեկտեմբերին վերահաստատվում է իր պաշտոնում՝ կաթողիկոսից ստանալով և՛ առաջնորդության թուղթ, և՛ ընդհանրական ժողովարարության կոնդակ. «Եւ ապա վերստին գթացեալ ի նա հայրական խնամով շնորհեաց ինքեան զԱռաջնորդութիւն. վասնորոյ՝ և զթուղթ գրեալ ի վերայ վիճակի նորին վասն հաստատութեան վերստին տալոյ Առաջնորդութեանն՝ ետ նմա: Ետ ևս նմա վասն վանիցն զընդհանրական ժողովարարութեան կոնդակ...»: Գրիգոր վարդապետը թուղթը Հովհանի հետ ուղարկում է թեմ, իսկ ինքը մեկնում է Կարս՝ Նախավկայի համար հանգանակություն կատարելու նպատակով: Կարսից տունդարձի ճանապարհին հանդիպում է կաթողիկոսին և մեկնում Թավրիզ (1767 թ.). «Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի վանիցն որ ի Շամբ՝ Առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն, դարձեալ ի ժողովարարութենէ եկն ի սուրբ Աթոռս եւ կամէր երթալ ի վանսն իւր: Այլ սրբազան Վեհն զնուիրակական կոնդակ գրեալ վասն նորա ետ նմա զնուիրակութիւն Թարվիզու: Եւ զվեց յանձնարարութիւն եւս ետ նմա առանց անուան»: Միաժամանակ կաթողիկոսը գրավոր դիմում է Նախիջևանի Քյարիմ և Խոյի Ահմադ խաներին՝ խնդրելով նրանց օժանդակել Նախավկայի թեմին, ինչպես նաև կոնդակ է հղում վանքի միաբանությանն ու ժողովրդին` պատվիրելով նրանց «հնազանդիլ Գրիգոր վարդապետին» և նրա հետ համագործակցել Նախավկայի վերաշինության հարցում («վանիցն շինութեան լինիլ հոգածու»):

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ 409-410, 615-616:

1767 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. 1767 թ. օգնության խնդրանքով մի գրություն է հղվում Մաղարդավանքի միաբան Հովհան վարդապետին. «Խանն՝ զիւզբաշի Ալլահվէրտին յղէր ի Նախիջևան, բերել ի հին Ջուղայու զջրաղացաքարինս. եւ սրբազանն ևս կամելով բերել տալ, գրեաց զթուղթ մի առ Ալլահվէրտին, զի և վասն մեր բերցէ: Եւս առ Շամբայ սրբոյ նախավկայի վէքիլ Յօհան վարդապետն, զի օգնեսցէ Ալլահվէրտուն պիտոյիւք փայտից: Որք բերեալք եղեն, բայց խանն զաւթեաց և մեզ չետ...»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ 712: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 220:

1780 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. 1780 թ. Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսը (1780-1799) «սբ. Նախավկայի վանից Առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն» ծանուցում է Սիմեոն Երևանցու մահը, հայրապետական ընտրությունն ու իր օծումը:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 458: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 220:

1782 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. 1782 թ. կաթողիկոսը ևս մի կոնդակ է հղում «առ Նախավկայի վանից ծերունի Գրիգոր վարդապետն»: Գրիգոր վարդապետի երկարատև պաշտոնավարության տարիներին Դարաշամբի վանքը հասնում է տնտեսական որոշ ձեռքբերումների՝ վանքապատկան կալվածքներն ավելացնելով առուծախի գործարքների շնորհիվ (1765, 1772, 1777, 1780 թվականներին և այլն):

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 461: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 128: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 220:

1787 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. 1787 թ. հուլիսին գրվել է, որ «Արդ, այնպիսի անուանի վանօրէիցն մի էր հրաշազարդ եւ չքնաղակերտ վանքն սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի Քրիստոսի եւ առաջին մարտիրոսի, որ շնորհիւն Աստուծոյ կառուցեալ կայ ի յերկիրն Նախիջեւանու եւ ի ձորն Շամպայ, յայնկոյս Երասխ գետոյ, յանդիման հին Ջուղայու: Յուրում գոն ամփոփեալք մասն մի ի փուշս պսակէն Քրիստոսի եւ այլ քանի սրբութիւնք եւ մասունք ի սրբոյն Ստեփաննոսէ Նախավկայէն եւ ի քանեաց անուանի եւ գերահրաշ սրբոց, այլեւ բազմաց սրբոց վկայից եւ մարտիրոսաց նշխարք, որք միջնորդք եւ բարեխօս են առ Քրիստոս վասն ամենայն հաւատացելոց, մանաւանդ վասն օրհնեալ ազգի մերոյ: Իսկ սուրբ ուխտն այն յայսմ չարաշատ ժամանակիս ենթարկեալ է ի ներքոյ ծանր պարտուց եւ յոլով պակասութեանց յամենայն կողմանէ, եւ դատարկացեալ է յամենայն պիտոյից: Որոյ պատճառն յայտնի է ամենեցունց, քանզի գիտէք ահա, որ բոլոր տունն Նախիջեւանու այս քանի ամ է, զի կայ ի մէջ մեծի վրդովման եւ խառնակութեան, որոյ բնակչացն ոչ գոյ հանգստութիւն, ուստի եւ սրբոյ վանիցն այնմիկ եւ ոչ գոյ ապահովութիւն, եւ մուտք եւ արդիւնք նորին եւս նուազեալ են իսպառ: Քանզի սուրբ վանքն այն ոչ ունի ըստ բաւականին զթեմ եւ վիճակ, որպէս զի նոքօք կառաւարեսցի»:

Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 268-269: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 220:

19 դ․

Մաղարդավանքը ԺԹ դարում. Գ. Շերմազանյանցը հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում նաև վանքի ընդհանուր կացության, մահմեդական բնակչության շրջանում, մասնավորապես պարսից արքունիքում նրա ունեցած մեծ հեղինակության մասին. «Վանքումս կային չորս վարդապետք բաց ի վանահօրէն (որոյ անունն էր Յովհաննէս), մին քահանայ, մի ժամկոչ և մին տնտես իւրեանց ընտանեօքն և հինգ աշխարհական գերդաստանք, որք կատարում են Մենաստանի վերաբերեալ ամենայն մշակութիւնքն: Ունի ցանելոյ հողեր և քանի մի հարիւր ոչխար, եզներ և գոմէշներ վարելոյ և հերկելոյ համար: Վարդապետներն երբեմն երբեմն կերթան նուիրակութեան Խօյ, Սալմաստ, Որմի, Նախիջևան և Ագուլիս, որ տեղաց շատ ուխտաւորներ կը գան ամենայն տարի: Որպէս ասաց, մինչև Ռուսաց պատերազմն շատ արդիւնք է ունեցած վանքն ուխտաւորներիցն, բայց հիմի տասն և հինգ օր արգելանոցի (կարանթինի) համար շատ նուազել է: Չորս կողմի Պարսիկներն ևս կգան ուխտ, մանաւանդ նրանք, որոց երեխայ չէ ծնում: Մահմետականներն ինքեանք վկայում էին, թէ շատ կան մեր մէջն Դանըղկուլի անուամբ, ըստ որում որոնք եկած են ուխտ, որդի ծնելուց յետը՝ ծնողքն նորա անուանած են Դանըղկուլի, այս ինքն ծառայ Ստեփաննոսի Նախավկային. զի նոքա Ստեփաննոս Նախավկային Դանըղ փեղէմբէր ասեն, այս ինքն Մարգարէ ...Որքան ամանեղէն կայ վանքումն՝ բոլորն էլ պղնձից է, որք ժողոված են որդեծննդութեան համար ուխտաւորածներէն. որդեծննդութեան ուխտաւորքն վերադառնալիս իւրեանց տունը՝ մին կամ աւելի կտոր աման կը գողանան, այս ինքն ծածուկ հետերնին կտանեն ...Գողացած աման տանողն էնքան ժամանակ կպահէ, որ մինչև երեխայ ծնանելն, երբ և միևնոյն ծանրութեամբ պետք է շինել տայ, իւր յիշատակարանը, Հայն՝ հայերէն, թուրքն՝ պարսկերէն, գրել տայ վրէն, ու ուղարկէ կամ ինքն գալիս՝ բերէ վանքն ...Ինձ մարանումը ցոյց տուին հազարաւոր մեծամեծ պղնձէ ամաններ ոսկեզօծ և հասարակ տառերով յիշատակարաններով, որոց միջին ամենագովելին էր Աբբաս-Միրզայ Շահզատայինը, ժառանգին Ֆատալի Շահի, և նորա որդւոց Ջհանգիր և Խօսրով միրզայիցն: Որպէս ասացին՝ վերջնոցս մայրն, որ զաւակ չէր ծնում, ուխտում է Նախավկային և գալիս վանքն, վերադառնալիս ամաններէն գողանալ է տալիս տանում: Քանի մի տարից յետն ծնում է Ջհանգիր միրզին. ինքն և իւր ամուսինը՝ այս ինքն Աբբաս-Միրզայն՝ մեծամեծ պարգևօք և պղնձեղէնօք գալիս են վանքն: Քանի տարուց յետն ծնում է Խօսրով-Միրզայն և սրա համար ևս գալիս են վանքն ուխտ: Երբ որդիքը մեծանում են, նոքա նոյնպէս յաճախում են վանքն: Աբբաս-Միրզէն Մայրականու կողմերքն շատ որսորդութիւն է գալիս լինում, զարմանք չէր, այնքան հովանաւորութիւնն որ ունեցել է Սարգիս վարդապետի վրայ, որպէս լսած եմ, պատճառն այն էր, որ շատ անգամ օթաղայած լինի մենաստանումս»:

Շերմազանեանց Գ., Ճանապարհորդութիւն Հայաստանումը. 1842 թիւ, 12 օգոստոսի, Մաղարթու Նախավկայի վանքումը, «Արարատ», 1877, էջ 58-59: Տեղեկություններից մեկի համաձայն` նույնիսկ օտարազգի չբեր կանայք էին ուխտի գալիս վանք. նրանց նվիրած պղնձեղենը հավաքված էր ավանդատան մեջ (տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 521): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 220-221:

1826 թ․

Ռուս-պարսկական պատերազմը և Թուրքմենչայի պայմանագիրը. 1826-1828 թթ. պատերազմը ծանր հարված է հասցնում նաև Նախավկայի վանքին: Թուրքմենչայի պայմանագրի հետևանքով վանքը կորցնում է Արաքս գետի ձախ ափին ունեցած իր կալվածքները, Նախիջևանի և Գողթան գավառներում թեմին ենթակա գյուղերը: Բացի այդ, պայմանագրի համաձայն, տասնյակ հազարավոր հայեր, լքելով իրենց բնակության վայրերը, ստիպողաբար ներգաղթում են Արևելյան Հայաստան և Կովկաս: Ատրպատականի փոխարքա թագաժառանգ Աբաս-Միրզան, որոշ արտոնություններ տալով, բնակիչների մի մասին (օրինակ՝ Սալմաստ գավառի հայությանը), կարողանում է հետ պահել գաղթելու մտքից:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 221:

1830 թ․

Մաղարդավանքը 1830-1890-ական թվականներին. 1830-ական թվականներին վանքի տարածքում տակավին նշմարվում էին Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսի ձեռնարկած և նրա մահվանպատճառով անավարտ մնացած երկու` հյուսիսային և արևմտյան զանգակատների հիմքերը: Նույն ժամանակաշրջանում քանդված էր նաև Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցու ծածկը. «Կից յայս տաճար (իմա՛ Սբ. Ստեփանոս եկեղեցի, Ա. Հ.) ի հիւսիսակողմն է փոքրիկ եկեղեցի ընդ երկայնութիւն մեծի եկեղեցւոյն` յանուն սրբոց առաքելոցն Պետրոսի և Պօղոսի, բայց օրորոցաձև կամարայարկն խոնարհ»:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 313-316: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 221:

Ստեփանոս Նախավկա վանքի անվան առաջին հիշատակություններից մեկը 966 թ-ից է։ Դա վանքում գտնված, բայց հետո Սբ. էջմիածին փոխադրված, ապակյա խաչի պատվանդանին փորագրված երկաթագիր մի արձանագրություն է:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 20:

976 թ․

Կաթողիկոսի 976 թ. կոնդակով դեռևս Դ դարի կեսերին` Գրիգոր Լուսավորչի թոռան` Ներսես Ա Պարթև Մեծ կաթողիկոսի (353-373) օրոք, ստեղծվում է Նախավկայի եպիսկոպոսական թեմը: Վանքի կառուցումը կապելով Բարդուղիմեոս առաքյալի անվան հետ` կոնդակը Խաչիկ կաթողիկոսի անունից ներկայացնում է այստեղ պահվող սուրբ մասունքները. «Եւ ի սուրբ տաճարիս կայ հանգուցեալ սեւեռեալ բեւեռն բազկացն Յիսուսի և արքայական թագից փուշ պսակէն ճիւղ մի եւ ի Քրիստոսի ձեռաց Գ (3) հատ մանանայն եւ բազմահաւաք սրբութեանցս, որ աստ կան հաւաքեալ»: Խաչիկ կաթողիկոսը վերահաստատում է նաև թեմի սահմանները, նրան ենթակա գավառները, քաղաքներն ու գյուղերը, կարևոր վայրերը՝ առաջնորդ նշանակելով Բաբկեն եպիսկոպոսին: Հորդորում է Նախավկային ենթակա հայ համայնքներին, վանքերին ու եկեղեցիներին ամենայն ճշտությամբ կատարել առաջնորդարանի հանդեպ ունեցած պարտականությունները: Վերջում կաթողիկոսը սպառնում է բանադրանքի ենթարկել անհնազանդներին ու պարտականությունների կատարման մեջ թերացողներին. «Եւ ետու հնձէքս և հայրենիքս և դաստակերտ և ընծայսն հին Մաղարդայ վանից սուրբ Ստեփաննոս նախավկային, տիրամայր Աստուածածնին և սուրբ Գէորգ զօրավարին անդառնալի և բարձր հրամանաւ մերով՝ թէմ և վիճակ. որ և սահմանեալ էր ի նախնեաց մերոց և ի սուրբ հայրապետացն մերոց տեառն Ներսիսէ թոռին մերոյ սուրբ Լուսաւորչին. նախ և առաջին հոյակապ և հռչակաւոր մայրաքաղաքն Նախչուան. Կոկ (Կոգ) գաւառն բոլորովին, Խոյ՝ որ է Զարևանդ գաւառն և ամենայն վիճակ իւր բոլորովին մինչ ի Նուան, ի Ղարադարան՝ որ բաժանի ի Սալմաստայ. ի յԵրասխայ մինչ ի Մարանդայ գրիւէն, Մարանդ իւր վիճակովն, Շիրինթալն իւր վիճակովն գնայ մինչ ի դղեակն Խոսրովու, ի Յազատ և ի Գիրան, ի Ջուղա և իւր վանքն, յԱստապատ և իւր վանքն, ի Շամբ և իւր վանքն, ի Ջաղաց տեղն և իւր վանքն, յԱրարք և իւր վանքն... տուաք ընծայ և հայրենիք անդառնալի և բարձր հրամանաւ մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի և ահեղ դատաստանն, և մի՛ ոք իշխեսցէ ի մեծաց և ի փոքունց արգել առնուլ...»:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 306: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 231: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 578: Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 231: Գարեգին Ա կաթողիկոս, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հատոր Ա, Անթիլիաս, 1951, էջ 131 (կոնդակն ամբողջությամբ տե՛ս նշվ. աշխ., էջ 129-132): Տե՛ս նաև Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 410-412: Խաչիկ կաթողիկոսի կոնդակի մասին տեսակետները տե՛ս Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 516, ծնթ. 1: Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 230-231: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 577: Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Բ, Երևան, 1944, էջ 494: Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 21: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 209:

976 թ․

Նախավկայի վանքի մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է պարունակում Աշոտ Գ Ողորմածի (953-977) ընծայագիրը, ըստ որի` հայոց Բագրատունի թագավորը 976 թ. ուխտի է գալիս մենաստան և թեմի առաջնորդությանն է նվիրում բազմաթիվ կալվածքներ Արաքս գետի երկու կողմերում` Նախիջևանում, Գողթնում և Ատրպատականում:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 3: Աշոտ Գ թագավորի հրովարտակի մասին տե՛ս նաև Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 391, 394-395: Գարեգին Ա կաթողիկոս, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հատոր Ա, Անթիլիաս, 1951, էջ 133-134: Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 418-421: Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 21: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 210:

1143 թ․

XI դ. սելջուկների տիրապետության շրջանում, վանքին վերաբերող տվյալները պակասում են, մինչև որ Ստեփանոս Օրբելյանը նկարագրում է 1143 թ. վանքում ծավալած գործունեությունն ու հիշատակում վանահոր՝ Տեր Բարսեղի անունը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 21:

1889 թ․

1889 թ. Նախավկայի վանք այցելած ուխտավորները ենթարկվում են շրջակայքի քուրդ և թաթար բնակչության զինված հարձակումներին: Ուխտավորներից շատերը վիրավորվում և կողոպտվում են: Նույն թվականի հոկտեմբերի 14-ին Էջմիածնի սինոդի անդամ Սարգիս եպիսկոպոսը հատուկ գրությամբ դիմում է Թեհրանում Ռուսական կայսրության ներկայացուցչությանը՝ խնդրելով չարագործներին պատժելու համար միջնորդել իրանական կառավարության առջև: Հարցերը կարգավորելու նպատակով վանք է այցելում Միրզա Մամեդ խանը և տեսակցում վանահայր Հակոբ վարդապետ Նորատունկյանի հետ: Սակայն վերջինս հայտարարում է, որ ուխտավորների հանդեպ որևէ բռնություն չի գործադրվել, և արյունահեղություն էլ չի եղել: Այս մասին 1890 թ. հունվարի 11-ին Սարգիս եպիսկոպոսին ուղարկած նամակում հայտնում է կայսրության ներկայացուցչության գործերի կառավարիչ Իվան Գրիգորովիչը և դժգոհությամբ հավելում, որ իր նմանօրինակ վարքագծով Հակոբ վարդապետը կառավարության առջև ներկայացուցչությանն անհարմար դրության մեջ է դրել, քանի որ վերջինս, հիմնվելով Սինոդից ստացված գրության վրա, դեպքերի մասին հայտարարել էր իբրև հաստատապես կատարված իրողություն:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 177ա, թ. 5-6: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 222:

1178 թ․

Պատմական աղբյուրներում մի քանի անգամ հիշվում է վանքի ձեռագրատունն ու գրադարանը։ Այսօր էջմիածնում է գտնվում Ստեփանոս Նախավկա վանքի 1178 թ. արձանագրությամբ փղոսկրե կողով Ավետարանը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 21:

13 — 15 դդ․

Մոնղոլների տիրապետության և հետագա շրջանում XIII-XV դ., վանքին վերաբերող տեղեկությունները պակասում են։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 21:

1270 թ. Վարդան Բարձրբերդցու աշխատության մեջ հիշվում է մենաստանը, ապա 1330 թ. վերաբերող մոնղոլ Աբու Սաիդ իլխանի հրովարտակը, որտեղ ներկայացված են վանքապատկան կալվածները։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 22:

15 դ․

Այսուհետ մեզ հասած ձեռագրերը, կոնդակներն ու նամակները առանց մեծ ընդհատումների տալիս են XV դ-ից մինչև այսօր վանքի շարունակական պատմությունը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 22-23:

1893 թ․

1893 թ. դրությամբ վանքը «...օրէցօր քայքայուում է վանահօր և նրա նախորդների անհոգութիւնից»:

«Արաքս», 1893, Ա, էջ 11: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 223:

1427 թ․

Գրիգոր Ակնեցին 1427 թ. հիշում է վանքն ու այն կոչում «Նշանաւոր»։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 23:

1895 թ․

1895 թ. հունվարի սկզբին Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Սուքիաս արքեպիսկոպոսը գրություն է հղում Խաչիկ վարդապետին, որում անդրադառնում է Վարմազիար գյուղի բնակիչներին, որոնք իրենց ավազակաբարո գործողություններով մշտապես «նեղութիւն են պատճառած Նախավկայի սուրբ Ստեփաննոսի վանուց վանահայր Աբրահամ Ռշտունիին»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 179, թ. 26 շրջ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 223:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին վանքի տնտեսական դրությունը շարունակում էր մնալ անմխիթար: Եկամտի հիմնական աղբյուրներից զրկված միաբանության միակ ապրուստը Դարաշամբ գյուղի բնակչության տված չնչին հասույթն էր, որն էլ վանքը ստանում էր մեծ դժվարությամբ: 1899 թ. սեպտեմբերի 26-ին Մկրտիչ Խրիմյան կաթողիկոսին ուղարկած գրության մեջ Աբրահամ վարդապետը հայտնում էր, որ «...վանքն զրկուած է իւր հասոյթներից ...և համարեա ոչինչ ցորեն չունի..., որ կարողանայ ծառայից ապրուստն հոգալ», որ «վանքի դրութիւնն խիստ աննախանձելի է ի նկատի ունելով ներկայ աղքատիկ և դառն, անտանելի վիճակը»: Վանահայրը ցավով նշում է, որ դարաշամբցիները «մտադիր են իսպառ դադարեցնիլ վանքի հասոյթն, ...և գիշեր ու ցերէկ ջանքն են անում վանքն զրկել՝ իրենք շահել, աջակից ունենալով և վարմազիարցւոց ...պարսիկներին... Այս գրածս ոչ թէ զրպարտութիւն է և բողոք, այլ իրաւացի է, որովհետև նախկին վանահայրերու հետն ալ այս տեսակ խառնակութիւններ միշտ արել են: Առաջ էլ Պողոս Նաթանեանի հետ, Մեսրոբ արքեպիսկոպոսի, ջահուկեցի Յովհաննէս վարդապետի, Թաթէոս վարդապետի հետ. վանքի հասոյթների համար ամենքի հետ վատութիւն արել են մշտական... Մինչև այժմ չեն տուել և չեն ուզում էլ տալ: Նախիջևանի փոխանորդ բարձրապատիւ Սիօն վարդապետ գրաւ, որ տային իրենց հասոյթներն և պտուղներն. ոչինչ նշանակութիւն չտուին գրածին. այժմ մենք առանց ապրուստի և սնունդի մնացել ենք վանքի մէջ դատարկ»: Գրության վերջում Աբրահամ Ռշտունին խնդրում է կաթողիկոսին՝ դարաշամբցիներից «խստիվ պահանջել իւրեանց հասոյթներն և պտուղներն, որպէսզի չմնայ իրենց վրայ, մի վատ սովորութիւն դառնայ իւրեանց»:

Հայաստանի ազգային դիվան , ֆ. 56, ց. 18, գ. 346, թ. 116: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 223:

17 դ․

XVII դարի թուրք-պարսկական երկարատև պատերազմներն ու Նախիջևանի հայության բռնագաղթը դեպի Պարսկաստան՝ վանքին զրկում են իր հավատացյալ ու հարկատու ժողովրդից և տնտեսական ծանր վիճակ ստեղծում։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 23:

Հայտնի է, որ ինչպես Թադեոս առաքյալի վանքը, այնպես էլ Մաղարդավանքը զինատար խմբերի համար ծառայում էին զենք անցկացնելու կարևորագույն կետերից մեկը. «Նախավկայի վանքը ինկած է Արաքսի ափին մէն-մինակ, շրջապատուած թուրք գիւղերով. իր կողքին ունի հայաբնակ գիւղ մը՝ Դարաշամբը: Դեռ 90ական թուականներէն սկսած այդ հինաւուրց վանքը եւ գիւղը կ’օգտագործուէին յեղափոխական նպատակներով, տրուած ըլլալով որ այդտեղէն փոխադրական ճանապարհ կը բացուէր Անդրկովկասէն դէպի Թաւրիզ, Խոյ, Սալմաստ եւ Թադէոս Առաքեալի վանքը»:

Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Բ, Թեհրան, 1982, էջ 11: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 223:

1614 — 1631 թթ․

Մելքիսեթ կաթողիկոսի 1614 թ. կոնդակը, ինչպես նաև Մովսես կաթողիկոսի 1631 թ. գրությունները վանքին դրամահավաքի իրավունք են տալիս, և հորդորում են ժողովրդին իրենց օժանդակությունը չխնայել կանգուն պահելու այս կարևոր հոգևոր կենտրոնը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 23:

1900 թ․

Մաղարդավանքը Ի դարասկզբին. 1900 թ. վանքի վերաբերյալ, որը խիստ նորոգության կարոտ էր, գրվել է. «Եկեղեցիի տանիքի սալաքարերը թափւել են, որ ձիւնի հալոցի և անձրևի ջուրը ծծելով տանիքը փուլ է գալու. նորոգութեան պէտք ունի: Զանգակատունը երևում է, որ օրըստօրէ խալխլւում է, փուխր քարից է, սիւները և գմբէթի վարի շրջապատը, նորոգւելու է և այժմ փոքր ծախքով կարելի է նորոգել: Վանքի հարաւային կողմում առանձին շինութիւններ կան մի փոքրիկ բակով, շուրջը կրկնայարկ շինութիւններ 40-ի չափ սենեակներով. այստեղ են հացատունը, խոհարանը, միաբանաց սեղանատունը, ամբարը, մառանը և այլն: ...Այս վերոգրեալ սենեակները կիսաքանդ և անհաստատ են, որոնցմէ 30-ից աւելին դուռ և պատուհան չունեն. փոխանակ այս` քանդուածներու թիւը քչացնել և մնացածները կանոնաւորելով հաստատել պէտք է: Վերոգրեալ 3 շինութիւնների, այն է` եկեղեցւոյ տանիքը, զանգակատունը և քարուքանդ և անհաստատ սենեակների նորոգութեանց համար մօտաւորապէս 4 հազար րուպլու ծախքի կարիք կայ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 417, թ. 59: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 223:

1903 թ․

1903 թ. նոյեմբերի 11-ին վանահայր Ղևոնդ վարդապետը դիմում է Մկրտիչ Ա կաթողիկոսին «...Մեսրոպ վ-ից ստացված 4 որբերը վանքում պատսպարելու...» խնդրանքով:

Մատենադարան, ց. 46բ, Խրիմյան կաթողիկոսի արխիվ, թղթ. 113, վավ. 205: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 223:

1904 թ․

1904 թ. վանքը տակավին նույն անմխիթար վիճակում էր. «Ս. Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, որ իր փառահեղ անցեալի միայն մի խղճուկ մնացորդն է ներկայացնում, ուղղակի ողբում է իր դրությունը: Զրկւած է նա իր անցեալ հարստութիւններից, ամայացած է գեղեցիկ շրջակայքը, խլւած կալւածները և թողնւած մի յեղաթիւրւած բեկոր: Բայց նա ասես իր դրութիւնը թեթևացնելու համար ամուր կպցրել է կրծքին իր մի քանի հարազատներին և չի ուզում հեշտութեամբ զատւել, պոկ գալ: Դա իր` վանքի գիւղն է...»:

Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 9: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 223-224:

1905 թ․

1905 թ. հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ և հետագա տարիներին Նախավկայի վանքը եղել է անօթևան հայ գաղթականների ապաստանը: Դեպքերի ժամանակակից Մուսավի Մակվեցին գրել է. «Ականատես էի, թե ինչպես 1905 թ. հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ Սբ. Ստեփանոսի վանքի, որին տեղացի իսլամ բնակչությունը «Սբ. Դանիել» է կոչում, պարիսպներին էին ապավինել Նախիջևանի և Դարաշամբի փախստական հայերը»: Մեկ այլ վկայությամբ` «...վանքի ամբողջ ընդարձակ բակը լի էր Նախիջևանի գավառից և հայերով բնակեցված հարևան Դարաշամբ պարսկական գյուղից [եկած] փախստականներով»:

Մուսավի Մաքուի (Մակվեցի), Մակվի պատմությունը, Թեհրան, 1997, էջ 17 (պարսկերեն): Mинорский В., Древности Маку (путевые заметки), Петроград, 1916, с. 11 (բնագրում` “...вся обширная ограда монастыря было набита беженцами из Нахичеванскаго уезда и соседняго персидскаго селения Дарашам, населеннаго армянами”). «Պարսկական գյուղ» ասելով հեղինակը նկատի ունի Դարաշամբի վարչաքաղաքական ենթակայությունը Իրանի պետությանը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 224:

1905 թ. նշվել է նաև, որ «Վանքը իրենից ներկայացնում է հսկայական մի շինություն` շրջափակված անկյուններում աշտարակներ ունեցող միջնադարին բնորոշ պարսպապատով: Այնտեղ ես գտա խեղճ, տանջված տեսքով կանանց, երեխաների մեծ կույտ»:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 27 (բնագրում` “Монастырь представляет собою громадное, обнесенное стенами здание средневекового типа с башнями по углам, и я застал там большое скопление женщин, детей, имевших жалкий измученный вид”). Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 224:

1906 թ․

1906 թ. գանձակեցի Նիկոլ Օդաբաշյանն ուղևորվում է «...Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, Հ.Յ.Դ-եան Կեդրոնի կարգադրութեամբ պահեստներ պատրաստելու` զէնքի փոխադրութեան համար: Վանքը ռուս-պարսկական սահմանումն է գտնւում, պարսից կողմը, բարձր բլուրի վերայ, Ջուլֆայից ոչ շատ հեռու: Ես ուղարկուած էի կաթողիկոսից իբր ուսուցիչ վանքի գիւղի երեխաների համար: Իմ բուն նպատակը գիտէր միայն վանքի վարդապետը...»: Սակայն «Սուրբ Ստեփաննոս նախավկայի պահեստները թէեւ պատրաստ էին, բայց այդ գիծը անյարմար հարմարուեց»: Ի դեպ, ըստ նրա` Մաղարդավանքը մեծ հեղինակություն էր վայելում ոչ միայն հայերի, այլև մահմեդականների շրջանում. «Հայերի չափ թուրքերն էլ կը հաւատային այդ վանքի ուժին եւ ընտանիքով ուխտի կուգային, մատաղներ կը մորթէին, գիշերը հոն կը մնային եւ կ’երթային»:

Օդաբաշեան Ն., Իմ կեանքի պատմութիւնը, «Հայրենիք», 1941, N 9, էջ 165-166: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 224:

1759 — 1780 թթ․

1759 թ. Հակոբ Շամախեցու և 1780-ին Ղուկաս կաթողիկոսի կոնդակները հաստատում են վանքում ստեղծված դժվարին կացությունն ու տնտեսական հնարավորությունների պակասը ։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 25:

1908 թ․

1908 թ. Մեսրոպ Մակվեցին վկայել է. «...միւս օրն իսկ մեկնէի Ջուլֆա կամ Ս. Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը` Մուրատի խմբի համար` Արաքսի ռուսական ափը սպասող զէնքերը Սալմաստ փոխադրելու համար»:

Վարանդեան Մ., Մուրատ, Պոսթըն, 1931, էջ 127: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 224:

1828 թ․

Ռուս-պարսկական պատերազմները ավարտվում են Թուրքմենչայի դաշնագրով, ըստ որի՝ Արաքս գետը դառնում է երկու երկրների սահմանը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 25:

1914 թ․

Մաղարդավանքը 1914-1921 թթ. 1914 թ. ապրիլի 30-ին Ատրպատականի թեմի առաջնոդ Ներսես եպիսկոպոսը մի գրություն է հղում Գևորգ Ե կաթողիկոսին` նկարագրելով վանքի անմխիթար վիճակը վանահայր Ղևոնդ վարդապետի ապաշնորհության պատճառով. «Ղևոնդ վարդապետ նշանակուած է վանահայր Նախավկայի՝ 1903-ին Խրիմեան հանգուցեալ հայրապետի կոնդակով. ստացել է Դարաշամբ հայ գիւղի և վանքի վարելահողերից տարեկան ամենաքիչը 500 րուբլի և Աստապատի հողերից 500-600 րուբլի, ընդ ամենայն տարեկան ստացել է 1000-1200 րուբլի, ունի 100 ոչխար, 5 կով, մի տնտես, մի ծառայ, երկու անասնապահ-հովիւ: Առաջնորդութեանս առաջին ամիսներում մի շաբթով եղայ վանքում ծանօթանալու նրա կացութեան հետ. գտայ վանքը աւերակ, առանց ապրելու որևէ հնարաւորութեան, կեղտոտ երկու սենեակ, առանց աթոռի, նստարանի, սեղանի, հացի պարագաների, անկողնի, տաճարի ձեռագիրները և 50-աչափ հին խաչեր թափած խոնաւ խորանի մի անկիւնում-առանց պահարանի: Տասը տարի շարունակ 1000 րուբլի ստացել է և առանց ծախսի ապրել վանքում, վճարելով ծառաներին միասին վերցրած 200-250 րուբլի և չի արել ոչինչ, նստել, կերել, քնել: Երբ ամեն բան նկատեցի և յանդիմանեցի, սպառնացի կտրել Աստապատի եկամուտները, 815 րուբլին և թողնել նրան 500 րուբլի ներքին եկամուտները, խնդրեց, որ առաջնորդարանը վերցնի 200 րուբլի, մնացածը շարունակի տալ վանքին, խոստանալով սենեակները կառուցանել, ամեն յարմարութիւն ստեղծել, դպրոցը բանալ, ուսուցիչը վանքում պահել: Թաւրիզի թեմական խորհրդին ծանօթացնելով վանքի կացութեան հետ, համաձայնեց վանահօր պայմանները ընդունել, նշանակելով ամեն տարի հսկողութիւն, այն է՝ Աստապատի արդիւնքներից 815 րուբլուց, վերցնել առաջնորդարանին 200 րուբլի, մնացած 615 ր. և վանքի ու Դարաշամբի 500 րուբլին` ընդամենը 1115 րուբլի թողնել վանքին, այն պայմանով որ բարեկարգի և դպրոցի ուսուցչին պահի` մի սենեակ յատկացնելով դասարանի: Անցեալ սեպտեմբերին ուսուցիչ հետս բերայ Էջմիածնից և ուղարկեցի վանք, երկու ամսից յետոյ ստիպուած եղայ նրան փոխադրել Ուրմիա: Նախավկայի հողերի դատ ունենք թուրքերի հետ, դատական ծախք եղել է մօտ հարիւր րուբլի, նա խնդրում է որ այդ ծախսը անի ո՛չ թէ վանքը, այլ առաջնորդարանը, որ կոպէկնէրով է ապրում: Այսպէս լինելուց յետոյ այդպիսի անպետք մարդուն պահել չեմ կարող, գրել եմ Մուշ և Վան, որ շնորհալի վարդապետ ուղարկեն Նախավկայի համար»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1947, թ. 24-25: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 224-225:

Պարսից Ֆաթալի շահն ու թագաժառանգ Աբբաս Միրզան աշխատում են տնտեսապես օժանդակել վանքին, որը կտրվել էր սահմանի մյուս կողմում գտնվող իր հարկատու ժողովրդից, և հայաբնակ Դարաշամբ գյուղի կալվածները նվիրում են վանքին։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 25:

1917 թ․

Առաջին աշխարհամարտի տարիներին և հատկապես հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ՝ 1917-1921 թթ., Նախավկայի վանքը թալանվում է: Այրվում են վանքում պահվող գրքերը: Ղևոնդ վարդապետը 1918 թ. ամռանը դարաշամբցիների հետ տեղափոխվում է Արաքսի ռուսական ափ՝ Ջուլֆա, ապա Նախիջևանի հայության հետ գաղթում Ղարաբաղ: Խաղաղություն հաստատվելուց հետո՝ 1921 թ., վերադառնում է վանք և մինչև կյանքի վերջը հովվում վանքում ապաստանած դարաշամբցիներին:

Հախնազարեան Ա., Իրանում գտնւող հայկական վանքերի պատմութիւնը. Ս. Ստեփանոս Նախավկայ, «Ալիք», 1983, N 164, օգոստոսի 3, էջ 6: Այդ մասին մանրամասն տե՛ս Յակոբեան Է., Ս. Ստեփանոս Նախավկայ վանքի վանահայր Ղեւոնդ վարդ. Բարսեղեանի նամակը յղուած Ատրպատականի Հայոց թեմի օրուայ առաջնորդ Տ. Ներսէս եպիսկոպոս Մելիք-Թանգեանին - 1918 դեկտ. 21-ին, «Հասկ», Անթիլիաս-Լիբանան, 1995, էջ 413-414: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 225:

1917 — 1920 թթ․

1917-20 թ. վանքը չորս անգամ թալանվում է տեղի թուրքերի կողմից և եղած գրքերը եկեղեցում հրդեհվում են ։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 26:

1921 թ․

1921 թ. Փետրվարյան ապստամբության պարտությունից հետո Նախավկայի վանքում ապաստան են գտնում Խորհրդային Հայաստանից Պարսկաստան անցած դաշնակցականներ և իրենց մակագրությունները թողնում վանքի պատերին, հատկապես Սբ. Ստեփանոս գլխավոր եկեղեցու ներսում՝ ծեփի վրա: Դրանցից շատերն այսօր անընթեռնելի են:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 225:

Առաջին աշխարհամարտից հետո դարաշամբցիների մի մասը վերադառնում է գյուղ, մի քանի ընտանիքներ էլ հաստատվում են վանքում, որոնք ներգաղթի տարիներին՝ վերջնականապես փոխադրվում են Հայաստան կամ բնակություն հաստատում Թավրիզում։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 26:

1941 թ․

1941 թ. Իրան մտած խորհրդային բանակի ռուս զինվորները ձերբակալում են վանահայր Թորգոմ Մելիքյանին ու մի քանի դարաշամբցիների և տեղափոխում Արաքսի ձախ ափը՝ Ջուլֆա: Մնացած բնակիչներն առժամանակ լքում են վանքը: Թորգոմ աբեղան տարվում է Երևան, իսկ մյուս բանտարկյալներն ազատ են արձակվում և վերադառնում Մաղարդավանք, ուր տեր ու տնօրինություն էր անում Իրանի Համադան քաղաքից 1923 թ. այստեղ տեղափոխված բնիկ շամբեցի Զաքարիա Նավասարդյանը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 225:

1948 թ․

Տակավին 1948 թ. վանահայր սարկավագ Տիգրան Դարբինյանը նշել է. «...դարաւոր վանքի փլուզումին և անոր գիւղացիների չարքաշ և սովալլուկ կենցաղին...» վերաբերող մանրամասներն ու հղել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գևորգ Զ. Չորեքչյանին։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 27:

1942 թ․

1942 թ. հունվարի 5-ին առաջնորդական փոխանորդ Կարապետ ավագ քահանա Մանուկյանն Ամենայն Հայոց կաթողիկոսական տեղակալ Գևորգ արքեպիսկոպոսին զեկուցում է, որ Ստեփանոս նախավկայի վանքի վանահայր Թորգոմ վարդապետը «...յայտնում է իր գոհունակութիւնը Հայաստանի կառավարութիւնից վերաբերմունքի և Ձերդ ամենապատւութեան միջամտութեան համար: ...Վանահօր հետ տարել են վանքի կալուածական փաստաթղթեր, հայերէն գրքեր, Ս. Ստեփաննոս վանքի անուանական կնիքը, ժամացոյց, 350 րիալ դրամ, մաշտոց և ուրիշ եկեղեցական գրքեր, վանքի ել և մտից ցուցակներ և այլն: Նաև վանահօր ինքնութեան թուղթը...: ...խնդրում ենք Ձերդ միջամտութիւնը վերագրեալ իրերի վերադարձնելու համար, այլապէս առանց այդ փաստաթղթերի վանքի հողերը հակառակորդները կը գրաւեն»: 1942 թ. Թորգոմ աբեղա Մելիքյանը վերահաստատվում է իր պաշտոնում և փորձում շտկել ստեղծված կացությունը: Գործին միջամտում է նաև Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Ներսես արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանը: Զաքարիան հեռացվում է վանքից: Ստեփանոս նախավկայի վանքն ու տեղում ապրող դարաշամբցիները մեծ զրկանքներ են կրում շրջակայքի թաթար ու քուրդ բնակչության պատճառով, որոնք զավթում են վանքի արոտավայրերը (ինչպես «Կիւնէյ Քիլիսէի ոչխարի օդէն, որը հայկական Անդրէաս Առաքեալի հնադարեան վանքն էր»), գողանում են անասունները, երբեմն էլ զինված ընդհարումներ են ունենում հայերի հետ և այլն:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4188, թ. 2: Ատրպատականի հայոց թեմի երկարամյա առաջնորդ Ներսես (մկրտությամբ՝ Նիկողայոս) Մելիք-Թանգյանը ծնվել է 1866 թ. մարտի 16 (22)-ին Զանգեզուրի գավառի (այժմ՝ ՀՀ Սյունիքի մարզ) Բռնակոթ գյուղում՝ Պետրոս բեկ Մելիք-Թանգյանի իշխանական ընտանիքում: 1877 թ. ընդունվում է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, որն ավարտելուց հետո (1886 թ.) զբաղվում է մատաղ սերնդի կրթությամբ նախ ծննդավայրում, ապա Շուշիում (1888 թ.-ից) և Բաքվում (1894 թ.-ից): 1896 թ., երբ ռուսական կառավարության հրամանով փակվում են հայկական դպրոցները, Մելիք-Թանգյանը մեկնում է Պետերբուրգ և 1900 թ. ավարտում համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը: Նույն թվականին էլ ընդունում է կուսակրոնություն, իսկ երեք տարի անց ձեռնադրվում է վարդապետ և աշխույժ գործունեություն ծավալում Էջմիածնի բարօրության և Հայ առաքելական եկեղեցու ամրապնդման համար: 1907 թ. հակացարական, ազգապահպան գործունեության համար Մելիք-Թանգյանն աքսորվում է Ղրիմի Սբ. Խաչ վանք: Էջմիածին է վերադառնում միայն 1909 թ. Մատթեոս Բ Իզմիրլյան Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսի (1908-1910) միջնորդության շնորհիվ: Մինչև 1912 թ. ստանձնում է Մայր Աթոռի վանական կառավարության նախագահի պաշտոնը: 1912 թ. ամռանը` հայ եկեղեցու նշանավոր գործիչ և անվանի հայագետ Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյանի հրաժարականից հետո, Ատրպատականի հայոց թեմի պատգամավորական ժողովի խնդրանքով նշանակվում է թեմի առաջնորդ և իր գործունեության ամբողջ ընթացքում (մինչև 1948 թ.) եռանդով պաշտպանում իրանահայության շահերը (հատկապես համաշխարհային երկու պատերազմների տարիներին): 1917 թ. նշանակվում է նաև Վասպուրականի թեմի առաջնորդ և ձեռնադրվում արքեպիսկոպոս: Իրանի հայ և իսլամ համայնքների միջև համերաշխություն պահպանելու համար 1919 թ. պարգևատրվում է Շիր-Խորշիդի զույգ շքանշաններով: Խորհրդային կառավարությունն ու Էջմիածնի Մայր Աթոռը, դժգոհ Ներսես արքեպիսկոպոսի ազգանվեր քաղաքականությունից, 1930-1940-ական թվականներին Իրանում իրենց գործակալների և խորհրդային դեսպանատան միջոցով ամեն ինչ անում էին ժողովրդի մեջ նրան վարկաբեկելու, Իրանի կառավարության առջև հեղինակազրկելու համար: Սակայն ապարդյուն. Իրանի կառավարությունը պատկառանքով ու վստահությամբ էր վերաբերվում հայոց առաջնորդի ամեն մի առաջարկին և բազմաթիվ առիթներով ապավինում նրա խորհուրդներին: Մելիք-Թանգյանն օգնում է հայկական ջարդերից մազապուրծ եղած գաղթականներին, 1921 թ. փետրվարյան դեպքերից հետո Հայաստանից Պարսկաստան անցածներին: Նրա շնորհիվ շուրջ 15.000 հայ գաղթականներ պատսպարվում ու փոխադրվում են երկրի ապահով վայրեր, հատկապես հարավային նահանգներ: Մելիք-Թանգյանը հովանավորում է Ատրպատականի հայոց կրթական և ազգային հաստատություններին: Նա է հիմնել Արամյան թատրոնը, Թավրիզի հայոց մշակութային միությունը (1916 թ.), Ատրպատականի հայ կանանց միությունը, Հայ բարեգործական ընդհանուր միության մասնաճյուղը և այլն: Իր ազգանվեր գործունեության համար Մելիք-Թանգյանը մեծ ժողովրդականություն էր վայելում և ասորի ու մահմեդական բնակչության կողմից անվանվել է Հայոց Խալիֆա: Հեղինակ է բազմաթիվ հոդվածների ու մենագրությունների: Դեռևս 1890-ական թվականներին աշխատակցում էր արևելահայ մամուլին, մասնավորապես Մայր Աթոռի «Արարատ» ամսագրին: Հրատարակվել են նրա «Աշխարհաբարի քերականությունը» (Շուշի, 1893), «Մշակ» և «Նոր Դար» կուսակցություններ և մի քանի խնդիրներ» (Մոսկվա, 1894), «Հայոց եկեղեցական իրավունքը» (երկու հատորով, Շուշի, 1903-1905) մեծածավալ աշխատությունները: Վախճանվել է 1948 թ. սեպտեմբերի 26-ին, Թավրիզում: Համազգային սիրո և ժողովրդականության արժանացած առաջնորդի թաղման արարողությանը ներկա էին ոչ միայն հազարավոր հայեր, այլև Իրանի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, անգլիական, ֆրանսիական, Խորհրդային Միության հյուպատոսները և Հռոմի պապի նվիրակը: Կիլիկիո կաթողիկոսության պաշտոնական «Հասկ» ամսագիրը գրել է. «Ատրպատականի Հայոց առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Ներսէս Մելիք Թանգյանի ցաւառիթ մահով՝ Հայոց եկեղեցին կը կորսնցնէ իր ամենէն պատկառելի և գործունեայ մշակներէն մէկը... Անիկա եղաւ այն հոգևորականը, որ ամենէն շատ ինքզինքը բաշխեց իր ժողովրդի համար» («Հասկ», 1948, նոյեմբեր, էջ 302-303): Տե՛ս նաև Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, հ. Ա, էջ 104-112, 113, 118, 133-159: Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 7, Երևան, 1981, էջ 387: Ստեփանյան Գ., Կենսագրական բառարան, հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 325): Անդրեաս առաքյալի վանքը նույն Անդրեորդու վանքն է: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 225-226:

Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Դարաշամբ գյուղում հաստատվում է սահմանապահ զինվորների մի փոքրիկ գունդ, որի պետը նախ բնակվում է Նախավկայի վանքի նախկին առաջնորդարանի սենյակներից մեկում, ապա Արաքսի ափին պետության կողմից կառուցված շենքում:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 226:

1947 թ․

1947 թ.` Թորգոմ աբեղա Մելիքյանի մահից (մարտի 18) հետո, Ներսես սրբազանը սարկավագ է ձեռնադրում և Նախավկայի վանքի վանահայր նշանակում Տիգրան Դարբինյանին, որը մինչ այդ երկու տարի վանքի դպրոցի ուսուցիչն էր: Ցավոք, վերջինիս գործած անօրինությունների պատճառով դարաշամբցի փոքրաթիվ բնակչության (15 ընտանիք) առանց այն էլ վատ վիճակն էլ ավելի է վատթարանում: 1948 թ. փակվում է նաև վանքում գործող դպրոցը: Նույն թվականի հոկտեմբերի 20-ին վանահայրը Էջմիածնի Գևորգ Զ Չորեքչյան կաթողիկոսին (1945-1954) հայտնում է «...դարաւոր վանքի փլուզումին և անոր գիւղացիների չարքաշ և սովալլուկ կենցաղին...» մասին: Բազմաթիվ բողոքներից հետո Տիգրան Դարբինյանը 1949 թ. հեռացվում է պաշտոնից, իսկ վանքը հանձնվում է հոգաբարձությանը (նախագահ` Լևոն Բարսեղյան):

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 118-121, 121-123: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4243, թ. 4-5: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 226:

1951 թ․

1951 թ. ընտրվում է նոր հոգաբարձություն (նախագահ՝ Ղազար Հակոբյան): Թավրիզաբնակ Հայկ Ստեփանյանի ջանքերով վանք է ուղարկվում նոր ուսուցիչ՝ Ներսես Ներսիսյանը, որը դասավանդում է երեք տարի: Սակայն այս և մյուս միջոցառումները չեն կարողանում բարելավել ծանր իրավիճակը: Դարաշամբցի Սարգիս Միսակյանը, որ 1921 թ.-ից ի վեր տասնամյակներ շարունակ ապրում է վանքում և ընկերոջ՝ Ղազար Հակոբյանի հետ փաստորեն պահակություն անում և պահպանում հինավուրց սրբավայրը, իբրև դեպքերին քաջատեղյակ մարդ և ակտիվ մասնակից, հետագա իրադարձությունների մասին գրում է. «Վանքի դրութիւնը գնալով ծանրացաւ սակայն: Երեխաները մեծացան ամուսնութեան համար, բոլորն էլ բարեկամ մէկ մէկու: Հոգևորական չկար, որ կարենար բաւարարութիւն տալ. մարդիկ իրենց երեխաներին սկսան Թաւրիզ փոխադրել: Մնացին ամեն տնում երեք չորս հոգի: Երեխայ էլ չեղաւ որ պրն. Ներսէսը դասաւանդէր: Առաջնորդարանից լիազօրւած, Ներսէսը կառաւարութեան հետ լաւ լեզու էր ճարել, և յարգւում էր: Վանքի իրաւունքները պաշտպանեց: ...Մի 7 տուն, որ առանձին չէին կարող ապրել, գիւղից դուրս եկան, և Թաւրիզ փոխադրւեցին: Ներսէսը վանքում մնաց: Վանքի նոր լիազօր ընտրւեց Շահէն Յովսէփեանը, Թաւրիզում, 1957 թւին: 7 տուն մնացինք վանքումը. 20 տունի տուրքը ծանրացաւ էդ 7 տունի վրայ, և մենք չկարողացանք այդ տուրքը տալ: Մի կողմից էլ յուսահատութիւնը պատճառ եղաւ մնացեալների տեղափոխմանը: Պրն. Շահէնն էլ կրկնում էր, որ վանքի տուրքը անպայման պիտի յանձնել, թեմական խորհուրդը պահանջում է: ...1958 թւին պրն. Ներսէսին յետ կանչեցին իրա պաշտօնից: Մենք բոլորովին մնացինք անտէր: 1959 թւի աշնանը մեր 5 տունից երկուսն էլ դուրս եկան ...և 3 տուն մնացինք»: Ստեփանոս նախավկայի վանքում հանգրվանած դարաշամբցի վերջին երեքի՝ Սարգիս Միսակյանի, Ղազար Հակոբյանի և Հայկ Պետրոսյանի ընտանիքները վանքից հեռանում են 1959 թ. նոյեմբերին, սակայն հետագա տարիներին շարունակում են տարվա մի զգալի մասն անցկացնել վանքում: Ս. Միսակյանը հիշում է. «Ամեն տարի մարտին գնում ենք, դեկտ[եմբերին] վերադառնում, բամբակ, ցորեն և բանջարեղէն ցանում մեզ համար: 1960 թւին Մեշեդի Ղասումը Խալալին եկաւ և կապալով վերցրեց 5 տարով, տարեկան 5000 թումանի... Էդ մարդը երկու տարի աշխատեց... Ղասումը վնասւաւ հեռացաւ և մի տարի վերցնող չեղաւ: 1964 թւին էլ ժամանակաւոր տւան Ազիզին և Մաշադի Ռզային: Բայց դժբախտաբար վանքի հասանելիքից ոչ մի կոպէկ չեն տւել: Երբ պրն. Հայկը նկատեց երկուսի ծուլութիւնն ու անկարողութիւնը, 1964 թւի աշնանը՝ արօտատեղիները վարձու տւաւ Թաղիզադէին՝ 2500 թումանի, որի կէսը գանձւել է»:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, հ. Ա, 127-128, 130: 1968 թ. ամռանն առաջին անգամ այցելեցի Նախավկայի վանք: Ատրպատականի հայոց թեմական խորհրդի կողմից նշանակված երկու պահապանները՝ Ղազար Հակոբյանն ու Սարգիս Միսակյանը, իրենց կանանց հետ այնտեղ էին ապրում: Երկուսն էլ ինձ համար կենդանի հուշարձաններ էին, քանի որ ծնվել ու մեծացել էին այդ վայրում, գիտեին տեղի ամեն մի քարը, դեպքերն ու պատմությունը, անբաժան էին հայրենի հողից ու հինավուրց մենաստանից: Սարգիսը շատ «գրոց-բրոց» մարդ էր և հետաքրքիր հուշեր էր պատմում վանքի գլխով անցած-գնացածի մասին: Մենք մտերմացանք: Ինձ համար Սարգիսն ու վանքի քարերն անբաժան էին: Կարծես այդ քարերն էին պատմում, երբ նա խոսում էր: Ղազարը Նժդեհի բանակի սուրհանդակն էր եղել: Շրջում էր տրեխներով, բայց հարուստ էր հոգով ու հուշերով: Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 130: Երկրորդ աշխարհամարտից հետո դարաշամբցի մի քանի ընտանիքներ ներգաղթում են Խորհրդային Հայաստան: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 226-227:

1960 թ․

1960-ական թվականներին վանքը կարոտ էր նորոգության:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 227:

2005 թ․

2005 թ. օգոստոսի 17-ին Իրանի հայկական հուշարձանների պահպանության հարցերի քննարկման նպատակով Թեհրանում հրավիրվում է ժողով, որին մասնակցում են Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Նշան ծ. վրդ. Թոփուզյանը, Թեհրանի հայոց թեմի առաջնորդ Սեպուհ արք. Սարգսյանը, Սպահանի և Ատրպատականի հայոց թեմերի ներկայացուցիչները: Ժողովի ընթացքում Նշան ծ. վրդ. Թոփուզյանը մտահոգությամբ հայտնում է «...Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի Վանքում առանց նախապէս կատարած համադրութեամբ տեղի ունեցած պեղումների ու զանգակատան վար իջեցման...» մասին: Նույն թվականի օգոստոսի 24-ին ՀՀ պատմության և հուշարձանների պահպանության գործակալության աշխատակիցների, Միջթեմական հանձնախմբի անդամների և «Միրասե Ֆարհանգի» փոխտնօրենի ու վերանորոգման պատասխանատու ճարտարապետի հետ հանդիպման ընթացքում քննարկվում է Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու զանգակատան (նախագիծը` ճարտ. Մերի Դանիելյանի և Ռազմիկ Դավթյանի), ինչպես նաև վանքում անհրաժեշտ վերանորոգումներ իրականացնելու հարցը: Վանքի հանդեպ իրանական իշխանությունների հոգածու վերաբերմունքի վկայությունն է այն, որ երբ «...Ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքէն խաչքարեր գողցւեցան, եւ Իրանի ոստիկանութիւնը զանոնք գտնելով` վերադարձուց տեղը»:

Դաւթեան Վ., Իրանի հայկական յուշակոթողների պահպանման համար համահայկական կամք է հարկաւոր, «Լրաբեր», 2005, N 4-5, էջ 56: «Լրաբեր», 2005, N 6, էջ 11-12: Թոփուզեան Նշան եպս., Այս տարւայ յուլիսին իւրահատուկ կերպով պիտի նշւի Ս. Թադէի վանքի ուխտագնացութեան 55-ամեակը, «Ալիք», 7.4.2009, էջ 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 227-228:

Մաղարդավանքի ուխտագնացությունները. յուրաքանչյուր ժողովրդի կյանքում ավանդույթներն ու սովորությունները մեծ դեր են խաղում: Հոգևոր ու բարոյական գործոնների համադրյալ դերը, անշուշտ, նույնքան զորեղ է, որքան նյութական արժեքների ստեղծումը: Այս տեսակետից չափազանց գնահատելի է, որ իրանահայությունը մի քանի սրտացավ անձնավորությունների` տարիներ տևած հետևողական աշխատանքի շնորհիվ, կարողացավ վերակենդանացնել Թադեոս առաքյալի և Ստեփանոս նախավկայի վանքերի ուխտագնացության ավանդույթը, տարեցտարի ավելի ու ավելի ժողովրդականացնել այն և վերածել ազգային ու կրոնական զգացումները ոգեկոչող հսկայական ցույցի, որն արժանացել է նույնիսկ օտարների հատուկ ուշադրությանն ու գնահատանքին: 1997 թ. հուլիսի 20-ին Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա-ն Ատրպատական իր երկրորդ այցելության ժամանակ` 2001 թ. հուլիսի վերջերին՝ Թադեոս առաքյալի վանքի 46-րդ ուխտագնացության օրերին (այն նվիրված էր Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյակին), այցի է գնում նաև Մաղարդավանք:

Նայիրի (պատի) օրացոյց (2001 թ. յաւելւած): Յակոբեան Է., Ս. Թադէի վանքը (պատմական ակնարկ), Թեհրան, 1999, էջ 36: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 228:

1769 թ․

1769 թ. դեկտեմբերի 29-1770 թ. հունվարի 28-ին Ստեփանոս նախավկայի վանքի վրա տեղի ունեցած հարձակման ժամանակ հացահատիկ են գողանում: Դրա առնչությամբ Քերիմ խանը մի հրամանագիր է արձակում, որով կարգադրվում է քննել գործը և պատժել մեղավորներին. «...քրիստոնյաներից լավագույն Տեր Մաղաքիան և Դանիել վանքի [մյուս] սևագլուխները իմանան, որ գերագույնին զեկուցվեց, որ մի քանի բեռ հացահատիկը որոշ անձինք Նախիջևանի կողմերն են տարել, սակայն հայտնի չէ, որ նրանք որ ցեղից են: Պետք է ...պարզեն հացահատիկը տանող անձանց անունները, ցեղային պատկանելությունն ու զեկուցեն և այսուհետև թույլ չտան, որպեսզի որևէ մեկը ման հացահատիկ տանի այն կողմերը»:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմ.` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 95: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1871 թ․

1871 թ. նոյեմբերի 20-ին կազմվում է վանքապատկան 583 իրերի ցուցակը: Ըստ այդ ցուցակի` վանքում են պահվել նաև հիշատակագրություններ ունեցող իրերը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1477, թ. 5-11: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

Մաղարդավանքը (նաև՝ Մաղարթավանք) կամ Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքը Ատրպատականի հայոց երկրորդ հռչակավոր հոգևոր ու մշակութային կենտրոնն է:

Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքի մասին տե՛ս Հախնազարեան Յովհ., Նախավկայի Ս. Ստեփանոս վանքը (պատմական համառօտ ակնարկ), «Հասկ», 1975, յունուար-փետրուար, էջ 46-59; մայիս-յունիս, էջ 197-206; յուլիս-օգոստոս, էջ 278-286; սեպտեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 358-362; 1976, յունուար-դեկտեմբեր, էջ 45-53; 1978, յունուար-մարտ, էջ 60-66: Հախնազարյան Ա., Ատրպատականի Ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքը, «Էջմիածին», 1985, Ա, էջ 39-41: Նույնի՝ Սբ. Թադէոս առաքեալի եւ Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, Երևան, 2000, էջ 19-31 (հայերեն-անգլերեն): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 207:

981 թ․

Նախավկայի վանքի հետ է կապվում նաև Հռիփսիմե արքայադստեր կտակ-ընծայագիրը: Ըստ այս վավերագրի` Հռիփսիմեն 981 թ. ուխտի է գալիս Մաղարդավանք, սակայն ճանապարհին՝ Աստապատ գյուղում, հիվանդանում է և իր մոտ հրավիրելով թեմի առաջնորդ Բաբկեն եպիսկոպոսին` գրել է տալիլ իր կտակը: Կտակում արքայադուստրը հաստատագրում է, որ իր հայրը՝ Աշոտ Շահնշահը, հինգ տարի առաջ վանք գալով, նույն Բաբկեն եպիսկոպոսի օրոք հիմնական վերակառուցման է ենթարկել մենաստանը, բազում նվիրատվություններ է կատարել վանքին, և ինքն էլ իր կողմից է հողատարածք ընծայում թեմին. «Նոյնպէս և ես Հռիփսիմէս, սիրական դուստր հաւրն իմոյ թագաւորի, ...զայս դաստակերտս գնեցի յԱստապատ և ետու յիշատակ հոգոյ իմոյ և ընծայ անքակտելի ի դուռն սուրբ Նախավկային Մաղերդայ... գնեցի և ետու ընծայ սուրբ ուխտին Մաղերդայ և տեղի շիրիմի իմոյ, զի մի թաղեսցեն աւտար ժառանգութեան և գերեզմանի, այլ ի միջի ագարակիս թաղեսցեն զապականացու մարմինս...»: Աշոտ Ողորմածի` Նախավկա գալու մասին ժամանակակից ու հետագա դարերի պատմիչներից և ոչ մեկը հիշատակություն չի թողել: Ա. Տեր-Ղևոնդյանն այս առնչությամբ գրել է. «Հավանական է, որ Աշոտ Գ-ն (Ողորմած) 953 թվի անհաջող հարձակումից հետո փորձած լիներ Դվինին տիրել: Այդ մասին են ակնարկում Նախճավանի մոտ Մաղարթա (Ստեփանոս նախավկայի) վանքի հետ կապված մի քանի ...փաստաթղթերը, որոնք են՝ մի կոնդակ, Աշոտ Գ-ի դուստր Հռիփսիմե տիկնոջ կտակը, ինչպես նաև Էջմիածնի թանգարանում պահվող մի խաչ, որ կրում է հայոց ՆԺԵ (= 966) թվականը» (տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 243-244, արձ. ԺԴ ): Եվ անհավանական չէ, որ Աշոտ Գ-ն, լինելով իրոք «ողորմած, արդարամիտ ու մեծագործ» թագավոր, միաժամանակ մեծ ռազմագետ, Արաքս գետի հովիտն էր եկել` թերևս կրկին արաբներից Դվինի հետ առնելը ձեռնարկելու համար և ստվար զորքով բանակել էր Մաղարթա լեռների բնական ամրությունների մոտ: Շատ հավանական է նաև, որ այդ այցի կապակցությամբ Բագրատունյաց շինարար թագավորը, որ բազում եկեղեցիներ ու վանքեր էր կառուցել երկրի տարբեր մասերում և Անի մայրաքաղաքում, անհրաժեշտ կարգադրություն արած լիներ հիմնովին վերակառուցելու նաև Նախավկայի վանքը, որը մինչ այդ, անշուշտ, գոյություն է ունեցել այլ կառուցվածքով:

Գարեգին Ա կաթողիկոս, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հատոր Ա, Անթիլիաս, 1951, էջ 137-142: Տե՛ս նաև ԱբԿալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 9-11: Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 422-425: Տեր-Ղևոնդյան Ա., Արաբական ամիրայությունները Բագրատունյաց Հայաստանում, Երևան, 1965, էջ 176: Վավերագրերի մասին Հ. Ոսկյանը գրել է. «Ինչպէս Հռիփսիմէի այս կտակագիրը, նաեւ Աշոտ թագաւորի նուիրագիրն ու Բաբգէնեան (կամ Խաչիկ Կաթողիկոսի) կոնդակն ...ունին պատմական որոշ հիմքեր եւ անոնց վրայ բարձրացած [են]» (տե՛ս Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 567-569, ծանոթ. 44): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 210-211:

1736 թ․

Խաչիկ Արշարունու վերոհիշյալ կոնդակի բնագիրը չի պահպանվել: Նախավկայի վանքի «աւելածու (եկեղեցու սպասավոր) եւ տեսուչ» Ստեփանոս վարդապետը վկայում է, որ Ամենայն Հայոց Աբրահամ կաթողիկոսի (1734-1737) հրամանով Մաղարդավանքում 1736 թ. դեկտեմբերին արտագրում է նախկին դարերից մնացած կաթողիկոսական կոնդակները, այդ թվում նաև 976 թ. կոնդակը: Ենթադրվում է, որ նպատակ է ունեցել ցույց տալ առաքելաշեն մենաստանի և եպիսկոպոսական աթոռի հնությունը, բարձրացնել վանքի հեղինակությունը և կրկին հիշեցնել նրա թեմակալ-առաջնորդական իրավասություններն Արաքս գետի երկու կողմում տարածվող թեմի ու նրանում եղած կրոնական մի շարք նշանավոր հաստատությունների նկատմամբ:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 229-230: Տե՛ս նաև Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 574-576: Սրանցից հատկապես Աստապատի Սբ. Ստե¬փանոս վանքի միաբանությունն ու վանահայրերը հաճախ անտեսում էին Մաղարդավանքի առաջնությունը և ժխտում իրենցից եկեղեցական տասնորդ կամ այլ հարկեր գանձելու նրա իրավունքը: Այս երկու հեղինակավոր վանքերի միջև եղած վեճերը երբեմն այնքան սուր բնույթ են ստացել, որ նրանց հաշտեցնելու համար անհրաժեշտ է եղել Էջմիածնի կաթողիկոսների միջամտությունը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 209:

649 թ․

Մաղարդավանքը Է դարում. Մաղարդավանքի` թեկուզև փոքրածավալ կառույցը գոյություն ուներ դեռևս Է դարում: Այդ է հուշում «Յիշատակագրութիւնք եպիսկոպոսաց առաքելական վիճակիս Արտազու» վերնագիրը կրող ձեռագիր-պատառիկի տեղեկությունը: Այն վերցվել է Հովհաննես կրոնավորի՝ 649 թ. հեղինակած շարադրանքից, որտեղ էլ հանդիպում է վանքի անվան առաջին հիշատակությունը. «...ի հին յիշատակարանէ միոջ, որ էր գրեալ (ի) ՂԸ (649) թուական[ին] Հայոց, ձեռամբ Յօհաննէս սպասաւորէ, ի սուրբ ուխտէն Մաղարթայ»:

Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, աշխատասիրությամբ Ա. Ս. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 211:

1148 թ․

Մաղարդավանքը ԺԲ դարում. 1148 թ. Նախավկայի վանքում է ամփոփվում Սյունյաց առաջնորդ Բարսեղ Մեղրեցու (պաշտոնավարել է 1143-1148 թթ.) աճյունը. «...Տեր Բարսեղը, որը կարճ ժամանակ ապրելով մի պատահմունքով Աստապատ գյուղի մոտ Երասխ գետն է ընկնում՝ իր հեծած ջորու հետ միասին: Լողորդները մտնելով հանում են, և ջրի վրա մեծ լույս է ճառագում: Նրան տանում, թաղում են Մաղարթա վանքում, որը կառուցվել էր սուրբ Բարդուղիմեոսի կողմից: Եվ պահվեց եկեղեցու պատի մեջ իսրայելացիների երեք մանանայի նման, որը հաստատում է Միխայել պատմագիրը»: ԺԲ դարի ձեռագիր անթվակիր հիշատակարաններից մեկում (պատվիրատու` Գուրժի) նշվում է, որ թեմակալ առաջնորդի թույլտվությամբ շինարարական որոշ աշխատանքներ են կատարվել Նախավկայի վանքում:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երևան, 1986, էջ 283: Պատմիչը նկատի ունի Միքայել Ասորու տեղեկությունը Մաղարդավանքի հիմքում դրված երեք մանանայի ավանդության մասին: «Ծաղիկ», 1891-1892, էջ 435: Տե՛ս նաև Macler F., Rapport sur une mission scientifique en Arménie Russe et et en Arménie turque (Juillet-Octobre 1909), Paris, 1911, p. 27-28. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 211:

13 դ․

Մաղարդավանքը ԺԳ դարում. մոնղոլ-թաթարական արշավանքների ժամանակ մենաստանը հավանաբար ծանր օրեր է ապրել: Այս շրջանից վանքի մասին միակ վկայությունը, որ գտնում ենք Վարդան վարդապետի «Աշխարհացոյց»-ում, տեղանքի հակիրճ նկարագրությունն է: Երկի համառոտ խմբագրության մեջ կարդում ենք. «...եւ Շամբի ձորն է առ ափն Երասխայ, ուր կայ նախավկայն սուրբ Ստեփանոսն, նորոգեալ ի Բաբգէնայ»: Ընդարձակ խմբագրության մեջ այն ունի հետևյալ ձևակերպումը. «Խրամ քաղաք Շամբի ձորն է, ուր կայ նախավկայ սուրբ Ստեփանոսն»:

Աշխարհացոյց Վարդանայ վարդապետի, քննական հրատարակութիւն Հայկ Պէրպէրեանի, Բարիզ, 1960, էջ 16, 32: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212:

1330 թ․

Մաղարդավանքը ԺԴ դարում. Աբու Սայիդ սուլթանը (1316-1335) երկու անգամ՝ 1330 թ. օգոստոսին և նոյեմբերին, հրովարտակ է շնորհում վանահայր Վարդան կրոնավորին և վանքի միաբանությանը` հօգուտ վերջինիս կարգավորելով Մակվի դատավորի հետ ունեցած հողային վեճերը (վավերագրերը տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 229):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212:

1376 թ․

Մաղարդավանքը ԺԴ դարում. հայ միարարական շարժման նշանավոր գործիչ, մատենագիր Մխիթար Ապարանեցու վկայությամբ` 1376 թ. Երնջակ գավառի Ապրակունյաց Վերին վանքում կաթողիկեամետ մի շարք հոգևորականների մասնակցությամբ տեղի ունեցած ժողովում որոշվում է բացահայտ հարել կաթողիկե դավանանքին: Կաթողիկեությունն ընդունածների թվում հիշվում են նաև Շամբիձորի մենաստանից Ղուկաս առաջնորդը և նրա հորեղբայր Սարգիս ճգնավորը. «...ի գաւառն յԵրնջակա, ի վերին վանքն Ապրակունեաց, ոմն քաջ վարդապետ եւ առաքինի ըստ Հայոց որպիսութեանց, որ կոչիւր Սարգիս ...ամենայն համանման աշակերտօք իւրօվք ...եղեւ տեղեակ ճշմարտութեան: Վասն որոյ ամենեքեան ի միասին եդին ուխտ եւ դաշինս ուղղափառութեան ...Ընդ որս հիացեալ ոմն ճգնաւոր Սարգիս անուն, որ բնակէր ի յանապատս Շամբի ձորոյն, ասէր ընդ եղբօրորդին իւր Ղուկաս քահանայն, որ էր առաջնորդ ամենայն կարգաւորաց Շամբի ձորին... ճշմարիտ է միաբանութիւնն եւ ուղղափառ դաւանութիւնն կաթոլիկէ սուրբ եկեղեցոյ, վասն զի ոչ ոք չար, այլ ամենայն ոք ազգիս Հայոց, վարդապետք եւ առաքինիք, հետեւեցան եւ եղեն միաբան եւ հնազանդ սուրբ եկեղեցոյն Հռոմա...»:

Մխիթար Ապարանեցի, Գիրք ուղղափառաց (տե՛ս Marcus Antonius v. d. Oudenrijn O. P., Linguae Haicanae scriptores, Bernae, 1960, էջ 218): Կարգաւոր բառը «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում (հ. Ա, Վենետիկ, 1836, վերահրատ.՝ Երևան, 1979, էջ 1066) բացատրված է՝ «Ունօղ զկարգ եկեղեցական, քահանայ»: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212:

1381 թ․

Մաղարդավանքը ԺԴ դարում. 1381 թ. վանքը հիշատակվում է իբրև մեծ և հռչակավոր հաստատություն, ուր պահվում են բազում սուրբ մասունքներ. «...ի մեծ և ի հռչակաւոր վանքս Մաղարդու, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփաննոս նախավկաիս, և սուրբ Աստուածածնիս, և սուրբ Գէորգա զաւրավարիս և այլ բազում մասանց, որ կա ի սմայ, ի յառաջնորդութիւն տէր Գրիգորի...»:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 180: Տե՛ս նաև ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 537: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212:

1395 թ․

Մաղարդավանքը ԺԴ դարում. վանքի մասին մի վկայություն էլ պահպանվել է ԺԴ դարավերջին: Ստեփանոս Ջուղայեցին վկայում է, որ 1736 թ. արտագրել է Կարապետ Կեղեցի (1392-1404) կաթողիկոսի՝ 1395 թ. Մաղարդավանքին ուղղված կոնդակը. «...զկոնդակն Տեառն Կարապետի ի ՊԽԴ (թուականէ)», որը, ցավոք, մեզ չի հասել:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 229, 234: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 583: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212:

1418 թ․

Մաղարդավանքը ԺԵ դարում. Երուսաղեմի նախկին պատրիարք, Պողոս Բ Գառնեցի կաթողիկոսի (1418-1430) կոնդակը, որն Ամենայն Հայոց հայրապետն ուղարկել է Մաղարդավանք 1418 թ., չի պահպանվել:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 234-235: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 584: Ըստ աշխատասիրողի` Պողոս Գառնեցին գահակալել է 1416-1429 թթ.: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212:

1428 թ․

Մաղարդավանքը ԺԵ դարում. 1428 թ. Մաղարդավանքը հիշվում է Ռշտունյաց Նկարենո կամ Սբ. Հարության վանքի միաբան Ավետիս աբեղայի մահվան առնչությամբ. «Աւետիս աբեղայն ի Նկարենոյ վանիցն, բազում աշխատութեամբ շրջեալ ի գերափրկանք ճանապարհ, հանդիպեցաւ ի սուրբ ուխտս Նախավկայս, հանգեաւ խաղաղութեամբ առ Քրիստոս ի թվ ՊՀԷ (1428) ահկի ամսոյ Է (7)»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 389: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212:

15 դ․

Մաղարդավանքը ԺԵ դարում. Մաղարդավանքի՝ առ այսօր հայագիտությանը հայտնի կոնդակներից երեքը կապվում են Գրիգոր Մակվեցի կաթողիկոսի անվան հետ: Դրանք թվագրված են Հայոց Պ[.]Թ, ՋԾԵ (1506), ՋԱ (1452) թվականներով: Արտագրել է 1736 թ. վանքի միաբան Ստեփանոս Ջուղայեցին Աբրահամ Կրետացու պահանջով:

Հ. Ոսկյանը, որ հրատարակել ու հատուկ քննության է ենթարկել Նախավկայի վանքի կոնդակները, մատնանշում է, որ կոնդակներից առաջինում (Մխիթար եպիսկոպոսի առաջնորդ նշանակելու մասին) պակասում է տարեթվի տասնավորը, և այն վերականգնում է Ձ, այսինքն՝ ՊՁԹ, որ է 1440 թ., մանավանդ, որ նույն կոնդակն ունի նաև Փրկչական թվական՝ ՌԴՃԽԱ, այսի¬քն՝ 1441թ.: Վավերագրի 1440-1441 թվագրումը հայր Ոսկյանը բացատրում է երկու հանգամանքով. «կամ ... Գրիգոր Մակուեցին, որ... թէպէտ ...ամէնէն կաթողիկոս չէր ճանչցուած, սակայն ինքզինքը Էջմիածնի օրինաւոր կաթողիկոսը կը համարեր եւ կամ Կիրակոսի ընտրութան մէջ պէտք է սրբագրութիւն կատարել» (Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 235-236: Հմմտ. «Արարատ», 1904, էջ 38): Գրիգոր Արտազեցու երկրորդ կոնդակն ունի թվագրման անճշտություն՝ ՋԾԵ (1506 թ.), որը, հավանաբար, Ստեփանոս Ջուղայեցու գրչական սխալի արդյունք է: Հ. Ոսկյանը տարեթվի տասնավորը ճշտում է Ժ, այսինքն՝ ոչ թե ՋԾԵ, այլ՝ ՋԺԵ (1466)` միաժամանակ նշելով, որ փաստաթղթի բովանդակությունն անծանոթ է (Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 237): Ի դեպ, Հ. Ոսկյանը Գրիգոր Ժ-ի գահակալության տարիներ է համարում 1441՞-1466 թթ.: Անհայտ է մնում նաև Մակվեցու երրորդ (1452 թ.) և Արիստակես Բ աթոռակալ կաթողիկոսի (1465-1469)` 1466 թվակիր կոնդակների բովանդակությունը (Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 237-238: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 587-589): Որոշ բանասերների կարծիքով` սա այն նույն Ստեփանոսն է, որը բանաստեղծական շեշտով նկարագրել է հայերի բռնագաղթը Շահ Աբաս Ա-ի օրերում («Բազմավէպ», 1847, էջ 94-95: Տե՛ս նաև Առաքելեան Հ., Պարսկաստանի հայերը. նրանց անցեալը, ներկան եւ ապագան, մասն Ա, Վիեննա, 1911, էջ 66-67): Հ. Ոսկյանը ենթադրում է, որ այս Ստեփանոս վարդապետն է, որ 1729 թ. Կարապետ կաթողիկոսից հօգուտ Մաղարդավանքի հանգանակության իրավունք է ստացել (Ոսկեան Հ., նշվ. աշխ., Բ մաս, էջ 559-560): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 212-213:

1475 թ․

Մաղարդավանքը ԺԵ դարում. 1475 թ. հոկտեմբերին ակ-կոյունլու տիրակալ Ուզուն Հասանի հրովարտակով վանքի միաբանությունն ազատվում է խարաջ և ջիզյա հարկերից:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1956, էջ 49-50: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

1504 թ․

Մաղարդավանքը ԺԶ դարում. դարասկզբին Մաղարդավանքը հիշվում է 1504 թ. Եղիշե Բ աթոռակից կաթողիկոսի (1504-1506)՝ Մաղարդավանքին ուղարկած կոնդակում, որն ընդօրինակել է Ստեփանոս Ջուղայեցին: Այն ժամանակին տեսել է Էջմիածնի միաբան Հովհ. Շահխաթունյանցը:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Ա, Էջմիածին, 1842, էջ 53-54: Ի դեպ, կոնդակի բովանդակությունը հայտնի չէ (տե՛ս Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, յունուար-յունիս, էջ 87: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 604): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

1506 թ․

Մաղարդավանքը ԺԶ դարում. վանքը հիշվում է նաև Սարգիս Գ Մյուսայլ աթոռակից կաթողիկոսի (1484-1515)՝ տեղի միաբանությանը 1506 թ. ուղարկած կոնդակում, որը ևս ընդօրինակել է Ստեփանոս Ջուղայեցին: Դրա բովանդակությունը մինչև օրս ևս անհայտ է:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 229, 238: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942 էջ 590: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

1541 թ․

Մաղարդավանքը ԺԶ դարում. 1541 թ. Գրիգոր ԺԱ կաթողիկոսը կոնդակով հորդորում է թեմապատկան բնակչությանը կանոնավորապես վճարել առաջնորդարանին հասանելիք եկեղեցական տուրքերը և առատաձեռն լինել նվիրատվության հարցում:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, 1941, յուլիս-դեկտեմբեր, էջ 240: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 592: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

1545 թ․

Մաղարդավանքը ԺԶ դարում. Մաղարդավանքի միաբանությանն է ուղղված նաև Ստեփանոս Ե Սալմաստեցի կաթողիկոսին վերագրվող 1545 թ. կոնդակը, որի բովանդակությունն անհայտ է, սակայն Հ. Ոսկյանը հնարավոր է համարում նման փաստաթղթի գոյությունը, քանի որ կաթողիկոսի անունը համապատասխանում է նշված տարեթվին:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 229 և 1942, էջ 88: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 575, 605: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

1564 թ․

Մաղարդավանքը ԺԶ դարում. 1564 թ. Նախավկայի վանքի և մոտակա Շամբ գյուղի միջև պայքար է սկսվում նոր կառուցվելիք ջրաղացի կապակցությամբ: Միաբանությունը հանդես է գալիս իր վտանգված շահերի պաշտպանությամբ և վկայակոչելով Աշոտ Գ Ողորմածի 976 թ. նվիրագիրը` խափանում է շինարարությունը (այս մասին մանրամասն տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 228):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

1587 թ․

Մաղարդավանքը ԺԶ դարում. թեև 1587 թ. կոնդակում վանքի վերաշինությունը մատնանշվում է իբրև նոր առաջնորդ նշանակելու շարժառիթներից մեկը, սակայն Մարտիրոս եպիսկոպոսի իրականացրած կառուցողական աշխատանքների մասին որևէ տեղեկություն հայտնի չէ. «Կարելի չէ եզրակացնել, որ իրապէս վանքը շինութեան, վերաշինութեան կարիք ունէր եւ ատոր համար Տէր Մարտիրոս կը նշանակւէր, թէ պարզապէս ասացւածքի ձև մըն է կոնդակին մէջ գործածւած: Ամէն պարագայի տակ մեզի արձանագրութիւն կը պակսի վանքին մէջ Տէր Մարտիրոսի օրով կատարւած շինարարութեան համար»:

Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 15 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

17 դ․

Մաղարդավանքը ԺԷ դարում. Ստեփանոս նախավկայի` համեմատաբար խաղաղ, ստեղծագործական կյանքը հիմնովին խաթարվում է ԺԷ դարի սկզբին Շահ Աբաս Ա-ի բռնագաղթի հետևանքով:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

16 — 17 դդ․

Մաղարդավանքը ԺԷ դարում. ԺԶ-ԺԷ դարերում իրանա-օսմանյան ավերիչ պատերազմներն ու Նախիջևանի հայության բռնագաղթը ծանր հետևանքներ են ունենում Նախավկայի վանքի համար. մենաստանը զրկվում է իր հավատացյալ ու հարկատու ժողովրդից և ընկնում տնտեսական դժվարին կացության մեջ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213:

Սուրբ Կարապետի նշխարների գյուտը. բռնագաղթի և Մաղարդավանքի հետ կապված է մի հետաքրքիր ավանդություն, որում, անշուշտ, կարելի է գտնել ժամանակակից դեպքերին առնչվող որոշ հավաստի փաստեր: Ըստ այդ ավանդության` Շահ Աբաս Ա-ի բռնագաղթից հետո, երբ մերձակա գյուղերի մահմեդականները սկսում են փնտրել հինջուղայեցիների թաքցրած իրերը, ոմն նեհրամցի Հին Ջուղայի Վերին Կաթան եկեղեցու խորանում գտնում է կավե մի աման, որի մեջ` փայտե տուփ` մագաղաթի պատառիկով և մի քանի ոսկորներով: Տուփից արձակվող անուշահոտությունը հուշում է, որ նրանում պահվում են քրիստոնյա սրբի նշխարներ: Մահմեդականն իր գտածոն թաքցնում է տանը, սակայն դրան հաջորդող շարունակական անհաջողությունները հարկադրում են նրան գնալ «...ի հռչակաւոր ուխտն ի վանքն սրբոյ Նախավկային, որ ի Դարաշամբ կոչեցեալ գեղջն է, և անդ յայտնեաց զամենայն որպիսութիւնն եպիսկոպոսի ումեմն, որում անունն էր Շմաւօն, որ էր նախածանօթ այլազգւոյն այնորիկ ի վաղ ժամանակաց...»: Մագաղաթի ընթերցումից պարզվում է, որ տուփի մեջ պահվում են Հովհաննես Մկրտչի նշխարները, որոնք իր հետ Հայաստան էր բերել Գրիգոր Լուսավորիչը Դ դարում և պահ տվել Խրամ քաղաքում, իսկ վերջինիս ավերումից (972 թ.) հետո մասունքները տեղափոխել էին Ջուղա:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 281, 398-400: Հովհաննես Մկրտչի նշխարների գյուտի պատմությանն անդրադարձել են նաև՝ Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Վենետիկ, 1786 (վերահրատ՝. Երևան, 1984), էջ 646-647: Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 318-319: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 519: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 18-20 (անտիպ): Մ. Օրմանյանը գրում է, որ «Ջուղայի գաղութը 1605-ին կատարուած ըլլալով, մերձաւորաբար 1608-ին կրնանք դնել այդ մասունքներուն գիւտը, որուն վրայ բաւական ատեն կ’անցնի մինչև 1654-ին նորէն անոնց յիշատակութիւնը կ’ըլլայ» (տե՛ս Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 2909): Շմավոն եպիսկոպոսի անունը վկայված է 1601 թ. «Յայսմաւուրք»-ի հիշատակարանում: Անշուշտ, այդ ժամանակ նա արդեն մեծ տարիքում էր, քանի որ արքեպիսկոպոսական աստիճան ուներ: Ուստի հազիվ թե մինչև 1654 թ. ողջ լիներ ու հանդիպեր Հակոբ Ջուղայեցուն: Մնում է ենթադրել, որ սբ. Կարապետի նշխարների գյուտի հետ առնչվող Շմավոն եպիսկոպոսն այլ անձնավորություն է (Հախնազարեան Յովհ., Նախավկայի Ս. Ստեփանոս վանքը (պատմական համառօտ ակնարկ), «Հասկ», 1976, յունուար-դեկտեմբեր, էջ 49) և երբեք էլ Նախավկայի վանքի առաջնորդ չի եղել: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 213-214:

Սուրբ Կարապետի նշխարների գյուտի լուրը հասնում է մինչև Նոր Ջուղա՝ խոջա Նազարին, որն էլ եպիսկոպոսից պահանջում է նշխարներն իրեն ուղարկել: Խոջայից վախենալով` եպիսկոպոսը մասնատուփն ու մագաղաթը փոխանցում է Նոր Ջուղայից եկած պատվիրակներին, սակայն նշխարներից մի մեծ կտոր, «որ էր գլուխ թիակին», թաքցնում ու պահում է մինչև 1654 թվականը: Նշյալ թվականին էլ Շմավոն եպիսկոպոսն իր թաքցրած նշխարի մասին տեղյակ է պահում Նախավկայի վանքում շինարարական աշխատանքներ իրականացնող Հակոբ վարդապետ Ջուղայեցուն (հետագայում՝ կաթողիկոս Հակոբ Դ, 1655-1680): Այնուհետև սուրբ Հովհաննեսի նշխարն ամփոփում են թանկագին քարերով ընդելուզված «աղիւսաձև» ոսկեզօծ արծաթե մի արկղիկի մեջ, համառոտագրում գյուտի պատմությունը և արկղիկը պահում մենաստանում՝ մյուս սրբությունների հետ: Պատմիչի վկայությամբ` ամեն տարի բազմաթիվ ուխտավորներ են գալիս վանք և սրբություններից խնդրում բժշկել իրենց ցավերն ու հիվանդությունները:

Ստեփանոս նախավկայի վանքում պահվող սրբությունների մասին շինարարության ավարտման տարում չափածո ոճով գրել է Աստապատից վանք այցելած Թովմաս Վանանդեցին: Բանաստեղծությունը նախկինում քանիցս հրատարակվել է («Ճռաքաղ», 1860, տետրակ Թ, էջ 136-137: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 521: «Բիւզանդիոն», 1897, N 355: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 565-566 և այլն): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 214:

17 դ․

Շահ Աբաս Ա-ի բռնագաղթի հետևանքով տնտեսապես քայքայված և պետական ծանր հարկերի տակ հեծող Հին Ջուղայի և Աստապատ գյուղաքաղաքի բնակիչները, որոնք խուսափել էին 1605 թ. տարագրությունից կամ էլ կարողացել էին հայրենի երկիր վերադառնալ, մերժում են վճարել Նախավկայի վանքին հասանելիք տուրքերն ու տասնորդները: Թերևս այս երկու բնակավայրերի և Ստեփանոս վանքի (Աստապատի Կարմիր վանք) հոգևորականությունն առաջարկում է Մայր Աթոռին անջատել իրենց Նախավկայի թեմից և անկախ վիճակ շնորհել, քանի որ կոնդակում նշվում է, որ Էջմիածինն իրավասու չէ խախտել նախկին դարերից հաստատված կարգն ու օրենքները և հիշյալ բնակավայրերին կտրել իրենց օրինական թեմից: Հավանաբար այդ է պատճառը, որ Ամենայն Հայոց Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոսը (1629-1632) 1631 թ. նոյեմբերի 11-ին ուղարկած կոնդակով Հին Ջուղայի և Աստապատի համայնքներին հորդորում է ենթարկվել նախնյաց օրենքներին, բարեխղճորեն կատարել իրենց պարտականությունները Նախավկայի վանքի հանդեպ և ետ կանգնել անմիաբան ընթացքից:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 99-100: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 624-625: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 214:

1636 թ․

Մի քանի տարի անց՝ 1636 թ., վանքի միաբանները հիշվում են անապատական շարժման նշանավոր գործիչ Արիստակես վարդապետ Շամբեցու պատվերով Սյունիքի Բռնակոթ գյուղում ընդօրինակված ավետարանի (գրիչ` Կարապետ, սրբագրիչ՝ Աստվածատուր երեց) հիշատակարանում:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 660: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 214:

1660 թ․

1660-1670-ական թվականները Մաղարդավանքի համար մշակութային-տնտեսական գործունեության առումով ծաղկման տարիներ են և կապվում են Միքայել Բ Շամբեցի առաջնորդի պաշտոնավարության հետ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 216:

1668 թ․

1668 թ. Սուլեյման շահն արձակում է մի հրովարտակ, որով փաստվում է Մաղարդավանքի հայկականությունը և արգելվում է հոգևորականներին նեղություն պատճառել. «...պարզվեց Թուման-ե Նախիջևանի Դարաշամբ վայրում գտնվող Նախավկա անունով հայտնի Մաղարդա վանքի քահանաների ու մյուս վանականների մոտ գտնվող նախկին թագավորների ռաղամների, հոքմերի ու այլ փաստաթղթերի քննությունից, վերոհիշյալ եկեղեցին հին ժամանակներից ի վեր եղել է և այժմ էլ է քրիստոնեաների վանք: Նախկին տիրակալները այդ մահալի բնակիչներին որոշ իխրաջաթից մու’աֆ ու մուսալլամ էին ճանաչել: Տեղեկացրեցին, որ սրանից առաջ նախկին սադր Միրզա Ջալալ Օրդուբադիի դիվանին էին դիմել հետևյալ պահանջով, թե` «Այդ մահալում է գտնվում Դանիել մարգարեի գերեզմանը, որը վակֆեր ու եկամուտներ ունի», և այդ մասին միսալ էին անցկացրել, որ եթե այդ վայրում մարգարեի գերեզմանը կա, և այն վակֆեր ևս ունի, ապա հիշյալը [միսալը ձեռք բերողը] նրա մութավալլին պետք է լինի ու զեկուցի նրա եկամուտների ու ծախսերի իրողության մասին: Միրզա Ջալալը այն կողմերը գնալուց հետո, քանի որ գերեզմանի ու վակֆերի որևէ նշան չի գտնում, այդ մասին գրառում է կատարում և Չուխուր Սաադի բարձրաստիճան բեկլարբեկը հաստատում է, որ վանքը կա, բայց գերեզմանը չկա: Երբ հիշյալ գրությունը բարձրագույն դիվան-ալ-սադարաթի վաքիլների քննությանն արժանացավ, կարգադրվեց, որ ոչ ոք առանց օրինական պատճառի վերոհիշյալ վանքի քահանաներին ու հոգևորականներին չնեղի: Եվ ինչպես որ հին ժամանակներից ի վեր վերոհիշյալ վանքը նրանց տնօրինության տակ է գտնվել, նորից ըստ հին կարգի պետք է նրանց ենթակայության տակ թողնեն և ... պետք է թույլ տան նրանց հանգիստ կերպով այնտեղ բնակել...»:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. 3, կազմող` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2005, էջ 64: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 216-217:

Գրչօջախներ
649 թ․

Վանքում գրված ամենահինը «Յիշատակագրութիւնք եպիսկոպոսաց առաքելական վիճակիս Արտազու» ձեռագիրն է, որն արժեքավոր սկզբնաղբյուր է հայոց եկեղեցու և Ա-Գ դարերում (Գրիգոր Լուսավորչից առաջ) Արտազում գահակալած եպիսկոպոսների պատմության ուսումնասիրության համար: Այն գրել է Հովհաննես Մաղարդեցի վարդապետը 649 թ. «...ի հին յիշատակարանէ միոջ, որ էր գրեալ (ի) ՂԸ (649) թուական[ին] Հայոց, ձեռամբ Յօհաննէս սպասաւորէ, ի սուրբ ուխտէն Մաղարթայ»: Արդեն նշել ենք, որ Հովհաննես Մաղարդեցին Արտազի եպիսկոպոսների ցանկը (Գավազանագիրքը) ավարտել է Ղևոնդիոսով, քանի որ չի կարողացել գտնել վերջինիս հաջորդած առաջնորդների անունները: Անվանացանկի շարունակությունը փորձել է գտնել նաև Արտազի Զաքարիա Ա Ծործորեցի արքեպիսկոպոսը (ԺԴ դ.), սակայն ապարդյուն ջանքերից հետո ձեռագիրը կորստից փրկելու համար նորոգել է տալիս 1329 թ.: Մաղարդավանքում ստեղծված ԺԴ դարից մեզ հասած ձեռագրերը քիչ են: Բացի Զաքարիա Ծործորեցու հիշատակագրած վերոհիշյալ ձեռագրից` ցայսօր հայտնի է ևս երեք ձեռագիր:

Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, աշխատասիրությամբ Ա. Ս. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 14-15, ծանոթ. 1: Հիշատակարանն առաջին անգամ հրատարակվել է՝ «Արարատ», 1868, էջ 102-104: Տե՛ս նաև Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 134, ձեռագրաց ցուցակ-ներդիր` 316-317 էջերի միջև՝ թիվ 183: Գարեգին Ա կաթողիկոս, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հատոր Ա, Անթիլիաս, 1951 էջ 45-46:

1363 թ․

1363 թ. Պետրոս գրիչը «...ընդ հովանեաւ սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային» ստեղծում է ավետարան:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 458: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 238:

1381 թ․

1381 թ. Ատոմ գրիչը ոմն Սիմեոնի պատվերով Մաղարդավանքում ընդօրինակում է Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» պոեմը և խնդրում հիշել «...նախ և առաջին զմեծ րաբունապետն Սարգիս, որ զաւրինակս շնորհեաց, և զստացող սուրբ գրոյս զՍիմէոն, և զիւրսն ամենայն...»:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 536-537: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 539: Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 123, 180: Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին՝ Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 584: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 238:

1427 թ․

1427 թ. գրիչ Գրիգոր Արծկեցին, «որ մականուամբ Էլմէլիքենց կոչի» (պատվիրատու` Դանիել կրոնավոր), «...գրեցաւ և աւարտեցաւ քրիստոսախօս աւետարանս ի գաւառիս Շամբի-Ձորոյ, ի մենաստանիս՝ որ մականուամբ Մաղարդայ վանք կոչի, ընդ հովանեաւ քրիստոսահիմն և առաքելաշնորհ սուրբ խորանացս՝ սուրբ Աստուածածնի, և սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկայի, և սրբոյն Գէորգեայ զօրավարին, որ կառուցեալ կան ի հարաւակոյս կողմանէ, հանդէպ Երասխ գետոյ»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 365: Տե՛ս նաև Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 155; ձեռագրաց ցուցակ-ներդիր 316-317 էջերի միջև՝ թիվ 50: «Բազմավէպ», 1935, էջ 436: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 238-239:

1430 թ․

1430 թ. ստեղծված Գանձարանի հեղինակը գրիչ Մխիթարն է. «...գրեցաւ սայ ի վայելուչ տեղս, որ կոչի Մաղարդի վանս, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփանոս նախավկայիս և յայլ սուրբ նշխարացս, ի յառաջնորդութիւն տէր Աւագի և Յակոբ վարդապետի, ի դառն և ի նեղ ժամանակիս, որ Շահռուղ ղանն էրեկ, բազում աւեր էած աշխարհիս մեր...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 396: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1440 թ․

1440 թ. «Կոչումն ընծայութեան Կիւրեղի Երուսաղէմացւոյ» (ժամանակը` 1316 թ., տեղը` Վան, նորոգող` Մխիթար եպիսկոպոս) «...ետ նորոգել զսա յիշատակ ոգոյ իւրոյ... Կազմեցաւ ...ընդ հովանեաւ Նախավկայիս...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 504: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 540-541: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 37-38, էջ 39: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1484 թ․

1484 թ. գրիչ Բարդուղիմեոս կրոնավորը հեղինակում է Սաղմոսարան. «...ի տեղս որ կոչի, Մաղար[դու] վանք ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփա[նոս] Նախավկայի, առ ոտս երջանիկ ///պս, և զվարպետն իմ զտէր Գրիգոր Բերկրեցին, և զուսուցիչն իմ զտէր Պետրոս մահդասին. թուին ՋԼԳ (1484)»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 58: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1485 թ․

Գրիչ Բարդուղիմեոսը ևս մեկ Սաղմոսարանի հեղինակ է` ստեղծված 1485 թ. (պատվիրատու` Մելիքսեթ աբեղա, նկարազարդող` Աթանաս ծաղկող), որի հիշատակարանի սկզբնամասը չափածո է, շարունակությունը` արձակ. «...Ծաղկեցաւ Սաղմոսարանս Ի հռչակաւոր վանքս Ստեփաննոսի...: ...գրեցաւ ...ի տեղիս, որ կոչի աստուածաբնակ Մաղարթէվանք, առ ոտս երջանիկ և առաջնորդ սուրբ ուխտիս զտէր Վարդան արհեպիսկոպոսի, և զվարպետն իմ զտէր Յակովբ փիլիսոփայն և զուսուցիչն իմ զտէր Պետրոս մահդասին»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 73: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1507 թ․

1507 թ. տեր Ազարիան գրում է ավետարան:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 541: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1545 թ․

1545 թ. ևս մեկ Սաղմոսարան է հեղինակում Բարդուղիմեոս գրիչը (ծաղկող` Աթանաս). «Ծաղկեցաւ Սաղմոսարանս ի հռչակաւոր վանքս Ստեփաննոսի, ձեռամբ ախմար նկարողի, որ Աթանաս անուն կոչի...»:

Գէորգեան Ա., Հայ մանրանկարիչներ. մատենագիտութիւն IX-XIX դդ., Գահիրէ, 1998, էջ 28: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1551 թ․

1551 թ. ստեղծվում է «Բնաբան քարոզիչ վարդապետաց» երկը գրիչ Մովսես վարդապետի կողմից:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 140: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 542: Ի դեպ, 1893 թ. այս ձեռագիրը 11 այլ ձեռագրերի հետ Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնի մատենադարանին է նվիրում Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Սմբատյանցը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1562 թ․

1562 թ. գրիչ Ավետիս Հիզանցին հեղինակում է «Մաշտոց ձեռաց» (ստացող՝ տեր Պետրոս Դարաշամբեցի):

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 1047: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 239:

1594 թ․

1594 թ. գրիչ Անանիա վարդապետը հեղինակում է ավետարան (պատվիրատու` ոմն Մելեք Մեհեր):

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 1039: Ձեռագիրն այժմ պահվում է Երևանի Մատենադարանում 3552 թվահամարի տակ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1601 թ․

1601 թ. Հովհան երեց Դարքամարքեցին խոջա Մարգարեի պատվերով վանքում նորոգում է «Յայսմաւուրք»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1974, էջ 14-15: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 543-544: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1625 թ․

1625 թ. գրիչ Թումա աբեղան գրում է Մաշտոց. «Եւ գրեցաւ սա... ի վանքս Մաղարդայ, ընդ հովանեաւ Ս. Նախավկային և ի Տիրամայր Ս. Աստուածածնի[ն], և մերոյ առաջնորդի սբ. ուխտիս տէր Պետրոս արքեպիսկոպոսի...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 189: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1627 թ․

1627 թ. ստեղծվում է «Խազտետր» (ժամանակը` ԺԴ դ., պատվիրատու` ոմն տեր Ստեփանոս, կազմող` Պողոս միաբան). «...ի դուռն Ս. Ըստեփաննոս Նախավկային, որ կոչի Մաղարդավանք»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 246: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 545: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 634: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1648 թ․

1648 թ. ստեղծված ավետարանում (ժամանակը` ԺԶ դ., կազմող` Ավետիս երեց) նշվել է. «Յիշատակ է Աւետարանս ի դուռն Ս. Ստեփաննոս Նախավկային...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 310: Տե՛ս նաև Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 314: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 546: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1655 թ․

1655 թ. Միքայել գրիչը հեղինակում է Ժամագիրք, որի պատվիրատուն էր Խանումը` ի հիշատակ շամբեցի Կիրակոսի որդի Հովհաննեսի. «Արդ՝ գրեցաւ ի դուռն Ս. Ըստեփաննոս Նախավկային և ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնի, և Ս. Գրիգոր Լուսօորչի, և Ս. Յովաննէս Մկրտչին...» կամ «ի դուռն սուրբ Ըստեփանոս նորաքնունք Նախավկային...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 645: Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 356-357 և հ. Բ, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1970, էջ 1404-1405: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1663 թ․

1663 թ. ստեղծվում է Աստվածաշունչ գրիչ Գասպարի կողմից (պատվիրատու` վանքի առաջնորդ Միքայել վարդապետ):

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 547: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1670 թ․

1670 թ. ստեղծված «Մանրուսում»-ի հեղինակը գրիչ և ծաղկող Իսահակ Ասպահանցին է, իսկ ստացողը՝ Թորոս կրոնավոր Ասպահանցին:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 549-550: Տե՛ս նաև Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 402: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1671 թ․

1671 թ. ստեղծվում է Ժողովածու (գրիչ՝ Արիստակես), իսկ 1672 թ.` ևս մեկ Ժողովածու (գրիչ՝ Պետրոս վարդապետ):

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 549: Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմեց Հր. Աճառեան, Վիեննա, 1910, էջ 50: Տե՛ս նաև Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 1207: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1675 թ․

1675 թ. գրիչ, ծաղկող և կազմող Մարութ Սյունեցին (ստացող՝ Մարտիրոս վարդապետ) վանքի առաջնորդ Միքայել վարդապետի պատվերով ընդօրինակում է Ներսես Լամբրոնացու «Մեկնութիւն սաղմոսաց» երկը. «...մեծ րաբունապետն Միքայէլ զեռափափագ սէր սրտի նորո եւ զցանկութիւն հոգեւոր, որ կամի ստանալ գիրս իւրն հոգեւոր զաւակ, յայնժամ իբր բռնութեամբ հարկ ի վերայ եդեալ Մարտիրոս բանի սպասաւորին... հեզահոգի Մարտիրոս ինքնայօժար կամօք յանձն էառ զի գրել տացէ: Բայց մեծ րաբունապետն Միքայէլ զամենայն արտաքին հոգսն ինքն յանձն էառ հուգալ եւ վճարել: Բերեալ զքարտուղարն ի յերկրէն Սիւնեաց եւ զօրինակն ի Վայոց ձորէն, ի յանապատէն Շատիկ կոչեցելոյ, տուեալ զչափ եւ զգաղափար գրքին... գրեցաւ հոգեղի սուրբ գիրքս ի մեծահռչակ եւ յաստուածաբնակ եւ յակ[ա]նաւոր եւ երեւելի եւ ի մայրաքաղաքն ամենայն վանորէից ի Սուրբ ուխտս սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի եւ այլ բազմահաւաք սրբոց նշխարացս, որք աստ կան գումարեալ, ի պահպանութիւն տանս Թորգոմեան...»:

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 453: Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1643-1644: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1675 թ․

1675 թ. ստեղծվում է ավետարան, որի պատվիրատուն Հակոբ սարկավագ Ջուղայեցին է:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 141, 184-185: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1670 թ․

1670-ական թվականներին ստեղծվում են «Խազգիրք» (1677), «Մեկնիչ խորհրդոյ» (ստացող՝ Մարտիրոս, 1677), «Վարք հարանց» (1679, ստացող՝ Միքայել վարդապետ) և այլ աշխատություններ:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 121: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 518-519, 550-552: «Արարատ», 1899, էջ 356: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1685 թ․

1685 թ. ստեղծված Խորհրդատետրի հեղինակը Մովսես գրիչն է:

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1970, էջ 343: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1686 թ․

1686 թ. ստեղծվում է «Յայսմաւուրք» (գրիչ և ծաղկող` Ստեփանոս Ջուղայեցի, պատվիրատու` չորսեցի Մարկոս). «ի ձորն Շամբայ, ի սուրբ ուխտն սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային եւ առաջին մարտիրոսին»: Մատյանը ձեռքից ձեռք անցնելով` ԺԹ դ. ընծայաբերվում է Թեհրանի Սբ. Թադեոս-Բարդուղիմեոս եկեղեցուն:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թեհրանի, կազմեց Հր. Աճառեան, Վիեննա, 1936, էջ 7-8: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1690 թ․

1690-ական թթ. ստեղծված Ժողովածուի հեղինակը գրիչ Մելիքն է (ստացողներ` Ովան և Գալուստ վարդապետներ): Ըստ որում, աշխատանքները սկսվում են Նախավկայի վանքում (1691 թ.), ապա շարունակվում Երուսաղեմում և այնտեղ էլ ավարտվում 1697 թ.:

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1970, էջ 441: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 240:

1703 թ․

1703 թ. գրիչ Հակոբ վարդապետ Շամբեցին «ի Նախավկայի վանս Դարաշամբայ» ստեղծում է «Յայսմաւուրք»:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 270, ցուցակ-ներդիր 316-317 էջերի միջև՝ թիվ 181: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1705 թ․

1705 թ. գրիչ Ստեփանոս Ջուղայեցի սարկավագի հեղինակած «Յայսմաւուրք»-ի հիշատակարանն արժեքավոր տեղեկություններ է պարունակում ԺԷ դարավերջին վանքում Պետրոս և Հովհան Շամբեցի առաջնորդների իրականացրած նորոգչական աշխատանքների մասին:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 556-557: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1711 թ․

1711 թ. ստեղծված Խորհրդատետրի հեղինակը գրիչ Եզեկիելն է:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 558, ծանոթ. 37: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1724 թ․

1724 թ. գրիչ Մելքոն երեց Ջուղայեցի «ի վանս սուրբ Նախավկային, որ ի Մաղարդայ ձորն Շամբայ» ընդօրինակում է Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմություն»-ը:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 128: Տե՛ս նաև Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմեց Հր. Աճառեան, Վիեննա, 1910, էջ 134: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1736 թ․

1736 թ. գրիչ Ստեփանոս Ջուղայեցին Աբրահամ Կրետացի կաթողիկոսի պատվերով ընդօրինակում է «Պատճէնք կոնդակաց Մաղարդավանից» (ձեռագիրն այժմ պահվում է Երևանի Մատենադարանում, 8017 թվահամարի տակ):

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1970, էջ 655: Թիվ 9366 համարակալումն ունի նույն հավաքածուի մաս կազմող «Յիշատակարանք կոնդակաց» (1667-1852 թթ.) ձեռագիրը, որը կազմվել է Նախավկայի վանքում, և որտեղ մեկտեղված են տեղեկություններ մենաստանին կատարված նվիրատվությունների վերաբերյալ. «Թէ ով ոք իցեն կամ զինչ ընծայեցին սուրբ ուխտիս» (տե՛ս նշվ. աշխ., էջ 917): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1710 թ․

Ենթադրվում է, որ Ստեփանոս նախավկայի վանքում է ստեղծվել նաև 1710-1720 թթ. վերաբերող Շարակնոցը: 1914 թ.՝ թուրքական զորքերի ներխուժման օրերին, միաբանները ձեռագիրը թաքցնում են հողի տակ, ուր այն մնում է կես դար և խիստ վնասվում. թերթերը խունանում են ու քարանում: Ձեռագիրը հայտնաբերվում է 1967 թ.: Փոխադրվում և Թավրիզի Մելիք-Թանգյան ազգային թանգարանին է հանձնվում նորջուղայեցի Լևոն Մինասյանի միջոցով, որտեղ և պահվում է մինչ օրս:

Վարդան ծ. վարդապետ, Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային թանգարան հայերէն ձեռագիրները, ԴԱՀՊ, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 73: Տե՛ս նաև Ցուցակ ձեռագրաց Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային-եկեղեցական թանգարանի, կազմեց Վ. ծայրագ. վրդպ. Տէմիրճեան, Անթիլիաս, 1977, էջ 105: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1758 թ․

1758 թ. վանքում ստեղծվում է «Քարոզգիրք Տիրատուր վարդապետի» երկը գրիչ Հակոբ սարկավագի կողմից:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 128: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1807 թ․

1807-1812 թթ. գրիչ Սուքիաս քահանան ստեղծում է Ժողովածու:

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1970, էջ 508: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

Մաղարդավանքի հողային վիճահարույց խնդիրները կարգավորելու նպատակով 1911 թ. նոյեմբերին վանք է այցելում Ատրպատականի հայոց առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյանը: Տեղի ձեռագրերի հավաքածուն ուսումնասիրելիս նա հայտնաբերում և 1914 թ. հրատարակում է հայոց եկեղեցու դավանաբանական խնդիրներին վերաբերող «Կնիք հաւատոյ ընդհանուր սուրբ եկեղեցւոյ» խիստ արժեքավոր ժողովածուն, որը կազմվել է Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի օրոք (615-628): Հիշատակարաններից դատելով` ձեռագիրը քանիցս ընդօրինակվել է, ձեռքից ձեռք անցել և նորոգվել նախ 1629 թ. Պետրոս երեցի ձեռքով, ապա «...բարեմիտ, ընթերցաս(էր), հեզահոգի» Բաղդասարի՝ նորջուղայեցի մահտեսի խոջա Նազարի (նշանավոր խոջա Նազարը չէ) որդու պատվերով հավանաբար ԺԷ դ. 30-40-ական թվականներին: 1648 թ. Բաղդասարի որդի Մաթեոսի պատվերով ոմն տեր Յոհան վերստին արտագրում է մատյանը: Կարապետ եպիսկոպոսը հնարավոր է համարում, որ «Կնիք հաւատոյ»-ի իր հրատարակած օ-րինակը հենց ա՛յս պատվիրատուն է ընծայել Նախավկայի վանքին, որն այդ ժամանակ սկսել էր շենանալ, իսկ մյուս օրինակը պահել է Նոր Ջուղայում:

Կնիք հաւատոյ ընդհանուր սուրբ եկեղեցւոյ, Էջմիածին, 1914, էջ IX-X (Հիշատակարանը վերահրատարակվել է ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 323-324): Տե՛ս նաև Աբեղյան Մ., Երկեր, հ. Է, Երևան, 1975, էջ 442; 592, ծանոթ.1: Կնիք հաւատոյ ընդհանուր սուրբ եկեղեցւոյ, Էջմիածին, 1914, էջ IV-V, 372, էջ VII, 372: Հիշատակարանը վերահրատարակվել է ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 323-324: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1675 թ․

1675 թ. վանքում ստեղծված ձեռագրերից մեկի հիշատակարանում չափածո գրվել է. «...Ի Սուրբ ուխտս Նախավկայի, Զոր Մաղարթավանք վերաձայնեալ կոչի, Որ է հռչակել ամենայն աշխարհի, Զոր Շամբի ձոր որջորջի, Ի երկիրս Գողտն կոչեցեալ ասի, Ի գաւառն Նախչաւանի...»: Նույն ձեռագրում վանքն անվանվում է որպես «ի մեծահռչակ եւ յաստուածաբնակ եւ յակ[ա]նաւոր եւ երեւելի եւ ի մայրաքաղաքն ամենայն վանորէից»:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 141, 184-185: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 548, 550: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 27, 29 (անտիպ): Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1642, 1644: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 216:

Աշխարհագրական միջավայր

Վանքը կառուցված է Մաղարդա լեռան ստորոտին, բարձրադիր և ծառապատ վայրում։ Վանքից դեպի հյուսիս՝ Արաքս գետի մյուս ափին, բարձրանում են Գողթնի չոր և ժայռոտ լեռները։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 19:

Ջուլֆայից դեպի վանք տանող ճանապարհի ձախ կողմում գտնվում է Սբ. Անդրեորդու մատուռը։ Արաքս գետի մյուս ափին, Հին Ջուղայի գերեզմանատունն է` հարյուրավոր մարդահասակ խաչքարերով, որը որպես ճարտարապետական ամբողջություն՝ համարվում է ուշ միջնադարի հայ քարարվեստի եզակի նմուշը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 19:

Ճարտարապետություն
1860 թ․

1860 թ. նշվել է. «Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի եկեղեցին խաչաձև քառակուսի է, անսիւն և կիսախորանաւոր չորս կողմից, որոնք ձևացուցած են խաչի թևերը: Այս չորս թևերի վրայ կիսախորանների գլխին կառուցւած է կաթուղիկէն ութ լուսամտով և միջի կողմէն կաթուղիկէի ներքի բոլորակ կամարի վրայ շրջապատ ճանապարհ կայ, ընդ որ մէկ մարդ հազիւ կդառնայ: Տաճարն ունի մէկ սեղան պատարագի. հիւսիսային և հարաւային կիսախորանների մէջը առանձին խորաններով շինուած են ևս մէկ մէկ սեղան: Մի դուռն ունի միայն արևմտից, և արևմտեան ճակատի լայնութեանը մէջը շինած են չորս կամարաւոր սիւներ, և սոցա վրայ տեղի կանանց: Տաճարի միջի լայնութիւնը սեղանէն մինչև դուռը տասն և վեց քայլ է, նոյնչափ և հիւսիսէն հարաւ: Մեծ սեղանի երկու կողմին կան երկու խորան վերնայարկերով, որոց դռները բացւում են սեղանի կիսաբոլորակի մէջ: Հիւսիսային և հարաւային կիսախորանների արևմտեան թևերի մէջը կան առանձին դռներ, որոց ճանապարհը կանանց վերնայարկէն բացւում է. այս դարանների դռները կրով ծածկուած են գետնի հաւասարութեան հետ: Եկեղեցւոյ հարաւային կողմը շինուած է հոյակապ զանգակատունը, որի հին կաթուղիկէն 1840 թուականի շարժովը քանդուել էր, որ 1856 թուին Աղայ Աւետիս տէր Մկրտչեան Ագուլեցի իշխանը շինել տուաւ, իր նախնեացը յիշատակ թողլով, բայց դեռ ևս զանգակատան ամբողջ նորոգութիւնը նրա բարեպաշտութեան յուսովն է մնում: Եկեղեցւոյ կաթուղիկէի շրջապատը լուսամտաց վերէն միալար խաչքարով զարդարուած է և իւրաքանչիւրոց ներքև շինել տուողի յիշատակը գրուած է...: Այս խաչքարերի ներքև, նոյն շրջապատի մէջ, առանձին քարերի վրայ քանդակուած են երկոտասան առաքելոց պատկերները քարաշարէն դուրս. նրանց կարգումն է և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը: Մենաստանի շէնքերը, որոնք բոլորը հին ժամանակից են մնացել, կամարայարկ ծածկով են և երկու առանձին բակերով բաժանուած: Եկեղեցին արտաքուստ, ըստ որում, ամբողջ նորոգւած է, շինութեան թիւ չկայ վրան...»:

Աբէլ արքեպիսկոս Ատրպատականի, Ճանապարհորդութիւն ի Դաւրէժ, «Կռունկ հայոց աշխարհին», 1861, Բ տարի, թիվ 8, էջ 634-635: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

Մաղարդավանքի ճարտարապետությունը. համալիրը, որն ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, կարելի է բաժանել երեք գլխավոր մասի. հյուսիսում եկեղեցական մասն է` իր բակով, կենտրոնում` վանքի մուտքը` կից տնտեսական բաժնին, հարավում միաբանության մասն է (ի դեպ, վանքը շրջապատող տարբեր թեքություն ունեցող սարալանջերի պատճառով շենքերն ունեն տարբեր մակարդակներ, ինչպես` վանքի հարավում գտնվող բակը հյուսիսային բակից մոտ 1,80 մ բարձր է, և արևելյան կողմում գտնվող սենյակները տեղավորված են լանջի կտրվածքներում): Եկեղեցիներն ու զանգակատունը կառուցված են սրբատաշ, իսկ մյուս կառույցները` կոպտատաշ շարվածքով: Վանական համալիրն ամբողջությամբ պարսպափակ է:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

Եկեղեցիներ. հյուսիսային բակի կենտրոնում բարձրանում է սրբատաշ քարով կառուցված Սբ. Ստեփանոս գլխավոր եկեղեցին, որին հարավից կից է եռահարկ զանգակատունը, իսկ հյուսիսից՝ պարսպի և եկեղեցու միջև հետագայում ավելացված նեղ ու երկար Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

Վանքը՝ իր համարյա քառանկյունի հատակագծով, պարսպափակ է, անկյունները ինչպես և արևելյան ու հյուսիսային պատերը կիսակլոր աշտարակներով ամրացված։ Գլխավոր մուտքը գտնվում է վանքի արևմուտքում՝ համալիրը մասերի բաժանող ներս ընկած տարածության մեջ։ Վանքը բաժանված է երեք մասերի։ Միջին տարածքում է մուտքի սրահը, որտեղից աստիճանները բարձրանում են դեպի քառասյուն կամարածածկ խոհանոցը։ Աստիճանների երկու կողմերում` երկու հարկերի վրա, տարբեր մեծությամբ տնտեսական բաժնի սենյակներն են։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 27-29:

Վանքի հյուսիսային բաժնի կենտրոնում Սբ. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին է, որին կից և իր ու պարսպի միջև ընկած տարածքում է գտնվում հետագայում ավելացված` միանավ, թաղակիր կամարներով ծածկված Պողոս-Պետրոս եկեղեցին։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 29:

Մայր եկեղեցու հարավում զանգակատունն է, որի առաջին երկու հարկերը քառանկյուն են, իսկ երկրորդ հարկը բաղկացած է ութ կամակարապ սյուներից, որոնց վրա նստած է սրածայր վեղարը։ Արեւելյան պարսպին կից՝ վանականների խցեր են։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 29:

Համալիրի հարավում` կենտրոնական բակի արևմուտքում, վանականների երկշար և երկհարկ խցերն են, հարավում՝ վանահոր բնակարանն ու ձեռագրատունը, իսկ արևելքում՝ Վահան իշխանի սրահը, սեղանատունն ու հարակից սենյակները։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 29:

Եկեղեցու պատերն արտաքուստ կառուցված են սրբատաշ բաց և մուգ սրճագույն կրաքարից, իսկ ներսը աղյուսապատ է և ծեփված կրաշաղախով:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 29:

Եկեղեցին, դրսից քառանկյունի, ներսից խաչաձև, եռաբսիդ, չորս երկհարկանի ավանդատներով և շեշտված խորանով կենտրոնագմբեթ շենք է:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 29:

Եկեղեցու կենտրոնում բարձրացող թմբուկը 16 նիստանի է, որի վրա նստած է հովհարաձև վեղարով ավարտվող գմբեթը:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 29:

Եկեղեցու արտաքին ճակատները՝ հյուսկեն հորիզոնական զարդագոտիով, երկու մասերի են բաժանվում։ Եկեղեցու արևմտյան ճակատը տարբերվում է մյուսներից ուղղահայացությունը շեշտող՝ ներս ընկած երեք խորշերով, որոնք շրջանցված են կամարներով և կիսակլոր երիզով։ Երկու արտաքին խորշերը ծածկված են նվիրատուների և ուխտավորների արձանագիր խաչքարերով։ Կենտրոնական խորշում եկեղեցու մուտքն է՝ ագուլիսցիների նվիրած փայտե գեղեցիկ դուռը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 30:

Տասնյակ խաչքարեր զարդարում են նաև եկեղեցու արևելյան և հարավային պատերը:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 30:

Արևելյան ճակատում խորանի խաչաթև ակնատը շրջանակված է զարդաքանդակներով, որից վեր է գտնվում վանքը խորհրդանշող բարձրաքանդակը՝ «Ստեփանոսի քարկոծումը»։ Արևելյան ճակատը ավարտվում է վարդաքանդակներով և շենքի պահապան արծվաքարով։ Հեռվից ուշադրություն գրավող եկեղեցու գմբեթը` վանական համալիրում իշխող հանգամանք ունի:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 30:

16 նիստանի թմբուկը հարուստ է զարդասյուներով և զարդակամարներով, խաչքար և վարդյակներով, հրեշտակներով, մասնավորապես՝ 16 սրբերի բարձրաքանդակներով:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 30:

Արևմուտքում՝ Հիսուս Քրիստոսի, արևելքում՝ Հովհաննես Մկրտչի, հյուսիսում՝ Մարիամ Աստվածածնի, հարավում՝ Գրիգոր Լուսավորչի և հաջորդաբար 12 առաքյալների բարձրաքանդակներն են։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 30-31:

Թմբուկը ավարտվում է հովհարաձև վեղարով, որի ջրթողները (ջրհորդան) կենդանակերպ արձանիկներ են, իսկ հովհարների անկյուններին կանգնեցված են քարակերտ թևավոր խաչեր։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 31:

19 դ․

Եկեղեցին ներսից ծեփված է, որի վրա տեղ-տեղ պահպանվել են XIX դարի որմնանկարների մնացորդնեը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 31:

1668 թ․

Վանքի ճարտարապետության առաջին անդրադարձները. 1668 թ. ֆրանսիացի հեղինակը վանքի մասին նշել է. «Եկեղեցին խաչաձև է, ինչպես բոլոր հայկական եկեղեցիները, և կենտրոնում բարձրանում է գեղեցիկ գմբեթը, որի շուրջը [կանգնած] են տասներկու առաքյալները: Ե՛վ եկեղեցին, և՛ վանքը համակ սրբատաշ քարից են, ու, թեև ամբողջ շինությունը շատ մեծ չէ, այնտեղ ծախսվել է մեծ քանակությամբ ոսկի և արծաթ: Բազմաթիվ հայ ընտանիքներ կան, որոնք այդ պատճառով շատ են վնասվել, քանի որ նրանք այս վայրերի հանդեպ այնպիսի նվիրվածություն են ներշնչել, որ մեծաթիվ կանայք ամուսիններից գաղտնի վաճառել են իրենց զարդեղենը, մինչև իսկ հագուստները, որպեսզի հոգան շինության ծախսերը»:

Tavernir J. B., Les six voyages en Turquie et en Perse, Introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris, 1981, pp. 92-94. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 255:

1830 թ․

1830-ական թթ. հայ հեղինակը վանքի ճարտարապետության առթիվ նշել է. «Եկեղեցին միջակ մեծութեամբ կառուցեալ ի կոփածոյ քարանց ուղիղ քառակուսի ի վերայ երկուց սեանց. ունի զմի սեղան պատարագելոյ և զերկուս աւանդատունս և զվերնատուն յարևմտեան բաժնի` ի միջոցս սեանցն և արևմտեան որմոյն ի կոփեալ քարանց և ի թրծեալ աղիւսոյ. այս վերնատուն` որ է տեղի աղօթից ուխտաւոր կանանց, ունի զերկուս ելանելիս (նէրտիվան) յերկոսին արևմտեան անկիւնս եկեղեցւոյն ի նոյն քարեայ շինուածոց. ի միջոցս այսց ելանելաց, սեանցն և որմոց են երկու փոքրիկ մատռունք` որք են ընդ վերնատամբն. ’ի մէջ հիւսիսային մատրան ամփոփեալ կան մասունք` նշխարք հազար սրբոց...: ...Ճակատ բեմին սեղանոյ և կիսաշրջանակն կամարի նորին բարձր իբրև մարդաչափ յարդարեալ են թափանցիկ սպիտակ և սեաւ մարմարոնեայ վիմօք. և արևմտեան մեծի դրան յատակի վէմն է միապաղաղ սեաւ մարմարիոն իբրև չորից կանգնոց երկայնութեամբ, երից լայնութեամբ և երկուց թզաց թանձրութեամբ: Կաթուղիկէ տաճարիս` որ ի վերայ արևելեան բաժնին, է կարի գեղեցկաձև բազմանկիւնի` վայելչապէս զարդարեալ երկոտասան Առաքելոց, և չորիցն` Տիրամօր կուսի, Յովհաննու Կարապետի, Ստեփաննոսի Նախավկայի և սուրբ Լուսաւորչի պատկերօք եղելովք քանդակեալ ի վէմ ’ի վեշտասան անկիւնսն արտաքուստ. և նոյնաթիւ այլովք պատկերօք զանազան կենդանեաց ի գագաթսն անկեանց` յորոց իւրաքանչիւրոց բերանաց հոսին ջուրք անձրևացն իջելոց ի սեպացեալ և սրացեալ տանեաց կաթուղիկէին: Ի հարաւակողմն եկեղեցւոյս ընդ որմն արտաքուստ բարձրացեալ երկյարկօք է զանգակատուն վայելուչ` որոյ կրկին յարկն է գմբէթն ’ի վերայ չորից սեանց»:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 313-314: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 255:

1842 թ․

1842 թ. օգոստոսին վանք այցելած մեկ այլ ականատես (Տփղիսի ապագա քաղաքագլուխը), անդրադառնալով ճարտարապետությանը, գրել է. «Եկեղեցին... բաւական մեծութեամբ քառակուսի է` շինած կոփածոյ քարից երկու սիւների վրայ: Ունի մէկ սեղան իւր երկու աւանդատուններովն, որոց յանդիման է կանանց վերնատունը, բոլորն տաշած քարից և երկու կողմից աստիճաններ ունի նեղ և մութն: Ցոյց տուաւ վանահայրն ձախակողմեան աստիճանի մէջն բարձր պատի վրայ մին քար կպցրած, որոյ մէջին, ասաց, հազար սրբոց աւանդատունն է, ամփոփուած է Յակոբ Ջուղայեցի Կաթուղիկոսի ժամանակուանից: ...Վերնատան հարաւակողմիցն փոքրիկ դուռն բացին, էս տեղաց դուրս եկինք զանգակատունն...: Բեմի ճակատն և նրա կամարի կէսն սև և սպիտակ մարմարից էր շինուած: Հարցրի վանահօրն ուստի՞ց է եկած էն մարմարներն.–ասեց – սպիտակն Գարգար նահանգի Սուջայ գիւղի հանքէն...: ...Կաթուղիկէն Հայաստանի եկեղեցեաց նման սուր է: Արևելեան կողմի վրայ արտաքուստ շինածն կոփածոյ քարով զարդարած է պատկերներով Աստուածածնայ, տասներկու առաքելոց, Յովհաննու Կարապետի, Ստեփաննոսի Նախավկայի, սուրբ Լուսաւորչի, և այլ և այլ կենդանեաց: Վերջնոցս բերաններն շռնօթակ է շինած անձրևի ջրերն թափվելու համար: Դուրս եկինք ներսի գաւթէն, անցանք երկու դուռն պարսպին, յորոց մինը մեծամեծ տաշած քարերից, երկաթի երկփեղկ ունէր, կանգնած հպարտ քարոզող հնութեանն: Վանքի պարիսպներն շինած են հասարակ քարից` զարմանալի հաստութեամբ, այնպէս որ խուցերն համարեա պատերի միջին է: Դրսի պարսպի միջին էին, տնտեսատունն բաւական ընդարձակ, բայց մութն – ախոռատունն, ուր հարիւրից աւելի ձիանք կարելի էր կապել – սրա հարաւակողմն էր վանահօր և միաբանից խցերն, որք նայում են ուխտաւորաց խցերի գաւթին»:

Շերմազանեանց Գ., Ճանապարհորդութիւն Հայաստանումը. 1842 թիւ, 12 օգոստոսի, Մաղարթու Նախավկայի վանքումը, «Արարատ», 1877, էջ 26: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 255-256:

Հաղորդակցության ուղիներ

Վանք տանող ճանապարհներ. վանքին հասնելու տարբեր ճանապարհներ կան: Դրանցից մեկն անցնում է իրանական Ջուլֆա քաղաքից 10-12 կմ հարավ-արևմուտք ընկած Գոլֆարաջ գյուղով: Ապա ճանապարհը, թեքվելով դեպի հյուսիս, ձորեր ու բարձունքներ է կտրում և անցնելով Նախավկայի մենաստանը շրջապատող բարձրաբերձ լեռները` իջնում է դեպի վանք: Հետիոտն կամ գրաստով կարելի է միայն 7-8 ժամում կտրել լեռնային այդ դժվարանցանելի կածանները: 5-6 կմ մինչև վանք հասնելը լեռան լանջին ճամփորդը հանդիպում է մի ավերակ փոքր գյուղի, որը վանքի ու Դարաշամբ հայկական գյուղի երբեմնի ամառանոցն է՝ հայտնի վճիտ ու սառնորակ աղբյուրով: Գոլֆարաջ գյուղով անցնող ճանապարհը բավականին երկար է ու անհարմար: Ճամփորդը ստիպված է մի մեծ շրջանցում կատարել: Լեռնային ուղին էլ դժվարամատչելի է ու հոգնեցուցիչ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Վանք տանող ճանապարհներ. Նախավկայի վանքի հարավային կողմից գոյություն ունի մենաստան տանող մի այլ ճանապարհ, որը սկսվում է Մարաքենդ ավանից և Աղչայ գետի հոսանքի ուղղությամբ ձգվում մինչև Արաքս գետն ու Դարաշամբ գյուղը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Վանք տանող ճանապարհներ. մեքենայով վանք հասնելու համար պետք է գնալ Ջուլֆա, ապա Արաքսի իրանական ափով հոսանքին հակառակ անցնել 16 կմ՝ մինչև Հին Ջուղայի քանդված կամուրջը, ուր սահմանապահ պահակակետն է: Այդտեղից վանք տանող շուրջ 20 կմ ճանապարհը ձգվում է անմիջապես Արաքսի ավազոտ, տեղ-տեղ եղեգնապատ ափերով, ապա թեքվում հարավ՝ դեպի լեռները և 2 կմ-ից հասնում վանք:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Վանք տանող ճանապարհներ. Արևելյան Հայաստանից և Կովկասից վանք եկող ուխտավորների ուղին նախկինում անցնում էր գետի հանդիպակաց ափին` փոքր-ինչ հյուսիս-արևմուտք գտնվող Աստապատ ավանով և Սբ. Ստեփանոս վանքով ու Հին Ջուղայով: Ուխտավորներին տեղափոխում էին մենաստանին պատկանող լաստերով ու նավակներով: Արաքսի վրայով անցնող այս ճանապարհը մասամբ բանուկ էր մինչև Առաջին աշխարհամարտը և նրան հաջորդող մի քանի տարի, երբ դեռ շեն ու բարգավաճ էին Գողթն և Երնջակ գավառների հայկական գյուղերը:

Արաքսի հյուսիսային ափին՝ բարձունքի վրա կառուցված Աստապատի Սբ. Ստեփանոս վանքը կարմրագույն շինաքարի պատճառով կոչվել է նաև Կարմիր վանք: Միտումնավոր կերպով ոչնչացվել է 1990-ական թվականներին: Ճամփորդի համար ավելի տպավորիչ էր Անդրեորդու եկեղեցու դիմաց՝ Արաքս գետի ձախ ափը, որտեղ գտնվում էր երբեմնի բարգավաճ, բայց բազմիցս ավերված ու կրկին շենացած Հին Ջուղա քաղաքը՝ երեք բլուրների վրա տարածվող ընդարձակ գերեզմանոցով և ավելի քան 3000 գեղաքանդակ խաչքարերով: 1921 թ. Նախիջևանի տարածքը, որտեղ գտնվում էր նաև պատմական Ջուղան, Հայաստանից անջատվելով, կցվում է Ադրբեջանի Հանրապետությանը, իսկ համաշխարհային արժեք ներկայացնող հազարավոր նրբակերտ տապանաքարեր և խաչքարեր 1998-2005 թթ. ընթացքում Ադրբեջանի պետության վանդալական ծրագրով ոչնչացվում են: Այս տարածքները, ինչպես նաև Գողթն ու Երնջակ գավառները, Նախիջևան պատմական քաղաքը դարեր շարունակ պատկանել են Նախավկայի թեմին: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206-207:

Վանք տանող ճանապարհներ. Թավրիզից դեպի սահման ձգվող երկաթուղու կառուցմամբ, իրանական Ջուլֆա քաղաքի շենանալով, ինչպես նաև այն ժամանակներից, երբ խորհրդային իշխանության հաստատումով անպաշտոն սահմանանցումներն անհնարին են դառնում, երբ 1918-1919 թթ.՝ թուրքական ու թաթարական (ադրբեջանական) զորախմբերի առաջխաղացման ժամանակ, ավերվում են Արաքսի հանդիպակաց ափի հայկական գյուղերն ու ավանները, վանքի և Ջուլֆայի միջև եղած վերոհիշյալ լեռնային կածանը Նախավկայի միաբանության ու Դարաշամբի հայ բնակչության համար դառնում է միակ կապը դրսի աշխարհի հետ մինչև մենաստանի ու բնակավայրի վերջնական լքումը: Այս ճանապարհն են ընտրում նաև այժմ վանք այցելող փոքրաթիվ ուխտավորներն ու զբոսաշրջիկները: Վերոնշյալ պահակակետից փոքր-ինչ առաջանալով՝ ճամփորդը հանդիպում է հայկական մի գմբեթավոր եկեղեցու՝ Անդրեորդու մենաստանի կամ Հովվի եկեղեցու (ԺԳ դ.) ավերակներին, որի գոյությունն արդեն ապացուցում է, որ նախկինում այստեղ գյուղ ու հոգևոր փոքր համալիր է եղել: Այդ մասին վկայում է նաև ֆրանսիացի գիտնական և ճանապարհորդ Սեն-Մարտենը: Ըստ նրա` Նախավկայի մոտակայքում է գտնվել Վարշամար հայկական գյուղը, որը շեն էր դեռևս ԺԹ դարում:

Իրանական Ջուլֆա և նրա դիմաց գտնվող Ջուլֆա սահմանային քաղաքի անունը ցարական կառավարության ժամանակ վերցվել է հայկական Հին Ջուղայի անվանումից: Այս անունով է կոչվել նաև Սպահան (Իսֆահան) քաղաքին կից Շահ Աբաս Ա-ի հիմնած Նոր Ջուղա հայկական բնակավայրն այն պատճառով, որ մեծ ու վաճառաշատ Ջուղայից գաղթեցրած բնակչությունը մեծամասնություն է կազմել նոր վայրում: 1988 թ. պեղումների ժամանակ Անդրեորդու (Հովվի) եկեղեցուն կից երևան եկավ մի քանի սենյակներից բաղկացած փոքր համալիր: Եկեղեցու արձանագրությունները հրատարակվել են “Ricerca sull’architettura Armena”, 18, Iran, volume II, Milano, 1978, pp. 155-157. Հախնազարեան Յովհ., Նախավկայի Ս. Ստեփանոս վանքը (պատմական համառօտ ակնարկ), «Հասկ», 1975, յունուար-փետրուար, էջ 53: Տե՛ս նաև Saint - Martin M., Mйmoires, v. II, Paris, 1819, p. 422. «Մշակ», 1902, N 52, էջ 1: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 527-528: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

1960 թ․

Վանք տանող ճանապարհներ. 1960-ական թվականներին Թավրիզի թեմական խորհուրդը որոշակի քայլեր է ձեռնարկում ավտոճանապարհ բացելու ուղղությամբ: Նոր ճանապարհի կառուցումը նպատակ ուներ դյուրացնել համաժողովրդական ուխտագնացությունը դեպի հինավուրց մենաստան, ամրապնդել հայության հոգևոր կապը Նախավկայի վանքի հետ և նպաստել վերականգնման աշխատանքների իրականացմանը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 207:

1969 թ․

Վանք տանող ճանապարհներ. 1969 թ. խնդրո առթիվ գրվել է. «Թէև այդ ուղղութեամբ պետական պատկան հաստատութիւնների մօտ արուած դիմումները ցարդ մնացել են անհետևանք, բայց յոյս կայ, որ ի վերջոյ մի արդիւնք կստացուի: Մինչ այդ, անցնող տարուայ մէջ, Թեմական Խորհուրդը յատուկ պայմանագրով մի խումբ հայ երկրագործների արտօնեց օգտագործել վանքի ընդարձակ վարելահողերը, խոստում առնելով, որ նրանք արդիական մեքենայացուած միջոցներով ինքնաշարժների մի ճանապարհ բաց կանեն մինչև վանք: Համաձայն այդ պայմանի` մինչև 1968 թ. հոկտեմբերի վերջը այդ ճամբի շուրջ մեկ երրորդը բացուած էր»:

Մամեան Ն., Ատրպատականի Հայոց թեմը, «Րաֆֆի» տարեգիրք, Ա տարի. 1968, Թեհրան, 1969, 395-396: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 207:

1973 թ․

Վանք տանող ճանապարհներ. Ջուլֆա սահմանային քաղաքից Արաքսի ափով դեպի Ստեփանոս նախավկայի վանք ձգվող 25 կմ լեռնային ճանապարհի կառուցման աշխատանքներն ամբողջանում են 1973 թ., որի բացումը տեղի է ունենում նույն թվականի մայիսի 17-ին Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Խորեն Ա-ի գլխավորությամբ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 207:

Հիմնադրում

Հիմնադրման վերաբերյալ պատմական ճշգրիտ տեղեկություններ չեն պահպանվել:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 207: Տես նաև Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 19-20:

Կառուցմանն առնչվող ամենահին ավանդությունը գտնում ենք Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի (972-992) 976 թ. կոնդակում, ըստ որի` մենաստանը կառուցել է Հիսուսի տասներկու աշակերտներից Բարդուղիմեոս առաքյալը Ա դարում՝ քրիստոնեական կրոնի նահատակ Ստեփանոս նախավկա երեցի յիշատակը հավերժացնելու նպատակով. «...որ էր սայ շինեալ սուրբ առաքելոյն Բարդուղիմէոսի...»: Առաքյալը շինության հիմքում, իբրև հին ու նոր շնորհների խորհրդանիշ, դնում է իր հետ Հայաստան բերած մանանայով տուփ. «Եւ ասեն նշան շնորհաց հին եւ նոր բերեալ ի Հայս, Գ (3) հատ Մանանայի Բարդողովմէոսէ, եւ եդեալ տփով ի հիմն եկեղեցւոյ, որ հանդէպ, հայի Գողթան գաւառին, առ Երասխ գետով ի տեղւոջն զոր Մաղարթն կոչեն»:

Ըստ ավանդության` Բարդուղիմեոս առաքյալը Ա դ. քրիստոնեություն է քարոզել Նախիջևան և Գողթն գավառներում, ապա անցել Վասպուրականի Աղբակ գավառ, որտեղ և սպանվել է Հայոց Սանատրուկ Արշակունի թագավորի կարգադրությամբ Հայոց Հայրենիքում անհարազատ և օտարոտի գաղափարներ տարածելու համար (այն նույն Սանատրուկի, ով տարիներ առաջ նույն պատճառով սպանել էր Թադեոս առաքյալին և հարազատ դստերը՝ Սանդուխտին): Բարդուղիմեոս առաքյալի սպանվելու վայրում հետագայում կառուցվել է նույնանուն վանքը: Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 305: Տե՛ս նաև Ուղեւոր Ա. Ե., Ուղեւորութիւն ի Սուրբ Էջմիածին. 1876 Յուլիս 20, «Սիօն», 1877, էջ 211-213 (նույնությամբ վերահրատարակել է Շահխաթունյանցի հրատարակած կոնդակը): Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, յուլիս-դեկտեմբեր, էջ 231: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 578: Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 5: Ըստ Հովհ. Շահխաթունյանցի հրատարակած կոնդակի՝ վանքը կառուցել են Բարդուղիմեոս և Թադեոս առաքյալները. «...որ էր սայ շինեալ սուրբ առաքելոցն Բար¬դուղիմէոսի և Թադէոսի...» (տե՛ս Շահխաթունեանց Յովհ., նշվ. աշխ., հ. Բ, էջ 305-307): Կոնդակի հետագա հրատարակություններում Թադեոս առաքյալի անունը բացակայում է: Ցուցակ ձեռագրաց Թաւրիզի Մելիք-Թանգեան ազգային-եկեղեցական թանգարանի, կազմեց՝ Վ. ծայրագ. վրդպ. Տէմիրճեան, Անթիլիաս, 1977, էջ 68: Հմմտ. Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, աշխատասիրությամբ Ա. Ս. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 312: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 207, 209:

Երկրաշարժ
1759 թ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. Նախավկայի վանքին մեծ վնաս է հասցնում 1759 թ. նոյեմբերի 13-ի երկրաշարժը: Ավերվում է համալիրի շրջապարսպի հարավային հատվածը, վնասվում են միաբանության խարխլված խցերն ու գլխավոր եկեղեցու տանիքը: Նույն թվականի նոյեմբերի 26-ին Հակոբ Շամախեցին Միքայել վանահորը հանձնարարում է նորոգել վնասված կառույցները՝ տալով նրան հանգանակության իրավունք, հորդորելով թեմի բնակչությանը մասնակից լինել այդ գործին. «...հռչակաւոր վանք սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային Քրիստոսի եւ առաջին մարտիրոսին: Որ շնորհօքն Քրիստոսի կառուցեալ կայ յերկրին արևելից ի նահանգին Նախիջեւանու եւ ի գիւղն Շամբ. արդեանս ձեզ հայտնի է, որ սուրբ Ստեփաննոսի վանքն վաղնջուց գոլով` տանիք եկեղեցւոյն պարիսպն եւ կամ խցերն ամէն քայքայեալ են, մինչ զի վասն մեղաց մերոց այսմ ամի մեծ շարժ լեալ հարաւային կողմն պարսպին փլեալ եւ քակեալ եղեւ ի շարժից. վասն որոյ ոչ ունելով նոցա կարողութիւն եւ ոչ յատուկ թեմս, որ շինիցեն զքակեալն, որ եւ ծանուցեալ մեզ յիրաւի աղաւաղեցաք եւ զայս օրհնութեան կոնդակս տուաք ի ձեռն մեր սիրելի եւ հոգեւոր որդի եւ նորին առաջնորդ Մուսայէլ խոհեմամիտ վարդապետին գալ եւ շրջիլ ի դրունս աստուածասէր ողորմածացդ եւ խնդրել զկամաւոր ողորմութիւնս...»:

«Թվին ՌՄԸ (1759) նոյեմբերի ԺԳ (13) մեծ շարժ եկաւ Նախչվան երկիր» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. II, կազմեց Վ. Ա. Հակոբյան, Երևան, 1956, 526): Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 123-124: Տե՛ս նաև նույնի` Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 664-665: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 219:

1840 թ․

1840 թ. հունիսի 20-ի հզոր երկրաշարժը նոր հարված է հասցնում մենաստանին. «...Նախավկայի վանքն յերկիրն Պարսից... հաղորդեցան նոյնպէս վերատառեալ վնասուց...»: Հիմնականում ավերվում է համալիրի զանգակատունը: «...Զանգակատունն, որոյ գմբէթն 1840 ամի երկրաշարժութենէն խոնարհուած էր եւ երեք սիւնքն մնացած էին»: Ստեղծված անբարենպաստ վիճակի պատճառով Թադեոս առաքյալի և Ստեփանոս նախավկայի թեմերը միավորվում են: Կազմվում է Ատրպատականի հայոց թեմակալ առաջնորդությունը՝ կենտրոն ունենալով հայաշատ և օրեցօր ծաղկող Թավրիզը:

«Արարատ», 1917, սեպտեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 760: Շերմազանեանց Գ., Ճանապարհորդութիւն Հայաստանումը. 1842 թիւ, 12 օգոստոսի, Մաղարթու Նախավկայի վանքումը, «Արարատ», 1877, էջ 26: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 221:

1759 թ․

1759 թ.՝ Միքայել վարդապետի օրոք, երկրաշարժը ավերում է եկեղեցու տանիքը, վնասում խցերը և փլեցնում պարսպի հարավային կողմը ։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 25:

1975 թ․

Վանքի պարսպապատի չորս կամարակապ պատուհանները քանդվել են 1975 թ. երկրաշարժից:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 227:

Նորոգություն
18 դ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. 1704 թ. նախիջևանցի Աղամալի մեկենասությամբ նորոգվում է Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու արևմտյան պատը, 1711 թ. էլ կառուցվում է զանգակատունը:

Տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 285, արձ. Դ, էջ 294, արձ. ԿԵ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 219:

18 դ․

Մաղարդավանքը ԺԸ դարում. Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցի կաթողիկոսը (1706-1714) Նախավկայի վանքը տնտեսական ծանր կացությունից դուրս բերելու և անհրաժեշտ նորոգություններ իրականացնելու համար արձակում է երկու կոնդակ, որոնցից առաջինով հանդիմանում է Գողթանի, Երնջակի և Նախիջևանի գավառների բնակչությանն իրենց պարտականությունների մեջ թերանալու հարցում, ապա կարգադրում հնարավորինս աջակցել վանքի բարեկարգման և նորոգության գործին: Երկրորդ կոնդակով կաթողիկոսը, դիմելով «ամենայն երկրի քաղաքաց եւ գեօղորէից» բնակչությանը, կրկին հորդորում է օժանդակել «վասն շինութեան սուրբ եկեղեցւոյ եւ պայծառութեան սուրբ Նախավկային», քանի որ «...սուրբ Նախավկայի վանքն ձեզ ամենեցուն յայտնի է այն վանիցն խարճն չքաւորութիւնն, պարտքն եւ նեղութիւնն եւս առաւել զանգակատունն նորոգեալ են եկեղեցոյն...»:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 110-115: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, Բ մաս, էջ 644-649: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 218:

1986 — 1987 թթ․

Սբ. Ստեփանոս եկեղեցուց արևելք` պարսպին կից գտնվող երկհարկ կառույցի առաջին հարկի երեք ավերված սենյակները նորոգվել են 1986-1987 թթ.:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 284:

1826 թ․

Մաղարդավանքը ԺԹ դարում. 1826-1827 թթ. Թիֆլիս քաղաքի բնակիչ (հետագայում` քաղաքագլուխ), ծնունդով ջուղայեցի աղա Շերմազանի միջոցներով վերստին նորոգվում է եկեղեցին («նորոգեցաւ տունս կրկին»), վերականգնվում են ԺԷ դարի 90-ական թվականներին Նաղաշ Հովնաթանի ստեղծած որմնանկարները:

Հախնազարեան Ա., Իրանում գտնվող հայկական վանքերի պատմութիւնը. Ս. Ստեփանոս Նախավկայ, «Ալիք», 1983, N 164, էջ 6: Տե՛ս նաև Այվազյան Ա., Նախիջևանի որմնանկարչական արվեստը, Երևան, 1998, էջ 33-35: Վերականգնման աշխատանքների մասին տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 301-302, արձ. ՃԶ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 221:

Վանքի հիշատակությանը հանդիպում ենք 1840-ական թվականներին: Երկրաշարժից ավելի քան մեկ տասնամյակ անց՝ 1854 թ., ագուլեցի մահտեսի Գալուստ և Մկրտիչ Տեր-Մկրտչյանց եղբայրների մեկենասությամբ նորոգվում է վանքի զանգակատունը: Ի դեպ, երկրորդ անգամ այն վերակառուցվում է 1879 թ.՝ հիննախիջևանցի Կարապետի միջոցներով:

Rev. John. Mason Neale, A History of the Holy Eastern Church, part I, London, 1850, p. 106. Վիմագիրը տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 317, արձ. ՄԷ և էջ 318, արձ. ՄԹ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 221:

1864 թ․

1864 թ. հունիսին Մ. Սմբատյանցը, որպես վանահայր, իր պաշտոնավայրում հանդիպում է Ատրպատականի առաջնորդ Գևորգ արքեպիսկոպոս Վեհապետյանցին (վանքը ծառայում էր որպես ամառանոց): Թեմի առաջնորդը հուլիսին Սմբատյանցին վանքի նորոգության ծախսը հոգալու նպատակով հանձնարարում է Նախիջևանի գավառում անցկացնել հանգանակություն, սակայն «Օգոստոսի վերջերումը վերադարձայ Սբ. Նախավկայի վանքը, գրուածքս մնաց ինձ, իսկ նուիրադրամը հասաւ առաջնորդին, որով իբր թէ վանքը պէտք է նորոգեր, բայց ձեռք չտուեց, միայն` ներքևը` ծառերի միջի փոքր աւազանը հաճեցաւ նորոգել, այն էլ թողուց թերի և հոկտեմբերի սկզբներում գնաց Խոյ և Սալմաստ: Ինձ էլ հետը տարաւ Խոյ և Սալմաստ, և այնտեղից ուղարկեց Որմի` նուիրակութեան պաշտօնով: Երբ որ նուիրակութիւնից 1865 թւին (մարտին) վերադարձայ Սբ. Նախավկայի վանքը` վանահայրութեան պաշտօնիս, սկսեցի պատրաստութիւն տեսնել վանքի տանեաց նորոգութեան համար»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 228, թ. 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 221-222:

981 թ․

981 թ. Աշոտ Ողորմած թագավորի դուստր Հռիփսիմեի կտակագիրը հաստատում է, որ վանքի երեք տաճարները՝ Սբ. Աստվածածինն, Սբ. Գևորգն ու Սբ. Թադեոսը խախտված էին, և իր հոր հրամանով վերակառուցվում են։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 21:

1865 թ․

1865-1866 թթ. նորոգվում են եկեղեցու տանիքը և հյուսիսային կողմի խցերը:

Վիմագիրը տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 318, արձ. ՄԸ: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 222:

1890 թ․

1890 թ. վանքը տակավին խարխլված վիճակում էր և կարոտ նորոգության: Դեկտեմբերի 25-ին Ջուղա գյուղի բնակիչներ Ավի, Գալուստ, Գուլգուլ Մելիք-Պապյան Մելիք-Ստեփանյանցները և Մարտիրոս Պետրոսյանն առաջարկում են «...Նախավկայի վանքի արևելեան աւերակ հին սենեակների դիմաց կապեն պատշգամեր սեփական ծախքով...»: Մակար Թ Թեղուտցի կաթողիկոսը (1885-1891) ոչ միայն ընդունում է բարեգործ անձանց առաջարկը, այլև խոստանում աշխատանքների հաջող ավարտման դեպքում խրախուսական կոնդակ հղել նորոգումների հանձնառուներին: Կոնդակը գրվել է 1891 թ. մարտի 24-ին, ուր մասնավորապես ասված է. «...ըստ խոստման իւրեանց փութասցին այժմէն իսկ առնել շինուածս ի գերահռչակ վանս Ստեփաննոսի Նախավկայի և յաւարտ շինութեանցն այնոցիկ տալ տեղեկութիւն նորին օծութեան զի ի տրիտուր ա(ստու)ծահաճոյ գործոց նոցին առաքեսցի յանուն յիշեալ բարեպաշտ յարանցն Հայրապետական կոնդակ օրհնութեան»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 141, թ. 5, 7: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 222:

17 դ․

Ըստ XVII դարի պատմագիր Առաքել Դավրիժեցու՝ վանքն այնքան խարխուլ վիճակում էր, որ Հակոբ Ջուղայեցին ստիպված հիմնովին վերակառուցում է եկեղեցին ու նորոգում համալիրի տարբեր մասերը և հեռվում գտնվող ակից ջուրը խողովակներով հասցնում վանքին։ Շինարարական այս աշխատանքները տևում են 12 տարի, որին առնչվող հակիրճ արձանագրությունը պահպանված է եկեղեցու արևելյան պատի հյուսիսային անկյունում: Եկեղեցու և վանքի ներկա տեսքը, արդյունքն է այդ գործունեության։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 23-25:

Շինարարական այս գործածությունը շարունակում են Հովհաննես, Պետրոս ու Հակոբ Շամբեցի վանահայրերը և վերականգնում վանքի արևմտյան պարիսպը, ճաշասրահը, վանականների խցերն ու զանգակատունը ։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 25:

1826 թ․

1826 թ. Սարգիս վարդապետի օրոք, եկեղեցին ներսից նորոգվում է և Նաղաշ (նկարիչ) Հովնաթանի որմնանկարներով հարստանում։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 25:

1910 թ․

1910 թ. հիննախիջևանցի Խաչատուր Վարդանյանը, «ձեռամբ Ջուղայեցի Ալի Մելիք-Ստեփանեանցի», հինգ հարյուր ռուբլի գումարով նորոգում է գլխավոր եկեղեցու տանիքը և այդ մասին թողնում արձանագրություն զանգակատան առաջին հարկում (տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 318, տե՛ս արձ. ՄԺ):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 224:

1840 — 1866 թթ․

1840 թ. երկրաշարժից նորից վնասվում է զանգակատունը, որը նորոգվում է 1845-ին, իսկ եկեղեցու տանիքը՝ 1865-66-ին ։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 26:

1983 թ․

1983 թ-ից պետական «Միրասէ Ֆարհանգի» (Մշակույթի ժառանգություն) հաստատության կողմից վանքում վերանորոգության աշխատանքներ են տարվել։ Մասնավորապես նորոգվել են եկեղեցու տանիքն ու հարակից խցերը։ «Երկիր և մշակույթ» կազմակերպությունը, տարիներ շարունակ ահազանգել է վանքի վտանգավոր վիճակի մասին ու դրամահավաքի հասույթը տրամադրել այս գործին ։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 27:

1968 թ․

1968 թ. Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացության հասույթից 50.000 ռիալ հատկացվում է Ստեփանոս նախավկայի վանքի` անհրաժեշտ նորոգության որոշ աշխատանքների համար, որոնք էլ սկսվում են աշնանը: Սակայն 1971 թ. մտահոգությամբ գրվել է. «...Ս. Ստեփանոս նախավկայ վանքի կոթողական կառոյցը քանդւում է եւ պէտք ունի անմիջական նորոգութեան: Ահաւասիկ ահազանգ ենք հնչեցնում` պէտք է հասնել օգնութեան, քանզի բնութեան տարերքի ազդեցութեան հետևանքով եկեղեցին վտանգաւոր ճեղքւածքներ է ստացել, զանգակատունը աւելի քան, և մէկ տարին անգամ կարող է ուշ լինել և անսրբագրելի հարւած հասցնել մեր այդ սրբութեան»:

Մամեան Ն., Ատրպատականի Հայոց թեմը, «Րաֆֆի» տարեգիրք, Ա տարի. 1968, Թեհրան, 1969, էջ 392: Ս. Ս., Ս. Թադէից յետոյ այց Ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքին, «Ալիք», 1971, N 179, էջ 5: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 227:

1985 թ․

1985-1988 թթ. Իրանի հուշարձանների պետական վարչությունը («Միրասե Ֆարհանգի»), ունենալով «Երկիր և մշակույթ» կազմակերպության տնտեսական հովանավորությունը, վերականգնում է եկեղեցու տանիքը (1968 թ. դրությամբ եկեղեցու տանիքը շատ վնասված, բուսածածկ էր, նույնիսկ որոշ մասերում լրիվ խարխլված էր):

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 227:

1996 թ․

1996 թ. հուլիսին Մաղարդավանքի վիճակի և նորոգության ընթացքի վերաբերյալ գրվել է. «Յաւելեալ կառոյցները կապ չունին մայր շէնքին հետ, ժամանակի ընթացքին փուլ եկած են եւ վնաս հասցուցած` մայր շէնքին: Աւելին, կառույցը սկզբնական շրջանին ունեցած է 7-8 մեթր խորութեամբ յատուկ ջրանցքներ, որոնք անձրև-ջուրը կը հեռացնէին կառոյցէն, ժամանակի ընթացքին, այդ անցքերը խցուած են ու անձրեւ-ջուրը վնասած է բուն կառոյցին: Բարձունքի մը գագաթին կառուցուած շէնքը կը գտնուի նաեւ հողի սահանքի վտանգի տակ, թէեւ անոր ենթակառոյցի ամրացման համար յենակներ հաստատուած են: Նոյն մտահոգութիւնները կարելի է արձանագրել նաեւ պարիսպին մասին: Նորոգուած են տանիքը, արևմտեան ճակատը, հիւսիսային ճակատը և հիւսիսի Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին: Թուագրուած են վար առնուած եւ արեւելեան երեսպատուած քարերը: Նորոգութեան համար պատրաստ է նաեւ զանգակատունը: Վանքին տանիքներէն եւ խուցերէն հեռացուած է մեծ քանակութեամբ հող ու թափօն»:

Առաքելեան Վ., Իրանի հայկական կոթողներու վերականգնումի աշխատանքը, «Յառաջ», 1996, յուլիս 27, 28, էջ 3 և յուլիս 30, էջ 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 227:

976 թ․

Մաղարդավանքը Ժ դարում. վանքը հիմնական վերակառուցման է ենթարկվել 976 թ. Աշոտ Բագրատունու կարգադրությամբ և նրա նյութական աջակցությամբ: Այդ մասին վկայություն ենք գտնում ԺԲ դ. գրավոր նյութերում, մասնավորապես Հոռոմայրում Առաքել գրչի ընդօրինակած «Տօնապատճառ»-ի անթվակիր հիշատակարանում, ուր վկայված է նաև վանքի առաջնորդ Գրիգորեսի՝ Ապիրատի որդու անունը. «...Եւ ետ գրել զսա ի յարդար և ի քրտնախոնջ վաստակոց և ոչ ամենևին ի պարգևաց այլոց, և յետ զսա սրտի յաւժար կամաւք ընձա աստուածաբնակ սուրբ ուխտին, որ կոչի Մաղարթէ վանք՝ հիմնացեալ ի սուրբ առաքելոյն Բարթողոմեոսի, և կրկին նորոգեալ հրամանաւ մեծ թագաւորէն Աշոտ անուն, զոր կանգնեալ եկեղեցին յանուն նախավկային Սրբոյն Ստեփաննոսի և սուրբ զաւրավարն Գէորգա, և այժմ ունի զառաջնորդութիւն սուրբ ուխտին տէր Գրիգորէս, որդի Ապիրատին, այր հեզ, սրբասէր, հաճոյ Աստուծոյ...»: Այս գրության ժամանակը, իրոք, համապատասխանում է Ապիրատի որդու՝ Գրիգորես եպիսկոպոսի` Նախավկայի թեմի առաջնորդության շրջանին, ուստի ավելի արժանահավատ է: Գրիգորեսի առաջնորդ լինելը հաստատվում է նաև «Էջմիածնի ավետարան» կոչված ծաղկազարդ ձեռագրի (մանրամասն տե՛ս սույն աշխատության Մաղարդավանքի ձեռագրերի հավաքածուի բաժնում) 1173 թ. հիշատակարանում, որը Վահրամի որդու՝ Գուրժիի (այլ տարբերակ՝ Գուրջի) պատվերով գրել է տեր Ստեփանոս գրիչը: Նրանում կարևոր տեղեկություններ կան Նախավկայի վանքի մասին, որոնք ցույց են տալիս, որ սրբավայրն այդ տարիներին, «...ի հայրութեանս Գրիգո[րո]յ» ծաղկուն վիճակում է եղել և մեծ հռչակ է ունեցել հայության մեջ: Վանքն ուղղակի հիշվում է «...մեծահռչակ վանքս Մաղարդիս՝ ի Սուրբ Նախայվկայս...» ձևով:

Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, աշխատասիրությամբ Ա. Ս. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 213, 312: Տե՛ս նաև Գարեգին Ա կաթողիկոս, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հատոր Ա, Անթիլիաս, 1951, էջ 654: Հարություն Քյուրտյանն առանց հիմնավոր փաստի հիշատակարանը համարում է ԺԳ դ. գործ (տե՛ս Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, յունիս, էջ 50): Ի դեպ, Մաղարդավանքի պատմության մասին Քյուրտյանի հոդվածը հրատարակվել է մի փոքր մասով (13 մեքենագիր էջ)՝ սկզբից մինչև 1563 թ. ներառյալ («Հուր», 1974, N 36, յունիս, էջ 44-50 և N 37-38, յուլիս-օգոստոս, էջ 37-42): Մեր ձեռքին է հոդվածի ամբողջական շարադրանքը (55 մեքենագիր էջ), որը ժամանակին մեզ է տրամադրել գնդապետ Էմիլ Հակոբյանը, և որի մեծագույն մասը մինչ օրս մնացել է անտիպ: Հ. Քյուրտյանը ուսումնասիրել է վանքի պատմությունը սկզբից մինչև 1790 թ. և կազմել է թեմակալ առաջնորդների գավազանագիրքը: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 537: Ստրչիգովսկի Յ., Էջմիածնի Աւետարանը, թարգմ. Հ. Բ. Պիլէզիկճեան, Վիեննա, 1892, էջ 15-21: Հայկական մանրանկարչություն, ներածական հոդվածը Լ. Ա. Դուռնովոյի, Երևան, 1967, էջ 201-202: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 211:

17 դ․

ԺԷ դարը Ստեփանոս նախավկայի վանքի համար նշանավորվում է որպես վերաշինության աննախադեպ ժամանակաշրջան: Մեծածավալ շինարարական աշխատանքների նախաձեռնողը Հակոբ վարդապետ Ջուղայեցին էր. «Եւ յետ բազում ժամանակաց մնալոյ նորա ի սուրբ Էջմիածինն՝ գնաց ի սուրբ Նախավկայի վանքն՝ որ է ի Շամբի-ձորգեղ. և քակեալ զհին և խարխալեալ եկեղեցին, և շինեաց գեղեցիկ յօրինմամբ. զպարիսպն, զխոհանոցն, և զխցերն շինեալ աւարտեաց: Եւ մինչ էր նա (իմա՛ Հակոբ Ջուղայեցին, Ա. Հ.) անդ ի սուրբ Նախավկայի վանքն, մեռաւ Փիլիպպոս Կաթուղիկոսն ի սուրբ Էջմիածին ի ՌՃԴ թուին: Եւ առաքեցին սուրհանդակ, և բերեալ զնա, և օրհնեցին Կաթուղիկոս ի Ծաղկազարդի կիւրակէն»:

Հակոբ Ջուղայեցու` Մաղարդավանքում անցկացրած տարիների և գործունեության մասին տեսակետներն առանձնանում են: Ղ. Ալիշանը, Հ. Քյուրտյանը և այլք չեն ընդունում նրա առաջնորդ լինելու հանգամանքը: Ղ. Ալիշանը սոսկ մատնանշում է վանքի վերաշինությունը և Հովհաննես Մկրտչի նշխարների գյուտը և ոչինչ չի գրում Հակոբ Ջուղայեցու առաջնորդության մասին (Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 519): Հարցի առնչությամբ Հ. Քյուրտյանը գրում է. «...պետք է խորհիլ, որ Յակոբ Ջուղայեցի, որ գոնէ 1643էն ի վեր վանքին վերաշինութեամբ զբաղուած էր մինչեւ 1654, վանքին առաջնորդը չէր, այլ լոկ վանքին շինարարը» (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 21 (անտիպ): Մինչդեռ Հ. Ոսկյանը Ջուղայեցուն համարում է Փիլիպոս Աղբակեցու օրերում (1632-1655) Շմավոն եպիսկոպոսի հետ աթոռակալած առաջնորդ (Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 545): Հր. Աճառյանի կարծիքով Ջուղայեցին եղել է Նախավկայի վանքի վանահայր (Աճառյան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Գ, Երևան, 1946, էջ 513-514): Հակոբ Ջուղայեցուն Մաղարդավանքի առաջնորդ է համարում նաև Մովսիսյան Հուսիկ վարդապետը. «Փիլիպպոսին յաջորդեց Յակովբ Դ. Ջուղայեցի, որ աշակերտելով Նոր-Ջուղայու առաջնորդ Խաչատուր վարդապետ Կեսարացուն, նորանից աբեղայ ձեռնադրուեց. 1646 թուին եկաւ Էջմիածին, մեծամեծ ծառայութիւններ կատարեց և Փիլիպպոս կաթուղիկոսից եպիսկոպոս ձեռնադրուեց, կարգուեց Մաղարթայ Ս. Ստեփաննոսի վանաց առաջնորդ և ի հիմանէ վերաշինեց նոյն վանքը, որ առաջ փոքր մենաստան էր» (Յ. վ. Մ. (Մովսիսյան Հուսիկ վարդ.), Հայաստանեայցս Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ պատմութիւն, «Արարատ», 1886, փետրուար, էջ 67): Տարեթվի հարցում այստեղ ակնհայտ շփոթություն կա, քանի որ, արձանագրության համաձայն, 1643 թ. մենաստանի վերականգնման աշխատանքներն արդեն սկսվել էին: Բայց եթե դա այդպես է, ուրեմն նա առաջնորդությունը ևս պետք է վարեր, քանի որ այս երկու պաշտոնները միշտ էլ կենտրոնացած են եղել միևնույն անձի ձեռքում: Մինչդեռ Հակոբ Ջուղայեցու` թեմակալ առաջնորդ լինելու մասին մատենագրական տեղեկությունները բացակայում են: Չկան նաև առաջնորդության փաստը հաստատող վիմագրական տվյալներ: Մնում է ենթադրել, որ Հակոբ Ջուղայեցին երբեք էլ չի եղել Նախավկայի վանքի առաջնորդ: Իսկ թե ե՞րբ և ի՞նչ հանգամանքներում է նա եկել Մաղարդավանք՝ հայտնի չէ: Հ. Քյուրտյանը որոշ վերապահումով է անդրադառնում վանքի կառույցները հիմնովին վերաշինելու պատմիչների տեղեկությանը. «Կարելի չէ կասկածիլ, որ Յակոբ Ջուղայեցի կարեւոր նորոգութիւններ կատարած ըլլայ Մաղարթի վանքին զանազան մասերուն վրայ, սակայն անհաւատալի է Առաքել Դաւրիժեցիի հաւաստումը, որ Յակոբ Ջուղայեցի «սկսաւ վանքը նորոգել, եւ զամենայն շինուածսն քակեաց ի հիմանց, զեկեղեցին եւ զտներն եւ զխցերն, եւ զայլ ամենայն (Զաքարիայ սարկաւագ կը յիշէ խոհանոցն ալ: Յ. Ք.), ապա ինքն զհիմն էարկ եկեղեցւոյն...»: Ցաւալի է, որ հին արձանագրութիւններ կը պակսին կամ անծանօթ մնացած են ստուգելու համար Յակոբ Ջուղայեցիէ առաջ գոնէ եկեղեցւոյն վիճակը...» (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 22-23 (անտիպ): Զաքարեայ սարկաւագի պատմագրութիւն, հ. Բ, Վաղարշապատ, 1870, էջ 60: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 214-215:

Շինարարական աշխատանքների վերաբերյալ ուշագրավ է նաև հետևյալ տեղեկությունը. «...մեծ և անուանի վանքն սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային, որ ի Դարաշամբի ձորին է, որ յառաջագոյն էր անպարիսպ, նա և շինուածք տանցն և յարկացն խարխալեալ և բլբլկեալ, և դիրք շինուածոցն յոռի և անպիտան: Իսկ Ջուղայեցի Յակովբ վարդապետն, որ յետ Փիլիպպոսի նա եղև կաթուղիկոս, սա ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան Փիլիպպոսի սկսաւ նորոգել, և միանգամայն զամենայն շինուածսն քակեաց ի հիմանց, զեկեղեցին և զտներն, և զխցերն, և զայլն ամենայն, ապա ինքն զհիմն էարկ եկեղեցւոյն և շինեաց խաչանման եկեղեցի սրբատաշ վիմօք, վերամբարձ կաթուղիկէին, գեղեցկաշէն և զանազան արուեստակեալ նկարակերտութեամբ զարդարեալ: Սոյնպէս և զպարիսպն շուրջանակի, և զտներն և զխցերն ամուր և հաստահեղոյս վիմօք շինեալ, որոց ձևն և դիրքն և յարմարութիւնքն կարի ըմբոն և պատշաճաւոր, զոր բազում աշխատութեամբ և յոլով ծախիւք յամս տասն ապա կատարեցաւ. զի զքարն և զկղմինտրն ի գեղջէն Աստապատայ բերէին տփով զերեսօք ջուրց Երասխ գետոյն. և մասն ինչ ի քարանցն յԱրարգ գեղջէն բերին ձիով. սոյնպէս և զկիրն և զփայտն և զհացն ի հեռու վայրաց բերէին մեծաւ աշխատութեամբ և յոլով ջանիւ, կատարեալ յաւարտ ածին...»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 281: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 215:

1654 թ․

Վանքի շինարարական աշխատանքների վերաբերյալ գրվել է նաև սուրբ Կարապետի նշխարների գյուտի առնչությամբ. «Իսկ եպիսկոպոսն Շմաւօն պահեաց զնշխարն զայս առ ինքն մինչ ի ժամանակս յայս, յորում է թուականն մեր Հայոցս ՌՃԳ (1654) և ի սոյն ժամանակի մեծ վարդապետին Յակոբ, որ էր և սա Ջուղայեցի, նորոգէր զնոյն վանքն սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային, բազում և անթիւ ծախիւք և մեծաւ աշխատութեամբ. սկիզբն արար եկեղեցւոյն ի հիմանէ մինչև ցկատարումն կոփածու վիմօք, այլ և զպարիսպն ամենայն և զամենայն շինուածսն որք ի նմա, զամենեսեան ի հիմանէ ձեռնարկեալ վերստին նորոգեաց»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա. Խանլարյանի, Երևան, 1990, էջ 400: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 215:

1643 թ․

Շինարարական աշխատանքները տևում են 12 տարի` 1643 թ.-ից մինչև 1655 թ. (տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 285, արձ. Ա): Դրանց հպանցիկ անդրադարձն ենք գտնում նաև 1653 թ. Էջմիածնում ընդօրինակված ձեռագիր Ժողովածուի հիշատակարանում (ստացող՝ Հովհաննես). «...սրբազան րաբունապետն Յակովբ, որ է փոխանորդ տեառն Փիլիպպոսի ...զտաճար Սրբոյն Ստեփանոսի Նախավկային, որ ի ձորն Շամբի անուանեալ, շքեղազարդ յօրինու[ա]ծով կառոյց...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 538-539: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 215:

1653 թ. Գողթան գավառի Փառակա գյուղում Ղազար երեցի ընդօրինակած «Յայսմաւուրք»-ի հիշատակարանից պարզվում է, որ վանքի վերակառուցման գործում մեծ ավանդ է ներդրել տեղի Ջերմկու վանքի միաբան Սիմոն կրոնավորը. «Դարձեալ յիշեցէք ի բարին զտէր Սիմոն կրօնաւորն, որ բազում աշխատանք ունի ի վերայ Ս. Նախավկայի վանացս, զի ավերեալ էր և անբնակ մնացեալ: Սա եղև պատճառ շինութեան վանացս...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 547: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 215:

1655 թ․

Այն, որ 1655 թ. վանքի վերաշինության աշխատանքներն ավարտվել են, և մենաստանն էլ օծվել է, հաստատվում է նույն թվականին այստեղ ստեղծված Ժամագրքի հիշատակարանով. «Թվին ՌՃԴ (1655) ի դուռն Ս. Ըստեփանոս նորաքնու[ն]ք Նախավկային զվերջին նորոգումն»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 1403: Տե՛ս նաև ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 645: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 215-216:

1684 թ․

Մաղարդավանքում անհրաժեշտ նորոգություններ իրականացնելու համար 1684 թ. նոյեմբերի 17-ին Ամենայն Հայոց Եղիազար Ա Այնթապցի կաթողիկոսը (1681-1691) կոնդակ է հղում Թիֆլիսի և շրջակա գյուղերի հայությանը. «...վկայարան սուրբ Ստեփաննոս Նախավկային, զոր եւ յետոյ նորոգեալ եղեւ ի Յակոբ կաթուղիկոսէն, բայց եթէ յինչ պատճառի փութով խարխալեալ եւ քայքայեալ եղեւ, զոր եւ այժմ կամին զգլուխն նորոգել, բայց տեսեալ մեր զթուղթ խնդրոյ ձերոյ եւ լուաք, թէ ասացեալ էք սուրբ Նախավկայի առաջնորդացէն մէկն գայ մեք օգնութիւն առնեմք... մեք հրաման տուաք Յոհան եւ Պետրոս վարդապետաց գալ առ ձեզ, եւ ով ոք երկոցուցն գայցեն առ ձեզ կամ Ոհան վարդապետն եւ կամ Պետրոս վարդապետն սիրով ընկալջիք եւ իւրաքանչիւր կարողութեան առատապէս ողորմութեամբ եւ արդիւնաւոր տրօք սատարեսջիք դմա... մէկ այնպէս արդիւնք ցուցէք, որ պատճառ լինիք նորա նորոգութեան...»: Հովհան և Պետրոս վարդապետները նվիրատվությունների շնորհիվ Թիֆլիսում հավաքված որոշ գումարով ձեռնամուխ են լինում վանքի նորոգությանը: Սակայն շինարարությունն անավարտ է մնում նախ Պետրոսի, ապա ութ ամիս անց Հովհանի մահվան պատճառով: Միաբանների աջակցությամբ գործն իր ավարտին է հասցնում Հովհանին հաջորդած Հակոբ Շամբեցի առաջնորդը` թերի թողնելով միայն ներքին հարդարանքի որոշ աշխատանքներ. «Դարձեալ յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զՇամբեցի հոգիընկալ Յոհան եւ Պետրոս վարդապետքն, որք ձեռն արկին նորոգման զխախտեալ եւ զքայքայեալ եկեղեցին սրբոյն Ստ. Նախավկային, զոր բազում ջանիւք եւ աշխատութեամբ նորոգեցին յոլով ծախիւք առաւել պայծառ քան զառաջինն, բայց չեւ եւս էր կատարումն գործոյն եհաս վախճանն Պետրոս վարդապետին, զոր փոխեցաւ առ Տէր եւ զկնի Ը ամսոյ Յոհան վարդապետն եւս փոխեցաւ առ Տէր եւ մնաց եկեղեցին անկատար եւ Յակոբ վարդապետ որ յաջորդեաց զկնի նոցա յաթոռ սուրբ Նախավկային միաբանութեամբ հանդերձ ժրաջան եւ աշխատավոր եղբարց ամենեցուն նորոգեալ կատարումն հասոյց բազում երանգօք, բայց ի ներքոյ բազում պարտուց կան...»:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 102: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 557, 628-629: Եղիազար Ա Այնթապցու այս կոնդակը հիմք է տվել Հ. Քյուրտյանին եզրակացնելու, որ Հակոբ Ջուղայեցին իրականում արմատական վերաշինություն չի կատարել Մաղարդավանքում, ինչպես ազդարարում են վերոհիշյալ սկզբնաղբյուրները, մանավանդ որ «...կը պակսի վերաշինութեան (1654 ի) մասին հարկ եղած արձանագրութիւն, որ յաճախ կը գտնանք, ուր նորոգութեան մասին մանրամասնութիւններ կը տրուին» (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 31 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 217:

Տնտեսություն
1819 թ․

1819 թ. նշվել է, որ վանքի տնտեսական դրությունը բավական վատթարացել էր, քանի որ «Վարմազիարք` ցեղ ինչ Տաճկաց Պարսկաստանի, բնակեալ շուրջ զլերամբք և ’ի դաշտավայրի գիւղօրէս` մինչև ’ի քաղաքն Խօյ, բռնանան միշտ վանաց այսմիկ, զանդս սորա հատանելով, զիրաւունս Դարաշամբայ իւրելով և զվանքն գոյաթափ առնելով և կեղեքելով»:

Թաղիդեանց Մ., Ճանապարհորդութիւն ի Հայս, հ. Ա, Կալկաթա, 1847, էջ 245: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1826 թ․

1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից ու պարսկահայերի գաղթից և հատկապես Թավրիզում Ատրպատականի հայոց առաջնորդարան ստեղծելուց հետո մենաստանի` առանց այն էլ անկայուն տնտեսական վիճակն ավելի է վատանում: 1850-1860-ական թվականներին վանք այցելած ականատեսն ընդգծում է «...վանական միաբանության անտարբերությունը և նրանց անհոգությունը դեպի վանքի սեփականությունները»:

Րաֆֆի, Ճանապարհորդություն Պարսկաստանում, ԵԺ, հ. 8, Երևան, 1957, էջ 326: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235:

Վանահայր
1633 թ․

1633 թ. Հակոբ Ջուղայեցին նշանակվում է վանքի վանահայր:

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 23:

Կալվածքներ
976 թ․

Մաղարդավանքի կալվածքներն ու տնտեսությունը. վանքը մշտապես արժանացել է ժողովրդի, աշխարհիկ և հոգևոր ավատական վերնախավի հոգածությանը, որն էլ ապահովել է նրա արդյունավետ գործունեության և միաբանության բարեկեցիկ կյանքի նյութական հիմքերը: Տարբեր առիթներով վանքին նվիրաբերվել են հողային ընդարձակ տիրույթներ, գյուղեր, ագարակներ, վարելահողեր, հանդամասեր, տարատեսակ շինություններ և այլն: Բացի այդ` վանքը տնտեսական ձեռքբերումներ է ունեցել առք ու վաճառքի, փոխանակումների և այլ ճանապարհներով: Վանքապատկան այս կալվածքները բազմիցս ամրագրվել են թագավորական հրովարտակներով, կաթողիկոսական կոնդակներով, առուծախի և նվիրատվական բնույթի բազմաթիվ կալվածագրերով, հայերեն և պարսկերեն այլ վավերագրերով: Դրանք կարևոր տեղեկություններ են պարունակում մենաստանի պատմության, տնտեսական վիճակի, պաշտոնավարած թեմակալ առաջնորդների մասին: Առկա է նաև տեղանվանական (հատկապես մանրատեղանունների մասին) հարուստ նյութ: Հայկական հոգևոր ոչ մի կենտրոնի մասին (Էջմիածնից բացի) այնքան շատ վավերագրեր չեն պահպանվել, որքան Նախավկայի վանքի մասին, ինչն «ինքնին խորհել է տալիս, որ միշտ էլ առավել մեծ են եղել այդ վանքի ազդեցությունն ու նյութական հնարավորությունները և անհամեմատ ավելի մեծ՝ նրա վայելած արտոնությունները»: Մենաստանում երկար տարիներ պահված ապակե խաչի հիշատակագրության համաձայն` 976 թ. ևս հայոց Աշոտ թագավորը վանքին նվիրում է «...Շամբա ջաղացներն, Երասխի նաւն և Աստապատու հողն...»:

Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 391-392: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 516-517: Տե՛ս նաև Բասմաջեան Կ., Մեր հնութիւնները, «Բանասէր», 1902, ապրիլ, էջ 97-101: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 569, 577: Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 391 և այլն: Ուղեւոր Ա. Ե., Ուղեւորութիւն ի Սուրբ Էջմիածին. 1876 Յուլիս 20, «Սիօն», 1877, էջ 211: Ի դեպ, ապակե խաչը ԺԹ դ. տեղափոխել են Էջմիածին (հիշատակագրությունն ամբողջությամբ տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 243-244, արձ. ԺԴ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 228-229:

976 թ․

Մաղարդավանքի կալվածքների մասին առաջին տեղեկությունները վերաբերում են Ժ դարին: Աշոտ թագավորի 976 թ. կոնդակում արձանագրված են Մաղարդավանքին ընծայված կալվածքները. «Յաւուրս հայրապետութեան Խաչկայ հայոց կաթուղիկոսի և ըստ մեծ ի մերոյ տէրութեան Արևելից և հարաւոյ հայոց Սահակայ Աշոտ յորջորջեալ անուամբ բարեպաշտ և մեծ շահնշահի եղև կատարումն շինութեան աստուածաբնակ Սուրբ նախավկայի... աշխատութեամբ... տեառն Բաբգենի...: Արդ ես` Աշոտ թագաւոր թագաւորաց ամենայն տիեզերացս, երկրպագեալ սուրբ տաճարիս դարձեալ յերթալն իմում հանդերձ զաւրաւքս, թագաւորաւք և իշխանաւք, հասայ ի տեղւոջս, որ կոչի անուն գեղոյն Շամբ: Եւ տեսի ատ մի ի գետեզր հանդէպ եկեղեցւոյն, առեալ զայն Դ (4) հատովն, Ա (1) հատն ի գեղն, Ա (1) գետն, Ա (10) Խոտորավանք, Ա (1) ի շարվենիք առեալ եւ գեղին ներքև ջաղաց Բ (2) ակնի և հանդէպ ջաղացացն` հանդ մի, որոյ անուն Ջաղաց հորջորջի սերմանց մաւտ, Ա (1) գրվիով առեալ զայն այլ, Դ (4) հատով, Ա (1) հատն ի քարն, Ա (1) ի գետն, Ա (1) ի Հասանանք, Ա (1) ի ջաղացքն: Զայս առեալ անցայ և յուղի անկեալ զաւրաւքս երթայի յաւան ամրոց ի Ճվաշ, և տեսայ Շամբի վերև, Արարուցն ներքև տեղի մի տափարակ, տեղի առեալ աւթևանս արարի, և առեալ զհանդն զայն սերմաց մաւտ Ժ (10) գրվոյ, ո՛չ առեալ հարկաւ, այլ սիրով, և բարի պարգեւաւք առի Դ (4) հատով, Ա (1) հատն հանդին ի վերին կարմիր քարն կարմիր, Ա (1) հատն ի ներքև հանդին ի մեծ քարն, մինն ի գետն, և միւսն հեղեղագնաց հեղեղատն: Եւ առեալ զընծէքս և հայրենիքս ետու դաստակերտ և ընծայ անհին Մաղարդեվանաց Սուրբ Ստեփաննոս նախավկային և Սուրբ Գէորգայ զաւրաւարին... Եւ աւարտումն եղև բանիս և գրիս ձեռամբ մեծանուն տէր Բաբգենի և մեծի իշխանացն Ապլղարիպ իշխանի Հայոց և Վրաց, Վասակ իշխանի Սիւնեաց, Գրիգոր իշխանի Ռշտունեաց, Գէորգ իշխանի Գնունեաց, Շապուհ իշխանի Արծրունեաց»:

Աբէլ արքեպիսկոս Ատրպատականի, Ճանապարհորդութիւն ի Դաւրէժ, «Կռունկ հայոց աշխարհին», 1861, Բ տարի, թիվ 8, էջ 636-637: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 228:

Իլխանության շրջանում Մաղարդավանքն իր հողային տիրույթների վերաբերյալ քանիցս հրովարտակներ է ստանում մոնղոլ տիրակալներից: Միայն 1330 թ.` Աբու Սայիդ սուլթանի օրոք, երկու անգամ (օգոստոսին և նոյեմբերին) վանքին շնորհվում են հաստատագրված հրովարտակներ, որոնք «գալիս են ապացուցելու, որ Նախավկայի վանքը ամբողջ մոնղոլական տիրապետության շրջանում և ավելի առաջ վակֆային և մուաֆության լայն իրավունքներ է վայելել» և, «...որ այդ արտոնությունները հաստատված և փաստագրված են եղել նաև մոնղոլներին նախորդող Էլտկուզյան աթաբեկների ու Սելջուկյան սուլթանների օրոք...»:

Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 395: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 229:

Առաջին վավերագիրը գրվել է Հարավային Ատրպատականում (Հարավային Ադրբեջանում)՝ Ուջանի արքունի ամառանոցում, վանքի և Մակվի դատավորի միջև եղած հողային վեճերի առնչությամբ, երբ դատավորը (փաստաթղթում նրա անունը չի հիշատակվում) ապօրինաբար տիրել է հնուց վանքին պատկանող Ախտաբլուրի ագարակին: Աբու Սայիդ սուլթանը ոչ միայն մենաստանին է վերադարձնում զավթած ագարակը, այլև կարգադրում է Մակվի մուսուլմաններին այսուհետև չմիջամտել վանքի վակֆային գործերին և հողատարածքը թողնել վանահայր Վարդանի տնօրինության տակ. «...Ախտաբլուրի ագարակը (մազրա’է) ըստ վակֆային փաստաթղթերի, հրամանագիր-յառլիղների ու ալթամղայի Մղարթի եկեղեցու վակֆերն են և հին ժամանակներից ի վեր մինչև այժմ պատկանում են նրան: Այժմ մեծ մեվլանա և ամենաարդարադատ կազի, Մակվի մուսուլմանների առաջնորդը, ...ապօրինի և անհարկի... տիրում է այս վակֆին: Եթե այդպես է՝ ապօրինի է: Դրա համար էլ սույն գրությունը գրի առնվեց, որպեսզի այսուհետև հակառակ վակֆային փաստաթղթի և հրամանագրի հիշյալ մեվլանան եկեղեցու վակֆում չմիջամտի, և եթե նշված կարգով մինչ այժմ վակֆ է եղել, հին փաստաթղթերի (բարաթներ) բովանդակության համաձայն, թողնի Վարդան կրոնավորի տնօրինության տակ, որպեսզի վերջինս վարվի համաձայն վակֆ անողի [սահմանած] պայմանների և ըստ Մեծ դիվանի կրկին անգամ հրապարակված ալթամղա-հրամանագրի: Նրանից չշեղվի և նրան չգերազանցի»:

Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 397: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 229:

1330 թ․

Աբու Սայիդ սուլթանի երկրորդ հրովարտակը գրվել է 1330 թ. նոյեմբերի 28-ին Ղարաբաղում (գյուղանունը չի հիշատակված): Սկզբնամասը թերի է, ուստի և անհայտ է մնում վիճելի այն հողատարածքը, որի վերաբերյալ տրվել է ներքոհիշյալ հրամանագիրը. «...Վակֆային է, բռնություն և ոտնձգություն չանեն, նրանց տներն ու այգիները չավերեն: Այն հոգևորականները, որոնք Մղարթի վանքում են նստում, իրենց ձեռքում գտնվող հրամանագրերի պատճառով, Շամլուի և նրան մերձակա ու սահմանակից կամ այլ գյուղերի համայնքներին, որոնք այս վայրերում կան, իրենց հովանավորության տակ չվերցնեն և չմիջամտեն իրենց չպատկանող մուլքերի [գործերում]: Դրա համար էլ սույն գրությունը գրի առնվեց, որ եթե այսպես է՝ I. Վարվեն ըստ իրենց ձեռքում գտնվող հրամանագիր-յառլիղի և Մեծ դիվանի որոշման, և եթե որևէ վեճ լինի դիմեն Մեծ դիվանին: II. Վարվեն ըստ իրենց ձեռքում գտնվող հրամանագիր-յառլիղի, նրանից չշեղվեն և նրան չգերազանցեն: Թող այս կարգով ընթանան և վստահություն տածեն»:

Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 397: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 229:

1475 թ․

Ուզուն-Հասանի` 1475 թ. հոկտեմբերի 8-ի հրովարտակով Դարաշամբի հոգևորականներն ազատվել են խարաջ և ջիզյա հարկերից. «...Դարաշամբի ղարուղան և քալանթարները թող իմանան, որ հայ կրոնավոր Վարդանը և ուրիշները եկան աշխարհի ապավենի դուռը և խնդրարկու եղան այն մասին, որ հին ժամանակներից ի վեր մինչև օրս երբեք այնպիսի օրենք չի եղել, որ Ուչքիլիսայի (Էջմիածին) կրոնավորներից ու սևագլուխներից խարաջ ու ջիզյա պահանջեն: [Այդ մասին] նրանք նախկին թագավորներից հրովարտակներ ունեն իրենց ձեռքին: Անհրաժեշտ է, որ նույն կարգով որոշված ու հաստատված ճանաչելով՝ այդտեղի կրոնավորներին ու սևագլուխներին անհանգստություն չպատճառեն, նրանցից ոչինչ չպահանջեն և նախկին կարգը անտես չառնեն, որովհետև հիշյալ կրոնավորները Ուչքիլիսայի (Էջմիածին) կրոնավորների [կարգին] են պատկանում»:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1956, էջ 49-50: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 229:

1541 թ․

1541 թ. կոնդակում Ամենայն Հայոց Գրիգոր ԺԱ կաթողիկոսը մատնանշում է թեմի սահմանները. «Գրիգոր ծառայիցն Աստուծոյ..., զոր գրեմք ի դրանէ...սուրբ Էջմիածնի... եւ առաքեմք նախ ի սուրբ Նախավկայի վանքն եւ յիւր սեպհական թէմն եւ վիճակն, նախ ի յամենաւրհնեալ եւ յաստուածապահ յանուանի եւ յականաւոր մայրաքաղաքն ի Խոյ, որ է Զերեւանդ գաւառ եւ յամենայն վիճակն իւր բոլորովին ի Ղարադաղէն որ բաժանի յառաքելոց յերկրէն եւ գնայ մինչեւ ի Ղարաթափայն եւ բաժանի ի Սալմաստայ յԵրասխայ մինչեւ ի Մարանդայ գրիւէն ի Շիրինթալն իւր երկրովն ի յաստուածախնամ գիւղաքաղաքն Ջուղայ, ի յԱստապատ, ի մեծ քաղաքն Նախչուան եւ ի Շամբուձորն բոլորովին...»:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 240: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 592: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 229-230:

1556 թ․

1556-1557 թթ. վերահաստատվում են 1505-1506 թթ. զինվորական դատավորի հրամանով Դիբքյանդ և Դարաշամբ գյուղերի` Մաղարդավանքի ենթակայության ներքո գտնվելը:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 230:

1562 թ․

1562 թ. Թադեոս առաքյալի վանքի և Մաղարդավանքի միջև հողային վեճ է ծագում, որն ավարտվում է հօգուտ առաջինի: Երկու տարի անց՝ 1564 թ., Նախավկայի վանքի միաբանությունը նոր վեճ է սկսում այս անգամ Շամբ գյուղի բնակչության հետ ջրաղացի շինարարության առիթով: Տանուտերերից մեկը կամենում է գյուղի համար ջրաղաց կառուցել` չկասկածելով անգամ, որ այն կարող է խոչընդոտել թագավորական ջրաղացների գործունեությունը: Նախավկայի միաբանները հանդես են գալիս հօգուտ վանքի վտանգված շահերի պաշտպանության և ձգտելով խափանել շինարարությունը` շամբեցիների մոտ ընթերցում են Աշոտ Գ թագավորի նվիրագիրը: Գյուղի մյուս տանուտերերը՝ Դանիելը, Բաշխին, Խաչատուրն ու Փանոսը, քահանաները, ամբողջ բնակչությունը, արքայական նզովքից վախեցած, հատուկ համախոսականով միակամ արգելում են նոր ջրաղացի կառուցումը («...չթողին շինելոյ զջրաղաց, թէ՝ որովհետև չէ եղեալ և այլ մի լիցի. չենք կամենար մենք ...Չիք հրաման ջաղաց շինելոյ»), նաև պայմանադրում են ներկա և հետագա սերունդներին չգրավել կամ չծախել վանքապատկան ջրաղացները և չխախտել սահմանված կարգը: 1567 թ. ջրաղացի կառուցման համար վերստին վեճ է ծագում գյուղի հասարակության և վանքի միաբանության միջև. «Ի վերջին ժամանակիս ՌԺԶ (1567) եղև գժտութիւն ի մէջ ժողովրդեան վասն շինելոյ ջաղացաց, էր շինոց Բարսեղ տանուտէրն, և մեք միաբան սուրբ ուխտիս` ես` Մարտիրոս վարդապետս, Մատթէոս եպիսկոպոս, փակակալ տէր Բաներեգէսն, Սիմէոնն և այլ միաբան մեծ և փոքր և տանուտէրք, ըռայիս Դանիէլն, ըռայիս Բաշխին, Խաչատուրն, առհասարակ ժողովուրդն կարդացաք զկոնդակս, և ոչ թողաք շինելոյ, թէ չէ եղեալ»:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1956, էջ 61-62, նաև էջ 93-94: Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 11-12: Դարասկզբին կալվածագիրը հրատարակել է Մ. արքեպ. Սմբատյանցը («Երնջակ», էջ 420-421), սակայն միավորի (Գ=3) տպագրական վրիպակի պատճառով ՌԺԳ տարեթվի վերծանությունը ներկայացվել է ոչ թե 1564 (ինչպես որ է իրականում), այլ՝ 1563: Վրիպակը նույնությամբ կրկնված է՝ Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 542, ծանոթ. 23: Աբէլ արքեպիսկոս Ատրպատականի, Ճանապարհորդութիւն ի Դաւրէժ, «Կռունկ հայոց աշխարհին», 1861, Բ տարի, թիվ 8, էջ 637: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 230:

1604 թ․

1604 թ. Շահ Աբաս Ա-ի հրովարտակով կարգավորվում են Ստեփանոս նախավկայի վանքից գանձվող պետական հարկերը. «...Թուման-ե Նախիջևանի Դարաշամբի մելիքները, քալանթարները, քյաթխուդաները ու ռայաթները մալի, ջիզյայի և թավութ-ե ջիզյայի գանձման հարցում տեղի կրոնավորներ ու սևագլուխների հետ վարվեն հին ժամանակներից հաստատված ու մինչև օրս ընդունված կարգով...»:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ I, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1956, էջ 81: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 230:

1614 թ․

Աշոտ թագավորի՝ վանքին նվիրաբերած տիրույթների մասին խոսվում է նաև 1614 թ. կալվածագրում, որը կազմվել է շամբեցիների հետ առաջնորդարանի հերթական վեճի կապակցությամբ. «...Մեք վերոյ գրեալ Շամբա եղեալքս, որ Աշոտ Հայոց թագաւորն որ եկեալ էր Սուրբ Նախավկայն ուխտ, մեր վանքին տվել էր Դ (4) ջաղաց և ջաղացի մօտի քավշանի արտերն, Սուրբ Յակոբի ներքի այգին վախուպ արաւ Սուրբ Նախավկային. օրհնանք, անեց էր դրել, թէ՝ ոչ ով խարճ, մալ ու ջհաթ չառնու: Մենք մեր հօրէն, պապէն լսած չինք, թե՝ ջաղացներէն, մօտի արտերէն, այգուցն մալ ջհաթ կամ խարճ առնուն»: Սակայն Շամբ գյուղի բնակիչներից «մին քանի չարաճճի սատանայի որդիք», անտեսելով հնուց ամրագրված այս կարգը, փորձում են տիրանալ Նախավկայի վանքի օգտին մաս հանվող «մալ»-ին և նույնիսկ յուրացնում են եկամտահարկը: Մեկ ամիս անց գյուղում բռնկվում է ջերմախտ, որին զոհ է գնում 250 մարդ: Միաբանները համաճարակը մեկնաբանում են իբրև սուրբ Ստեփանոսի գործած հրաշք: «Աստուածային բարկութիւնը» մեղմելու նպատակով շամբեցիները վերադարձնում են «մալ»-ը և ուխտում են այլևս ոտնձգություններ չանել մենաստանի, նրան ենթակա հողատարածությունների ու դրանցից գանձվող հարկերի նկատմամբ: Կազմվել է համապատասխան խոստումնագիր-կալվածագիր, որի ներքո իրենց ստորագրությունն են դնում քահանաների հետ մեկտեղ 85 բնակիչ:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 157-158: Հիշատակված քահանաները վկայված են նաև 1636 թ. Բռնակոթ գյուղում ընդօրինակված ավետարանի հիշատակարանում (ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 660): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 230:

1631 թ․

Հարկերի գանձման կարգավորման խնդրին առնչվող հերթական հրովարտակը հրապարակում է Սեֆին շահը 1631 թ. «...Պետրոս կրոնավորը զեկուցեց, որ հին ժամանակներից մինչև այժմ, նա և իր կարգակից կրոնավորները բնակվում են Դարաշամբում, և ժամանակին դրախտաբնակ աշխարհակալ արքայի կողմից հրամանագիր է տրվել, որ տեղի մելիքները մալոջհաթի և ջիզյայի գանձման հարցում, ինչ կարգով, որ հին ժամանակներից սկսած վարվել են այդտեղի կրոնավորների հետ, նրանց հետ էլ նույն ձևով վարվեն: Նրանք նորից խնդրեցին, որ արքայական ստորագրությամբ վերահաստատվի այդ. ուստի որոշեցինք, որ Թուման-ե Նախիջևանի Դարաշամբի մելիքներն ու քալանթարները մալոջհաթի և թաֆավութ-ե ջիզյայի հարցում նրանց հետ վարվեն այնպես, ինչպես որ հին ժամանակներից սկսած վարվել են հիշյալ կրոնավորների հետ...»:

Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ II, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1959, էջ 106-107: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 230-231:

1667 թ. Միքայել վարդապետը երեք թումանով ձեռք է բերում աստապատցի Ամիր խոջայի դուստր Աղանանեի վաճառած «...մայրենիք Ընձանափակի արտն, որ է չորս սօմարէն տեղ»: Ընձանափակի արտի առք ու վաճառքի երկրորդ գործարքը Մաղարդավանքի առաջնորդը կնքում է 1680 թ., երբ Քարենց Մարգարի դուստրերը՝ Համասփյուռն ու Հուռիկը, այս ընդարձակ տեղամասում իրենց ունեցած բաժինը հինգ թումանով վաճառում են մենաստանին: Նրանք նաև այս գումարից մեկ թուման հոժարակամ նվիրում են Նախավկայի վանքին՝ ծնողների հիշատակին երկու պատարագաժամ ստանալու նպատակով:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 29-30: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 231:

1670 թ․

1670 թ. նոյեմբերի 20-ին Միքայել վարդապետը «գին և ծախ ութ թումանի» գնում է Ջաղացտեղ գյուղի «Սրբոյ Սարգսի ջրաղացն» ու նվիրում վանքին:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 122-123: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 231:

1676 թ․

1676 թ. Մելիքի կին Օղլանն ու որդիները՝ Նիկողոսը, Մադաթն ու Մկրտիչը, Թաթոսի որդի Ավետիքի հետ 6000 դիան կանխիկ գումարով «Ծռլիկէնց գահրէզ» կոչված աղբյուրի ջրի իրենց մեկ բաժինը («մին գլուխ ջուրն... այս ջրիս աւրն հինգ շաբաթ աւրն») վաճառում են Միքայել վարդապետին, որն արդեն տեր էր նույն ջրի երեք բաժնին: Երկու տարի անց՝ 1678 թ. փետրվարի 25-ին, Նախավկայի վանքի համար Զաքարի դուստրերից ու թոռներից գնվում է «Մակարի գահրեզ» աղբյուրի սեփական վեց բաժին («գլուխ») ջրից երկու բաժին: Միքայել վարդապետի անունից գործարքը կատարվում է Պետրոս վարդապետի (ապագա առաջնորդը) կողմից: Քյահրիզի մնացած վեց բաժին ջուրն Անանի և եղբոր՝ Սիմոնի սեփականությունն էր: 1681 թ. Սիմոնի որդի Մալխասը մոր՝ Նունուֆարի հետ կամովին վանքին է վաճառում իրենց տնօրինած մեկ գլուխ ջուրը և փոխարենը ստանում 16.000 դիան կանխիկ գումար:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 111-113: Գլուխ ջուրը ջրի չափման միավոր է և բազմիցս հանդիպում է միջնադարյան հայերեն կալվածագրերում: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 231:

1680 թ․

1680 թ. աստապատցի Այվազը նույն Միքայել վարդապետին է վաճառում համագյուղացի Կոստանդի որդիներ Բազումից և Աղամալից գնած շուկայի խանութի (դուքան) կեսը, որի մյուս մասը նախկինում ընծայվել էր վանքին: Փաստաթղթում հստակեցվում են նաև վաճառվող տարածքի սահմանները. «...Դալվաթիարէնց Այվազս, որ ես Ծռլկէնց Կոստանդի որդոց իւրեանց հայրենիք բազարի դուքանի կէսն գնել էի. այս դուքանիս կէսն Սուրբ Նախավկային վախմ էր: Եւ յորժամ եղև թվականն ՌՃԻԹ (1680), ես՝ վերոյ գրեալ Այվազս իմ կամաց յօժարութեամբն և իմ ռազութեամբ իմ առած դուքանի կէսն այլ ծախեցի Սուրբ Նախավկայի առաջնորդ Միքայէլ վարդապետին՝ երեք թուման. որոյ կէսն կանէ ԺԵՌ (15.000) դեկան. բէղսուր առի և ծախեցի իւր չորս սարհատովն. առաջին սարհատն է բազարն. երկու սարհատն է Ղօչին. երեք սարհատն է Մարգարէն և չորս սարհատն է փողրակն»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 127: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 231:

17 դ․

ԺԷ դ. երկրորդ կեսին` հավանաբար 1667-1680 թվականներն ընկած ժամանակահատվածին վերաբերող մի կալվածագրի համաձայն` Բաշխումի որդի Խոջումը 10 թումանով վանքի առաջնորդ Միքայել վարդապետին է վաճառում Էդիլենց Խաչատուրից գնած Ատենց ջրաղացի մեկ չարեքը:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 148-149: Չարեք (չարեկ) հարկային տերմինը քանիցս վկայված է Ժ-ԺԴ դդ. հայերեն վիմական արձանագրություններում (Կարբի, Կեչառիս, Ցաղաց քար, Անիի Մայր տաճար, Գանձասար և այլն): Հր. Աճառյանի կարծիքով այն փոխառություն է պարսկերենից և նշանակում է չորսից մեկը, ամբողջի քառորդ մասը (Աճառյան Հր., Հայերեն արմատական բառարան, հ. III, Երևան, 1977, էջ 625-626): Ս. Ավագյանի համոզմամբ տերմինը նաև «հողի տարածության միավոր է, բայց ինչքան տարածության, դժվար է ասել: Անշուշտ, այստեղ ևս չարեկ պետք է առաջացած լինի ամբողջի, միավորի մեկ քառորդի, չորրորդ մասի իմաստից, սակայն աղբյուրներում պակասում են ցուցումները, թե որ տարածության քառորդի մասին է խոսքը տվյալ դեպքում» (մանրաման տե՛ս Ավագյան Ս., Վիմական արձանագրությունների բառաքննություն, Երևան, 1978, էջ 268-274): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 231:

1681 թ․

1681 թ. հունվարի 15-ին աստապատցի Ֆրմնենց Հայրապետի որդի Գալուստը վանքին է նվիրում սեփական ջրաղացի 15 օրվա «շահատը»` պարտավորեցնելով, որ «Այն ժամանակին ով ոք առաջնորդ լինի, մարդ ուղարկէ, գայ այն ԺԵ (15) օրի շահատն հաւաքեյ տանի ի Սուրբ Նախավկայն, յարաժամ աղօթեսցեն, որ այս ջաղացս շէն մնայ մինչև յաւիտեանս յաւիտենից»: Ջրաղացի եկամուտը հնարավոր ոտնձգություններից զերծ պահելու համար նվիրատուն պայման է դնում անհրաժեշտության դեպքում բռնի ուժ կիրառել, քանի որ «...մեք մեր յօժար կամօքն տվաք և վախմ արարաք ի Սուրբ Նախավկային, անջինջ յիշատակ մնաց»: Կալվածագիրը կազմել է Մովսես երեցը:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 128: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 231-232:

1682 թ․

1682 թ. Սուքիասը՝ Դավութենց Սուլթանի որդին, Նորահանի արտի իրեն հասանելիք հատվածը («վեց սօմարէն տեղս») 15.000 դիանով վաճառել է Նախավկայի առաջնորդ Պետրոս վարդապետին: Վկայագիրը կազմել է տեր Մարգարեն:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 32-33: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1688 թ․

1688 թ. ապրիլի 20-ին աստապատցի Ղոչիկենց Հայրապետի որդի Հակոբը Սալաղունիսի արտից, «...որ է Ը (8) սօմարէն, տվի Սուրբ Նախավկայի վանիցն վախմ, յիշատակ իմ ծնօղաց և եղբարց հոգւոյն: Տւի իւր չորս սարհատովն. առաջին սարհատն է՝ Դիլանջու Բունիաթի արտն. երկու սարհատն է՝ Դօլվաթխօջէնց Նազարի արտն. երեք սարհատն է՝ Ամիրի արտն. չորս սարհատն է՝ քանտալն, որ և կատարեալ եղև չորս կողմի սարհատքն»: Երկու տարի անց՝ 1690 թ. փետրվարի 2-ին, նույն արտից իրենց բաժնի սեփականության իրավունքը Նախավկայի վանքին` «Յոհանի և Պետրոսի վարդապետի առաջնորդ ժամանակին», «...անփէշման...» նվիրում են աստապատցի Ատոմն ու կինը՝ Թելին: Նույն թվականին նշյալ արտից Մաղարդավանքին տասնվեց սոմար վարելահող են նվիրում նաև աստապատցի Փանոսը, Թասալին, Հայրապետը, Ավագը և Խաչերեսը:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 33-35: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1691 թ․

1691 թ. Հովհան վարդապետը ետ է գնում Միքայել վարդապետի վաճառած «Ջաղացանու արտերն, որ Նախավկային վախմ էր», սակայն հաշվի առնելով մենաստանի տնտեսական դժվարությունները` վերստին վաճառում է այն ոմն Կիրակոսի որդիներին՝ Պետրոսին և Ավագին:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 37: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1692 թ․

1692 թ. ապրիլի 23-ին Հերիջանի որդի Բունիաթը Նորահանի արտում իր սեփական վարելահողն ընծայում է վանքին իր և ծնողների փրկության համար:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 37-38: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1693 թ․

1693 թ. «ի ձեռն առաջնորդ Յոհան վարդապետին» Սալաղունիսի արտից վանքին հողակտոր է նվիրում Ֆլորենց Մովսեսի կին Բեկին:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 38-39: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1697 թ․

1697 թ. Գազրչենց Դիլանչու որդի Անդրեասը Սալաղունիսի արտի իր սեփական «...վեց սօմարի տեղ» հողակտորը նվիրում է Նախավկայի վանքին և պայման կապում, «...եթէ ազգականէ կամ յեատէ, որդէ կամ դստերէ հակառակ խօսի, Սուրբ Նախավկայի օրհնութենէն զրկեալ լինի»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 41: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1706 թ․

1706 թ. նոյեմբերին աստապատցի Էվազի որդի Հայրապետը Ֆրմնենց Հայրապետի որդի պարոն Գալուստին մեկ թումանով վաճառում է սեփական «Դարի արտն» իր չորս սահմանով («հատ»-ով). «...մէկ հատն՝ դարի յառուն. մէկ հատն՝ Ատէնց Աբրահամի արտն. մէկ հատն՝ Նախավկայի արտն. մէկ հատն էլ Նախավկայի և Բէջանի արտն, որ եղև կատարեալ այս իմ ծախած արտիս չորս հ.քն թամամ»: Տարիներ անց՝ 1739 թ. հոկտեմբերին, Գալուստի որդի Սուլեյմանը նույն վարելահողը նվիրաբերում է Նախավկայի վանքին:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 43-44: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1708 թ․

1708 թ. օգոստոսին Սոյբաթալենց Ասատուրը «Դարի արտի Դ (4) սօմարէն տեղ» վաճառում է վանքի առաջնորդ Հակոբ վարդապետին:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 45: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1714 թ․

1714 թ. Գլփանենց Հակոբի որդի Ստեփանը Սալաղունիսի արտի հինգ սոմար բաժինը նվիրում է վանքին` նշելով. «Այս եղև Աստապատու մեծամեծաց գիտութեամբն»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 47: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1718 թ․

1718 թ. վանքը հիշվում է արարքեցի Հարությունի կտակի առնչությամբ, ըստ որի` Արավաքսի այգին նվիրում է Ստեփանոս նախավկայի վանքին. «Ի յարարքեցի Գրիգորէս, Այդինէս, Գիրումէս, Աստուածատուրէս... Աստուած լուսաւորէ Յարութիւնի հոգին, որ մեռանելիս ժամանակին կտակ է արել և իւր խօբօր տղա Աստուածատուրն վաքիլ է արել և այն կտակագիրն բերեալ էր տեղս և մեք տեսաք և կարդացինք վերահասու եղանք, թէ ինչ էր գրած կտակագրումն և մեք այն կտակագրի սուրաթն վեր առինք տվինք մեր առաջնորդ՝ Սուրբ Նախավկայի Գալուստ վարդապետին. յեբոր որ կու գայ տեղդ և զոր ինչ որ Նախավկային հոգէբաժին է խոստացեալ Արաւաքսի այգին, տայք մեր առաջնորդ Գալուստ վարդապետին, այլ և այլ չանէք այդ այգին տայք իւրեանն»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 75: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232:

1722 թ․

1722 թ. հոկտեմբերին «Դարի արտից» Նախավկայի վանքին 12 սոմար տեղ է նվիրում Բեջանի որդի Բունիաթը: Նվիրագիրը երկլեզվյան է. գրված է նախ հայերեն, ապա պարսկերեն: Ի դեպ, պարսկերեն հատվածում որոշ լրացուցիչ մանրամասներ են հաղորդվում գործարքի ու նրան մասնակից անձանց մասին. «Այս գրության (վախուպնամա) հաստատման ժամանակ մենք՝ հանգուցյալ, նոր մահմետական (իմա՛ հավատափոխ եղած և մահմեդականություն ընդունած հավանաբար կաթողիկե հայ, Ա. Հ.) Բէջանի որդիք Բունիաթս և Մահամատս ներկա եղանք, ինչպես նաև ներկա էինք ղապուլագրի շարադրմանը, որով մենք հողը նվիրեցինք Դանիէլ մարգարեի վանքի (իմա՛ Ստեփանոս նախավկա, Ա. Հ.) միաբանին. շարիաթով հաստատելու համար վերոգրեալ նվիրառուները ի տրիտուր մեզ տվեցին 100 դինար Թավրիզի կանխիկ դրամ և մեկ լիտր ցորեն: Կողմերիս ներկայութեամբ շարիատի սիղան (ակտ) կարդացվեց և ավարտվեց. նվերը ամբողջովին հանձնվեց նվիրառուների օգտագործմանը. նվիրառուները պարտավոր են ճշտութեամբ օգտագործել հողը, այն փոքր գումարի դիմաց, որ մենք նվիրողներս ստացանք, այս վախուպնամեն շարիաթով հաստատել տալու համար»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 51-52: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 232-233:

1724 թ․

1724 թ. աստապատցի ուստա Պողոսն ու նրա որդին՝ Մկրտիչը, Մաղարդավանքին են նվիրում «Գալուստի գետի ջաղացի» իրենց բաժին ութ օրվա եկամուտը, և այդ կապակցությամբ վանքում թողնում են արձանագրություն (տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 298-299, արձ. ՂԱ):

Uluhogian G., Silloge delle epigrafi Armene di S. Stefano di Giulfa, “Ricerca sull’architettura Armena”, vol. 22, Milano, 1981, p. 60. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233:

1728 թ․

1728 թ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Կարապետ Ուլնեցու արձակած կոնդակում նշված են Մաղարդավանքի թեմապատկան բնակավայրերը. «...բոլոր թէմի եւ վիճակի սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային. այսինքն` Հին Ջուղայոյ, Շամբայ, Ջաղացտեղու, Արարքայ, Մահլազանայ, Կրէրիցոյ, Ղօրըխոյ, Օզպընոյ, Տիկնոյ եւ Ազադակայ...»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 651: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233:

1732 թ․

1732 թ. օգոստոսին հինջուղայեցի Սաֆարի որդի Հովհաննեսը չորս թումանով վանքի առաջնորդ Հովհան վարդապետին է վաճառում Շամբ գյուղի բնակիչ Էլիբեկենց Միքայելից (բնագրում՝ Մուքիլ) գնած ջրաղացն ու արտը, «որ է ԺԷ (17) չվան»: Վանքի սեփականատիրական իրավունքը խախտողներն իբրև պատիժ պարտավոր էին տեղի իշխանավորին (հաքիմին) վճարել 12000 դիան:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 54-55: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233:

1746 թ․

1746 թ. Մանգասարենց Հարիկի որդի Սողոմոնը Մաղարդավանքի առաջնորդ Միքայել (Մուքել) վարդապետին 6000 դիան 10 շահի գումարով վաճառում է իր հայրենի տունը:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 145: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233:

1748 թ․

1748 թ. մահտեսի Ավագի որդի Հայրապետը չորս թուման պարտքի դիմաց, որը նրա հայրը վերցրել էր Նախավկայի վանքի լուսարար Ստեփանոս վարդապետից (վավերաթուղթը կնքելու պահին՝ 1748 թ. հունվարի 13-ին, երկուսն էլ վախճանվել էին), և պարտքը ետ էին պահանջում Միքել (Միքայել) առաջնորդն ու միաբանության անդամները), վաճառում է արտը և վճարում պարտատիրոջը հասանելիք գումարը. «...Նախավկայի առաջնորդ Միքել վարդապետն, միաբանք կանգնեցան, Ստեփաննոս վարդապետին թամասուկն հանեցին, ինձանից իմ հար Մուղտուսի Ավաքի պարտքն ուզելոյ. փող չունի որ իմ հար Մուղդուսուն պարտքն տվելի. գին ու ծախ արի իմ հար Մուղտուսու առած արտն ջաղացանու, որ հարս առել էր Վանացէ. առած էր Ը չվան Ա չարեք: Գին ու ծախ արիք, վերստին չվանն ԵՌ (5000) դիան, որ գինն կանէ Ռ թուման, Գ ապասի, կէս շահի: Տվի Սուրբ Նախավկայի առաջնորդ մեր հայր Միքայէլ վարդապետին Դ հատօվն վասն իմ հար Միղտիսի Ավաքի պարտի ջանիպէն, որ պարտք էի(ն)ք տալոյ լուսարար Ստեփաննոս վարդապետին. տվի իմ հօր հոգին պարտուց ազատեցի»: Փաստաթուղթը հաստատել են արարքեցի պարոն Հովհաննեսը, շամբեցի Մալիջանը, աստապատցի Աբգարը և այլք:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 65-66: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233:

1750 թ․

1750 թ. մարտին Ատենց Սամվելի որդիները՝ Աբրահամը, Ավետիքը և Ստեփանը, Ստեփանոս նախավկայի վանքի առաջնորդ Գրիգոր վարդապետին են վաճառում իրենց պապենական մուլքը` այգին տնով, ինչպես նաև «Սատաղու քարհէզէն կես գլուխ ջուր, ջրի օրն ուրբաթ»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 23: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233:

1765 թ․

1765 թ. մարտի 20-ի առուծախի վավերագրով` Քուսանենց Աստվածատուրի որդի Ստեփանը երեք թումանով վանահայր Գրիգոր վարդապետին է վաճառում իրեն հասանելիք «Բաղլումէնց ջաղացի մին օր կէս»-ը: Գործարքը հաստատող վկաների թվում հիշվում է նաև Աստապատի Սբ. Ստեփանոս վանքի առաջնորդ Սարգիս վարդապետը:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 147-148: Աստապատի Սբ. Ստեփանոս վանքի առաջնորդ Սարգիս վարդապետի ստորագրությունը փաստաթղթի ներքո ենթադրել է տալիս, որ Քուսանենց Ստեփանը Աստապատ գյուղաքաղաքից էր: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233-234:

1772 թ․

1772 թ. սեպտեմբերին Բալասանի որդի Էվումը երկու թումանով Գրիգոր վարդապետին է վաճառում «Տէր Վարդանէն առած արտն, որ է մալում տասնութ սոմարէն տէղ», և մեկ թումանով «Մակարի գահրեզից» իրեն հասանելիք ջուրը` պայման դնելով. «Դարձեալ ես Բալասանի որդի Էվումս ծախեցի երկու գլուխ ջուր Մակարի գարհեզէն և ջրի օրն է Գ (3) շաբթի, ամենայն համփենոց գիտութեամբն և վկայութեամբն. ծախեցի Սուրբ Նախավկայի առաջնորդ Գրիգոր վարդապետին մեկ թուման. ոչ ում խօսք և իլաղա չունի... եթէ ժամանակաւ այս իմ ծախած Բ գլուխ ջրին դաւիչի դուրս գայ, իմ հայրենիք Ղաջարի գարհէզէն Բ գլուխ ջուր սորա բատալ լինի»։

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմ.` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 69: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1774 թ․

1774 թ. հոկտեմբերի 10-ին մահտեսի Ղազարի որդի Աստվածատուրը կամովին 8000 դիանով Նախավկայի վանքի առաջնորդին վաճառում է հիշյալ «Մակարի գահրեզից» իր սեփական երկու գլուխ ջուրը: Առուծախի գործարքը վիճարկման ենթակա չէր նրա զավակների կողմից, հակառակ դեպքում փոխարենը վանքը ստանում էր «Ծռլկի գահրէզի» չորս գլուխ ջուրը:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմ.` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 116: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1774 թ․

1774-1775 թթ. ջուղայեցի թնդանոթաձիգ (թոփչի) Նիկողոսի որդի խոջա Հովհաննեսը Մաղարդավանքին է կտակում Իսպահանում գտնվող իր շարժական և անշարժ ողջ ունեցվածքը:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1776 թ․

1776 թ. օգոստոսին Գրիգոր վարդապետի կնքած առուծախի մեկ այլ փաստաթղթի համաձայն` վանքը Մովսեսի որդի Խաչատուրից ձեռք է բերում «ասարխանուցն երկու պոզ» (կամ որ նույնն է՝ «Բ պոզ ասարխանէս»):

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմ.` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 150-151: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1779 թ․

1779 թ. դեկտեմբերի 17-ին Ազիզի որդիները՝ Հովսեփն ու Սարգիսը, Գրիգոր վարդապետին հինգ դիանով վաճառում են իրենց «հայրենիք Կուսանի գահրէզէն մէկ գլուխ ջուր. և ջրի օրն է ուրբաթ»:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմ.` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 116-117: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1780 թ․

1780 թ. փետրվարի 1-ին Մարտումի որդի Մահմատը երկու թումանով նույն «Կուսանի գահրէզէն չորս գլուխ ջուր. օրն է ուրբաթ» վաճառել է Նախավկայի վանքի Գրիգոր առաջնորդին: Ստեփանոս նախավկայի վանքին վաճառված մեկ այլ կալվածքի մասին է վկայում նույն թվականի սեպտեմբերի 20-ին կազմված հետևյալ վկայագիրը. «Ես՝ Բունիաթի որդի Ստեփանս իմ յօժար կամաւս ծախեցի իմ հայրենիք սէվ արտն, որ է մալում Զ (6) սօմար. ծախեցի Սուրբ Նախավկայի առաջնորդ Գրիգոր վարդապետին գինն չորս Ռ (4000) դիան. ղապալով ծախեցի իւր չորից հատերովն»: Կալվածագիրը կազմել է վանքի լուսարար Հովհաննես երեցը:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմ.` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 71, 117-118: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1794 թ․

1794 թ. Նախավկայի վանքի առաջնորդ Անանիա վարդապետը չորսուկես թուման գումարով ձեռք է բերում Ավետիքի որդի Մովսեսի սեփական տները, որոնք տասնամյակներ առաջ՝ 1730 թ. մայիսի 1-ին կնքված գործարքով նրա պապը՝ Իսրայելի որդի Հովհաննեսը, ինը թուման վեց հազար դիանով գնել էր Աղպալի որդի Ղաճարից:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. չորրորդ, կազմ.` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2008, էջ 137-138: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1818 թ․

1818-1819 թթ. վանքի առաջնորդ Սարգիս վարդապետին ուղղված հրամանագրով վերստին հաստատվում է Դարաշամբ գյուղի` վանքապատկան նվիրատվական հողատարածություն լինելը: Նույնն է հրամանագրվում նաև 1828-1829 թթ.:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234:

1828 թ․

1828 թ. կազմված և 1830 թ. Նախիջևանում վավերացված կալվածագրերից մեկով` Դարաշամբ գյուղի մի մասը վաճառվել է և նվիրվել Սբ. Ստեփանոս նախավկայի վանքին. «Ես Սուրբ Նախավկայի Առաջնոր(դ) Սարգիս վարդապետս այս ղաբալայի եղեալ Շամբայ մուլքին վերոյ գրեալ հայի և թ(ու)րքի վկայութեամբն...: ...Ես Մկրտիչ Սարքսեան Սահակեանս վկայեմ, որ Ղազար Սարքսեանըն Շամբայ գիւղի կէսն իւր ղաբալօվն ծախեց Սրբոյ Նախավկայի վանուց առաջնորդ Սարգիս աստուածարեալ վարդապետի 1830-ին սեպտեմբերի 4-ին ի Նախիջևան քաղաք...»:

Ցուցակ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի նոր ստացված ձեռագրերի, «Էջմիածին», 1976, Է, էջ 63 և Ը-Թ, էջ 63, 64: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 234-235:

1828 թ․

1828 թ. կազմված առուծախի մեկ այլ կալվածագրի համաձայն` «...Սուրբ Նախավկայի վարդապետս այս թարղիս (իմա՛ պարսկական գլխանոց, Ա. Հ.), որ է 1825 այս ղաբալայիս մուլքն Շամբայ Մօհպալի բէկից առիմ ՃԼ (130) թուման և ծախեցիմ Պրն. Գասպարեանին Նախջվնցոյ իւր ղաբալօվն»:

Ցուցակ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի նոր ստացված ձեռագրերի, «Էջմիածին», 1976, Ը-Թ, էջ 64: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235:

1828 թ․

1828-1829 թթ. Սարգիս վարդապետի շնորհիվ վանքապատկան կալվածքներն ավելի են ընդարձակվում. «...Մոհբալի աղա Քեանքեառլու Ֆաթալի բէկի որդին ծախել է Դիբքեանդ և Օրթաքեանդ Դարաշամբ անուն գեղերից տասից և մէկ կէս բաժինը ամենայն պատկանեալք` սար, ձոր, ջուր և բացի չորս աչք ջրաղացից և ձիթհանքից և նրանց կպած հողերից և բացի վանքի տակի բաղից, որոնք վանքի մալ են (ջրաղացը, ձիթհանքը և այգին): Ծախուած տեղի սահմաններն են` մի կողմից Բաշքեանդի եկեղեցին, մի կողմը Շէյխքեանդի և Եարմգայայի վերի կողմից, մին կողմն էլ Ջուլֆա գիւղը և Օրան Շամբի (աւեր քաղաք) և Ղզլվանքը (Կարմիր վանք), մի կողմն էլ Գիւլֆարաջ և Վարմազիարի հողերը առել և գնել է Սարգիս խալիֆան` Դանիէլ օջաղի խալիֆան, 260 թումանի...»:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 5: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235:

1830 թ․

1830 թ. սեպտեմբերի 4-ին հաստատված առուծախի մեկ այլ գործարքից պարզվում է, որ Դարաշամբ գյուղը (հավանաբար մյուս կեսը) ևս վաճառվում է Ստեփանոս նախավկայի վանքին. «Ես՝ Պետրոս Գասպարեանս, որ Դարաշամբ գյուղն գնեալ եմ սոյն ղաբայալիւն ծախեցիմ Սբ. Ըստեփանոս Նախավկյին. Առաջնորդ Սարքիս ած.արարեալ վրդպետին, ինչպէս զնեայէյիմ, որ հայտէ ղաբալայի միջին դրամնա»:

Ցուցակ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի նոր ստացված ձեռագրերի, «Էջմիածին», 1976, Ը-Թ, էջ 64: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235:

1831 թ․

1831-1832 թթ. շահի հրամանով արգելվում է վանքապատկան վարելահողերից ու այգիներից հարկ վերցնելը: Նույն թվականին կազմված մեկ այլ հրամանագրով հաստատվում է Սարգիս վանահոր գնած Դիբքյանդ և Դարաշամբ գյուղերի ամբողջությամբ վանքապատկան լինելը:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235:

1847 թ․

1847-1848 թթ. հրաման է արձակվում, որ նշյալ գյուղերի հասույթը պետք է տնօրինի միայն Դարաշամբի վանքը. «...թագաւորի հրաման է եղել, այսպէս Դիբքեանդ և Դարաշամբ գիւղերը Դանիէլ մարգարէ օջաղի տեսուչ Սարգիս խալիֆան Շարիաթի ղաբալայով գնել է և օջաղին կտակել է. որքան որ նա ողջ էր յիշեալ գիւղերի հասոյթը օջաղի վերայ ծախսում էր: Մեռնելոց զկնի Օհանէս խալիֆային հասաւ և ...ոչ ոք նրա գործերին չխառնուի»:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235:

Թուրքմենչայի դաշնագրով Ստեփանոս նախավկայի վանքապատկան հողերի մի մասը հայտնվում է Նախիջևանի գավառի Աստապատ գյուղի տարածքում, և թեև ԺԹ դարի կեսերին «...նրանց եկամուտը ստանում է վանքը, բայց մի կաթողիկոսի մահից հետո այն հողերի կալվածագրերն ընկնելով մի բարեսիրւտ էջմիածնականի ձեռքում, գաղտնի վաճառեց թուրք իշխաններին նրանց մի մասը...»:

Րաֆֆի, Ճանապարհորդություն Պարսկաստանում, ԵԺ, հ. 8, Երևան, 1957, էջ 323, ծան. 1:

1870 թ․

1870 թ. Ամենայն Հայոց Գևորգ Դ կաթողիկոսի և Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Սմբատյանցի կազմած Երևանի նահանգի վանքերի և կալվածքների վերաբերյալ ցուցակում նշվել է, որ Դարաշամբի վանքն ունի «...1. մի այգի, որ բերէ միայն ծառապտուղս. 2. պարտէզ 3, բերեն նոյնպէս մասնաւոր ծառապտուղս: 3. կալուած Դարաշամբ գեղջն 20 տուն հայ ժողովրդովք, լերամբն և դաշտիւ պատկանի նոյն իսկ վանիցն` ըստ պարգևագրոյն Աշոտ թագաւորին հայոց, որ յամի Տեառն 976, որ տայ ’ի տարին երբեմն ցորեան 10 խալվար, գարի 5 խալվար, հաճար 3 խալվար, իսկ ծխահարկ դրամ առ մի տուն 3 մանէթ. ընդամէն 60 րուբլի: 4. Ջրաղաց երեք աչք, որք բերեն տարին 3 խալվար ցորեան: 5. Վարելահող 50 խալվարաչափ ’ի կալուածս Աստապատ գեղջ, ըստ պարգևագրոյ Աշոտ թագաւորի Հայոց, որ բերէ երբեմն ’ի տարին ցորեան 25 խալվար, և գարի 10 խալվար»: Մեկ տարի անց` նոյեմբերի 20-ին կազմված եկեղեցապատկան կալվածքների ցուցակի համաձայն` վանքի ենթակայության ներքո գտնվում էին Դարաշամբ գյուղն իր 40 խալվար հողով և 4 ջրաղացով (2-ն ավերակ), վանքի մոտ` մի ջրաղաց և մի մեծ պարտեզ, վանքից հյուսիս` ձորի մեջ` այգիներ և 2 արտ, 7 ձմեռանոց, ոչխարանոց և Աստապատի տարածքում` 30 խալվար հող:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 487: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1477, թ. 5: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235-236:

1889 թ․

1889 թ. ամռանը Հակոբ վարդապետ Տեր-Աբրահամյանը Հին Նախիջևանի հոգևոր կառավարությանն ուղարկած գրության մեջ հայտնում է, որ Նախավկայի վանքն ունի տասնվեց կտոր (30 խալվար) վարելահող Աստապատում, որից տասը կտորը գտնվում է Սբ. Վարդան եկեղեցու շրջակայքում:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 189, թ. 15: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236:

1890 թ․

1890 թ. նշվել է, որ վանքը հիմնականում կորցրել էր իր մեծաքանակ կալվածքները:

Ա. Ե., Նամակ Հին-Նախիջևանից, «Մշակ», 1890, N 100, էջ 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236:

1900 թ․

1900 թ. Սահակ եպիսկոպոսը վանքի կալվածքների և եկամուտի վերաբերյալ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Խրիմյանին մարտի 20-ին հղած նամակի մեջ մտահոգված գրում է. «...վանքն ունի բաւական եկամուտ, որ գոյանում է 30 խալւարի չափ հողեր Ռուսաց հողի վրայ Աստապատ գիւղում, վանքի առջև մի քանի արտեր, որոնք եթէ կանոնաւոր մշակելու լինեն գուցէ թէ մի աւելի բան տայ. Տարաշամբ գիւղը, որ վանքի կալւածքն է և Ս. Ստեփաննոսի աջն երբեմն տանում են Հին-Նախիջևան և գիւղօրայք շրջեցնում, որից բաւական հասոյթ են քաղում: Բացի այս, վանքի պարսպից դուրս, դէմուդէմը գտնւում է մի ջրաղաց` քարով, ուր ամեն պարագաներ կան, մի փոքրիկ ծախքով հարկաւոր է նորոգել գործածելու համար: Եթէ խելքը գլխին մի տեսուչ կարգւի, թերևս կարողանայ բաւականին կառավարւիլ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 417, թ. 59: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236:

1903 թ․

1903 թ. ամռանը Էջմիածնի սինոդը Երևանի հայոց վիճակագրական կոնսիստորիային հանձնարարում է պայմանագիր կնքել Նախավկայի վանքի վարելահողերը վարձակալության տալու մասին: Մի քանի ամիս անց` դեկտեմբեր-հունվար ամիսներին, Մկրտիչ Ա կաթողիկոսը Հին Նախիջևանի փոխանորդ Իսահակ վարդապետին, ինչպես նաև բնակիչներ Ստեփան Կարապետյանին ու Մնացական Մանասերյանին հանձնարարում է կարգավորել Նախավկայի հողային խնդիրը Մակվի խանի հետ:

«Արարատ», 1903, յունիս, էջ 485: «Արարատ», 1904, փետրուար, էջ 101: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236:

1904 թ․

1904 թ. հունվարին Հին Նախիջևանի հոգևոր կառավարությանը հանձնարարվում է «...զվարելահողս վանուցն ս. Նախավկայի Դարաշամբայ, որ յԱստաբատ, թողուլ ի վերայ եղբօր նախկին կապալառուի հանգուցեալ Սարգսի Առաքելեան»:

«Արարատ», 1904, էջ 917: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236:

1909 թ․

1909 թ. վերջերին Ատրպատականի հայոց թեմական առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյանը դատական գործ է հարուցում Հասան աղա Մամեդովի դեմ: Վերջինս Արաքս գետի ջրից օգտվելու նպատակով ապօրինաբար առու էր անցկացրել վանքապատկան հողատարածքի միջով:

«Արարատ», 1910, էջ 110: Տե՛ս նաև Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ը, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, Երեւան, 2001, էջ 636: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236:

1910 թ․

1910 թ. հունվարի 16-ին հայոց թեմի առաջնորդն Էջմիածին ուղարկած գրությամբ խնդրում է Խաչիկ [Դադյան] վարդապետին ուղարկել Նախավկայի վանք: Հունվարի 22-ին Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ Իզմիրլյանը (1908-1910), ընդառաջելով Կարապետ եպիսկոպոսի խնդրանքին, Սինոդին հրահանգում է Խաչիկ վարդապետին ուղարկել Ատրպատական՝ տալով նրան դատական գործընթացի ժամանակ մենաստանի շահերը պաշտպանելու լիազորություն:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ը, Մատթէոս Բ Իզմիրլեան, Երեւան, 2001, էջ 636 և Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 161: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236:

1911 թ․

1911 թ. նոյեմբերին հողային վիճելի խնդիրը կարգավորելու նպատակով վանք է այցելում նաև Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը: Ի վերջո, դատական գործը վճռվում է հօգուտ վանքի: Այդ մասին 1912 թ. հուլիսի 12-ին Կարապետ եպիսկոպոսը գրություն է հղում Գևորգ Ե կաթողիկոսին. «Դարաշամբի Ս. Ստեփաննոս նախավկայի վանքի Մ. Աթոռում պահւող կալուածագրերի պատճէններն ստանալով Ատրպատականի հայոց Առաջնորդարանում` պաշտպանեցինք վանքի կալուածական իրաւունքները ռուսահպատակ Մամեդովների դէմ և Թաւրիզի ռուսաց հիւպատոսարանում հաստատեցինք, որ վանքից Երասխի ստորին հոսանքով դէպի արևելք ընկնող տարածութիւնը` մօտ 180 վերստ տեղ, մինչև Հին Ջուղայի կամուրջի մնացորդները, որի մէջ նաև Մամեդովների գրաւած մօտ 8 վերստ տարածութեամբ տեղը` վանքին է պատկանում: Արդ, նոյն կալուածագրերի մէջ վանքի կալուածքի մի սահմանակէտը դէպի արևմուտք, Երասխի վերին հոսանքով, ցոյց է տրուած Կարմիր վանքը` Ռուսաց ափում, որով այդ կալուածքը տարածւում է մինչև Հին Նախիջևանի դաշտի հանդէպը: Այստեղ ահա Պարսից մասում, դեռ Կարմիր վանքին չհասած` Երասխի ապառաժուտ նեղ ձորը լայնանում է և կազմում է «Ղազանգիան կոչուած» լեռնադաշտը: Այժմ մի խումբ աստապատցիներ ցանկութիւն են յայտնում կապալով վերցնել այդ լեռնադաշտը, անասնապահութեամբ պարապելու այնտեղ և մշակելու գետափնյա մասերը. մինչև իսկ մօտ 30 ընտանիք Աստապատից պատրաստ են փոխադրուել և բնակութիւն հաստատել այնտեղ: Սակայն Մակուի Սարդարի հրամանով մօտ 60 տուն քրդեր կան բնակեցրած այնտեղ, որոնք և նրան են տուրք վճարում իբրև կալուածատիրոջ. անցեալի բռնութեան օրերում, երբ Ս. Նախավկայի վանահայրերը վանքի պարիսպներում անգամ ազատ չէին ամէն տեսակ ճնշումներից և կեղեքումներից, ըստ մեծի մասին խեղճ անճարակ մարդիկ լինելով` չէին կարող այսքան ընդարձակ տարածութեան վերայ հսկողութիւն ունենալ և տիրել, որով Մակուի սարդարները շատ ընդարձակ տեղ վանքի կալուածքից գրաւել և իւրացրել են: Մինչդեռ ոչ միայն վանքի կալուածագրերը հաստատում են յիշեալ լեռնադաշտի վանքի սեփականութիւն լինելը, այլ և Երասխի երկու ափի բնակիչները կվկայեն, որ թէ այդ լեռնադաշտը և թէ ամբողջ շրջակայքը` նաև թրքաբնակ Վարմազիար, Դոդայ և Քելեթ գիւղերը Ս. Նախավկայի վանքին են պատկանում»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 278: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 236-237:

1911 թ․

Դեռևս 1911 թ. հուլիսի 27-ին Էջմիածնի սինոդը պատվիրում է Երևանի կոնսիստորիային հանձնարարել Հին Նախիջևանի հոգևոր կառավարությանը Հակոբ քահանա Տեր-Մինասյանից վերցնել Նախավկայի վանքին հասանելիք պարտքը և վանքի հետ կապված ծախսերը հոգալուց հետո մնացած գումարն ուղարկել Թավրիզ՝ թեմական խորհրդին: Բացի այդ` հոգևոր կառավարությանն առաջարկվում է թեմական խորհրդի գիտությամբ ու նրա ներկայացուցչի մասնակցությամբ վարձակալության տալ Մաղարդավանքի՝ ռուսական սահմանում եղած կալվածքները (անունները չեն հիշատակվում) և պետական հարկերը վճարելուց ու վանքի համար անհրաժեշտ ծախսերը կատարելուց հետո ավելացած գումարն ուղարկել թեմական խորհրդին:

«Արարատ», 1911, օգոստոս, էջ 621: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 237:

1960 թ․

1960-ական թվականներին վանքի կալվածքների վիճակի վերաբերյալ գրվել է. «Ս. Ստեփաննոս Նախավկայի վանքի գիւղը եւ վանքապատկան Դարաշամբ գիւղն եւս երկար տարիներ երեսի վրայ ձգուած ըլլալով, պատճառ էր դարձեր, որ տարիներու ընթացքին Դարաշամբ գիւղին կէսը (3 դանգը) սեփականացուի հարեւան պարսիկ գիւղատերերու կողմէ, նկատի ունենալով, որ անոնց սեփականատիրութեան թուղթերը Ազգ. Առաջնորդարանիս անուան առնւած չէին տակաւին: Թեմական Խորհուրդին տարած աշխատանքներուն շնորհիւ, ի վերջոյ կարելի եղաւ ստանալ սոյն վանքին եւ յարակից կալուածներուն սեփականաթուղթերը` Ս. Ստեփանոս Նախավկայի գիւղը` Ղըզըլ Վանք անունով եւ Դարաշամը... իբրեւ վաքֆ եղած ազգապատկան կալուածներ, իսկ Դարաշամբ գիւղին միայն կէսը (երեք դանգ) կարելի եղաւ հրիտակուած կալուած որպէս` ազգային կալուածի օրինական վիճակին դարձնել: Մնացեալ միւս կէսը պարսիկ գիւղատէրերուն սեփականութիւնը մնաց: 380.000 րիալի գումարը այսպիսով կորսուեցաւ: ...Սոյն կալուածները պաշտօնապէս սկսան օգտագործուիլ 1960 թուին: ...այս հարցին քննութիւնը փոխանցուած է Մակուի ֆարմանտարին (գաւառապետութեան), որպէս զի իր պաշտօնեաները ղրկելով Ս. Ստեփաննոս վանքը, քննեն վարելահողերը եւ ըստ այնմ վճիռ մը արձակեն, այլապէս ազգապատկան հողերը պիտի ազգայնացուին...»:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 265: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 237:

Նկարագրություն
1819 թ․

Մաղարդավանքը ԺԹ դարում. 1819 թ. այցելուն գրել է. «Քարաշէն է և բարձրակառոյց, որոյ սեամք, բարաւորք դրանց, և առընթեր նոցա յատակն` երևեցուցին ինձ սեաւ կճեայ սալս մեծամեծս, որք թուէին արտադրեալս ’ի մերձակայ լեռնէ անտի»:

Թաղիդեանց Մ., Ճանապարհորդութիւն ի Հայս, հ. Ա, Կալկաթա, 1847, էջ 244-245: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 220:

Վանքից մոտ 3 կմ արևմուտք, այնտեղ, ուր Տղմուտ (Աքչա) գետը թափվում է Արաքս գետը, Դարաշամբ գյուղի ավերակներն են, որտեղ միայն կանգուն է մնացել XVII-XVIII դ. պատկանող եկեղեցին։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 19:

1890 թ․

1890 թ. օգոստոսի 18-ի տվյալներից մեկի համաձայն` Ստեփանոս նախավկայի վանքը «...արդի վանքերի մէջ ...առաջնակարգ դիրք է բռնում իր հոյակապութեամբ և հնութեամբ: Այս վաղեմի, հռչակաւոր վանքը մեծ է, սրբատաշ քարերից շինած և լի բազմաթիւ արձանագրութիւններով: Նրա չորս կողմը բերդ է, բարձր քարէ պարիսպներով և բուրգերով, ուխտաւորների համար ունի անթիւ սենեակներ, թէ մեծ և թէ փոքր: Սենեակների մեծ մասը մութ են, որպէս մեր բոլոր վանքերում և ծառայել են միաբանների համար իբրև խուցեր... սենեակները խիստ կեղտոտ են պահվում և տարէնը մի անգամ գոնէ չեն մաքրվում: Տեղ-տեղ կտուրները խոնարհած են և բացված են նրանց մէջ ահագին ծակեր... Մնացած սենեակները շատ էլ լաւ չեն, և եթէ չը նորոգվեն, մեծ վտանգ է սպառնում ուխտաւորներին: Վանքի մէջ, սեղանի աջակողմեան խորանում, զետեղված է գեղեցիկ թանգարանը: ...վանքը... 1100 տարվայ շինութիւն է: Նրա առաջն ընկած է ընդարձակ անտառ ընկուզենիներով, փշատի և թթի ծառերով: ...Վանքի առջև վազում է մի աղբիւր, սառ և վճիտ ջրով... Աղբիւրը հոսում է քարեղէն լճի մէջ. լճակը բաւական մեծ է, խոր և քառակուսի ձևով շինած. նրա յատակը հաւասար է և նոյնպէս սրբատաշ քարից... Հրաշալի տեսարան է պատկերացում վանքը իր շրջակայքով, կանգնած սարի լանջի վրա, իր չորս կողմը ունենալով բարձրաբերձ և մերկ լեռներ...»:

Ա. Ե., Նամակ Հին-Նախիջևանից, «Մշակ», 1890, N 100, էջ 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 222:

1891 թ․

1891 թ. նոյեմբերին վանքն այցելուին երևացել է «...իւր գեղեցիկ դիրքով: Բայց դա ավելի ամրոցի է նման, քան վանքի: Նա ընկած է խոր ձորի մէջ, մի փոքրիկ հարթութեան վրայ: Վանքը գեղեցիկ շենք ունի, միայն կաթուղիկէն ցածր է: Չորս կողմի ահագին, հաստ պարիսպը 2-5 սաժէն բարձրութիւն ունի: Վանքին կից կայ և մի ուրիշ շինութիւն, որն ունի 20-ի չափ սենեակներ: Ինչպէս երևում է, հնումը դա ունեցել է մի ամբողջ միաբանութիւն, իսկ հիմայ ամայի դրութեան մէջ է: Միայն երեք ամիս է, որ այդտեղ վանահայր նշանակւած է մի երիտասարդ վարդապետ, Վահան անունով: Արդէն սկսել է վանքի տնտեսական մասը հոգատարութեամբ բարելաւել, մի քանի կով ու առջառներ է ձեռք բերել, փոքրիկ անտառը, որի ծառերը, իւր նախորդի օրով կտրատել, փչացրել են, կարգաւորում է: Տարէնը մի անգամ մեծ ուխտագնացութիւն է լինում այդ վանքը, ուր գալիս են մինչև անգամ պարսիկ խաներ... Գերապատիւ Վահան վարդապետի նախորդը թույլ, ագահ մարդ է եղել, այնպէս որ իւր դուրս վռնտելու ժամանակ վանքն ամայութեան է հասցրել: Այս տեղեկութիւններն ինձ հաղորդեց ժողովուրդը»:

Ճանապարհորդական յիշողութիւններ Պետօյի (Պետյան Կ.), «Մուրճ», 1891, N 11, էջ 1312: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 222-223:

1668 թ․

1668 թ. փետրվարին Մաղարդավանք է այցելում ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Բատիստ Թավերնիեն (J. B.Tavernier, 1605-1689). «Երբ քարավանն ուղևորվում է Նախիջևանից Ջուղա, որ մեկ օրվա ճանապարհ է, սովորաբար (քարավանի) գլխավոր հայերը շեղվում են երթուղուց` հարավում գտնվող Սբ. Ստեփանոս վանքը գնալու համար: Ես այնտեղ եղել եմ երկու անգամ. առաջին անգամ՝ Պարսկաստանից վերադառնալիս, իմ չորրորդ ճանապարհորդության ժամանակ` չցանկանալով մերժել այն հայերին, որոնց հետ էի, և որոնք կամենում էին գնալ վանք՝ տոնախմբության (carnaval): Մենք կցված չէինք քարավանին և գնում էինք ձիերով մեր ցանկացած ձևով: Երկրորդ անգամ ես Սբ. Ստեփանոսում եղա 1668 թ. փետրվարի 12-ին, երբ վերադառնում էի Հնդկաստան կատարած իմ վերջին ճամփորդությունից: Կարծում էի, որ այնտեղ կտեսնեմ մի լեհ եպիսկոպոսի, որի հետ գործ ունեի: Եվ թեև նա այլևս վանքում չէր, արքեպիսկոպոսն ինձ առաջարկեց հանգստանալ մեկ-երկու օր, բայց ես այնտեղ կանգ առա մի քանի ժամ և կեսգիշերին ուղևորվեցի Նախիջևան... Սբ. Ստեփանոս վանքը սկսել են կառուցել երեսուն տարի առաջ: Այն գտնվում է լեռներում, լերկ և դժվարամատչելի վայրում: Պատճառը, որ հայերն ընտրել են այս վայրը, ըստ ավանդության այն է, որ այստեղ են Սբ. Մատթեոսն ու Սբ. Բարդուղիմեոսն ապաստանել, երբ իրենց հալածում էին: Նրանք (հայերը) ավելացնում են, որ Սբ. Մատթեոսն այստեղ մի հրաշք է գործել, երբ այս վայրում այլևս ջուր չունենալով, իր գավազանով հարվածել է գետնին և աղբյուր է բխեցրել: Այս աղբյուրը վանքից կես քառորդ լյո հեռու է գտնվում, ծածկված է մի կամարով և ամուր դռնով, այնպես, որ ոչ ոք չի կարող ջուրը կեղտոտել: Հայերը մեծ նվիրումով են գնում տեսնելու այս աղբյուրը, իսկ ջուրը ստորգետնյա խողովակով (canal) բերում են վանք: ...Առաջին անգամ Սբ. Ստեփանոս եկեղեցի այցելեցի մի քանի հայերի ուղեկցությամբ, որոնց հետ վերադառնում էի Իսպահանից: Երկու եպիսկոպոս, որոնց հետևում էին բազմաթիվ վանականներ, եկան մեզ դիմավորելու և տարան մի մեծ դահլիճ, որտեղ մենք շատ լավ վերաբերմունքի արժանացանք»:

ԺԷ դարի նշանավոր ճանապարհորդ և առևտրական Ժան Բատիստ Թավերնիեն իր վեց ճանապարհորդությունների ընթացքում եղել է Արևելքի մի շարք երկրներում, այդ թվում նաև Թուրքիայում և Իրանում: Ուղեգրություններում նա հետաքրքիր և արժեքավոր տեղեկություններ է թողել իր այցելած հայկական բնակավայրերի ու հոգևոր կենտրոնների (Էրզրում, Կարս, Էջմիածին, Երևան, Նախիջևան, Ջուղա և այլն), առևտրի ու արհեստների, ինչպես նաև հայերի նիստուկացի, բարքերի, սովորույթների, դավանանքի և այլնի մասին: Ղ. Ալիշանը նկատել է, որ Թավերնիեն շփոթում է՝ աղբյուր բխեցնելու ավանդությունը կապելով ոչ թե Բարդուղիմեոս, այլ Մատթեոս առաքյալի (որը Հայաստանում չի եղել) անվան հետ (Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 521, ծանոթ. 1): Les six voyages de Jean Bapt. Tavernier, Ecuyer Baron d’Aubonne, en Turquie, en Perse, et aux Indes, tome premier, la Haye, 1718, p. 47-48 (բնագրում` “Quand la Caravane est sur son de'part de Naksivan pour Zulfa qui n'en est e'loigne' que d'une journe'e, les principaux Armeniens se detournent d'ordinaire de la route pour aller au convent de saint Estienne qui est au midy. J'y ay este' deux fois ; la premiere au retour de mon quatrie'me voyage de Perse, ne voulant pas desobliger les Armeniens avec qui j'estois, & qui souhaitoient d'y aller passer le carnaval: Joint que nous n'estions pas alors en Caravane, & que nous avions fait une compagnie pour marcher à nostre aise sur nos chevaux. La seconde fois fut in 1668. le 12 de Fevrier au retour de mon dernier voyage des Indes, croyant y trouver un Evêque Polonois avec qui j'avois affaire & comme il n'y estoit plus, quelques instances que l'Archevêque me fit pour m'obliger de m'y reposer un jour ou deux, je ne m'y arrestay que quelques heures, & en partis à mynuit pour Naksivan... Saint Estienne est un convent que l'on n'a commencé a bâtir, que depuis trente ans. Il est dans les montagnes en un lieu desert & de difficile accez; & la raison qui a porté les Armeniens a choisir ce lieu-la plutôt qu'un autre, est qu'ils ont par tradition que ce fut où saint Matthieu & saint Barthelemy se retirerent quand on les persecutoit. ils ajoûtent que saint Matthieu y fit un miraele, & que n'y ayant point d'eau en ce lieu-là, il frappa de son baston en terre d'ou il sortit d'abord une source d'eau. Elle est environ à un demi quart de lieue de convent, cachee sous une voute avec une bonne porte, de maniere que l'on ne peut gâter l'eau. Les Armeniens vont voir cette source en grande devotion, & on mene l'eau au couvent par un canal qu'on a fait sous terre... La premiere fois que je fus à saint Estienne en la compagnie de quelques Armeniens avec qui je revenois d'Ispahan, deux Evêques suivis de plusieurs moines vinrent nous recevoir, & nous menerent dans une grande sale où nous fûmes bien traitez”). Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 216:

Կաթողիկոս
1655 թ․

1655 թ. Հակոբ Ջուղայեցին ընտրվում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, և փոխադրվում էջմիածին։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 25:

Մասունք
1668 թ․

1668 թ. ականատեսը մասունքների մասին գրել է. «Ասում են նաև, որ այդ վայրում գտել են բազմաթիվ մասունքներ, որոնք բերել են Սբ. Բարդուղիմեոսն ու Սբ. Մատթեոսը, և որոնց նրանք (հայերը) ավելացրել են նաև այլ մասունքներ: Ահա այդ հիմնական մասունքները, որոնց հանդեպ նրանք լցված են հավատով. – մի խաչ` շինված այն ամանից, որի մեջ Հիսուս Քրիստոսը լվաց իր աշակերտների ոտքերը: Այդ խաչի կենտրոնում կա մի սպիտակ քար: Նրանք ասում են, որ այդ քարը դնում են մահամերձի վրա, եթե հիվանդը պետք է մեռնի, քարը սևանում է, իսկ նրա մահից հետո վերստին սպիտակում է: – Սբ. Ստեփանոս նահատակի (martyr) ծնոտից մի կտոր: – Սբ. Մատթեոսի գանգոսկրը: – Սբ. Հովհաննես Մկրտչի վզից և մատից մի ոսկոր: – Սբ. Դիոնիսիոս Արիոպագացու աշակերտ Սբ. Գրիգորի աջը: – Մի փոքր տուփ, որտեղ կան ոսկորի մանր կտորներ, որոնք նրանց (հայերի) կարծիքով 72 աշակերտների մասունքներն են»:

Tavernir J. B., Les six voyages en Turquie et en Perse, Introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris, 1981, pp. 92-94. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

Վիմագրեր

Հնավայրում առկա վիմագրերի ուսումնասիրությամբ զբաղվել են դեռևս ԺԹ դարի առաջին կեսից: Առաջին հետազոտողն էր Հովհաննես Շահխաթունյանցը, որը գրի է առել և հրատարակել ընդամենը 6 արձանագրություն: Այնուհետև 1842 թ. վանք այցելած Գալուստ Շերմազանյանցը տասնամյակներ անց հրատարակել է վանքի միայն շինարարական արձանագրությունը:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 285:

Ղևոնդ Ալիշանը հրատարակել է 7, Հ. Ոսկյանը` 6, Կ. Կոստանյանցը` 5, Լ. Մինասյանը` 8, Մ. Փափազյանցը` 4, Կ. Ամատունին և Ա. Այվազյանը` 1-ական արձանագրություններ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 285:

Խիստ շահեկան աշխատությամբ ոլորտն էապես բարելավել է Գաբրիելա Ուլուհոջյանը, ով վերծանել և հրատարակել է 161 վիմագիր: Մեր ներկայացվող հավաքածուն կազմում է 231 վիմագիր:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 285:

Ուսումնասիրություններ

Հ. Ոսկյանը հավաքել և ի մի է բերել վանքին վերաբերող մատենագիտական տեղեկություններն ու վիմագրերը և դրանք հրատարակել նախ հոդվածաշարով, ապա Վասպուրական-Վանին նվիրված առանձին աշխատությամբ:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, 1942: Տե՛ս նաև նույնի` Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

1967 թ․

1967 թ. վանք է այցելել Լևոն Մինասյանը և իր տպավորություններն ամփոփել առանձին հոդվածաշարում:

Մինասեան Լ., Ճամբորդական տպաւորութիւններ Ս. Ստեփանոս նախավկայի վանքից եւ Թաւրիզ ու Թեհրան քաղաքներից, «Ալիք», 1967: Նույնի` Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

1974 թ․

1974 թ. Աբդոլ Ալի Քարանգը և Ջամալ Թորաբի Թաբաթաբային հեղինակել են Ստեփանոս նախավկայի վանքին վերաբերող մի հոդված:

Աբդոլ Ալի Քարանգ և Ջամալ Թորաբի Թաբաթաբայի, Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին, Պատմության ուսումնասիրություններ, 1353 (1974), N 1 (պարսկերեն): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

Վանքի վերաբերյալ հիմնական ուսումնասիրությունները պատկանում են գերմանացի ճարտարապետ Հարտմութ Հոֆրիխտերին (ի դեպ, նրա դոկտորական թեզը նվիրված է Մաղարդավանքին, որն էլ պաշտպանել է 1971 թ. Գերմանիայի Աախեն քաղաքում):

Hofrichter H., Das Kloster Sdepannos Nachawega in der Iranishen Provinz Aserbaidschan (Dissertation, RWTH Aachen, 1971). Նույնի` Das Kloster Sdepannos Nachawega in der Iranishen Provinz Aserbaidschan, “Revue des Etudes Armeniennes”, 1972, vol. IX, pp. 193-239. Նույնի` “Documenti di Architettura Armena”, vol. 10, S. Stepanos, Milano, 1980, pp. 5-8, 54, 66-69. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

Մաղարդավանքի պատմական անցքերի ժամանակագրական ցանկը կազմել է հայրս` Հովհաննես Հախնազարյանը, իսկ տողերիս հեղինակը` վանքին առնչվող գրականության ցանկը:

“Documenti di Architettura Armena”, vol. 10, S. Stepanos, Milano, 1980, pp. 18-20. Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

Ստեփանոս նախավկա եկեղեցու թմբուկ-վեղարի քանդակների խորհրդանշանային մեկնությանը նվիրված հոդված է հրատարակել Աշոտ Հայկազունը:

Հայկազուն Ա., Խորհրդանշանային մտածողությունը հայ ճարտարապետությունում, Երևան, 2005, էջ 75-77: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 256:

Նվիրատվություններ
1831 թ․

Մաղարդավանքը 1830-1890-ական թվականներին. հետպատերազմյան առաջին տարիներին զիջումները շարունակվում են: Երբ 1831 թ. վանահայր Սարգիս Դավթյանը 300 թումանով գնում է Շամբ գյուղն ու նվիրում մենաստանին, Աբաս-Միրզան հրովարտակով արքունական հարկից ազատում է գյուղացիներին և այդ մասին վկայող պարսկերեն արձանագրությունը փորագրել տալիս վանքի գլխավոր եկեղեցու շքամուտքից վեր: Գյուղի նվիրատվության վերաբերյալ գրվել է նաև, որ «նորին բարձությունը այն մտքով չնվիրեց այս գյուղը վանքին, որ նորա արդյունքը Էջմիածինը տանե. նա նվիրեց պարսից տերության մեջ գտնված մի վանք և Պարսկաստանի հայ ժողովրդի պետքի համար գործածելու»: Զրկվելով հավատացյալների ծանրակշիռ մասից, եկամտի աղբյուրներից (եկեղեցական տուրքեր, ուխտավորների նվիրատվություններ և այլն) ու տնտեսապես խեղճանալով` փոքրաթիվ միաբանությունը, որ բաղկացած էր 10-15 հոգուց, փակում է դպրոցը: Վանքում պահվող ձեռագրերի մի մասը կաթողիկոսի կարգադրությամբ փոխադրվում է Էջմիածին:

Արձանագրությունը տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 169, արձ. ԿԹ: Րաֆֆի, Պարսկաստան, ԵԺ, հ. 10, Երևան, 1991, էջ 378: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 221:

1739 թ․

1739 թ. հունիսի 3-ին ոմն Ճիլազի կողակից Սանդուխտը Նախավկայի վանքին կատարում է մի նվիրատվություն. «...Սանդուխտս յետ իմոյ Աղիս և սկեսրս, այսինքն Առուխին, Ախանումուղին... ինչ որ իւրեանք տվել են իւրեանց հոգոյն ...վախուբ արի... ս. Աթոռին Ստեփաննոսի նախավկային... տվեցի իմ հոգևոր հայր և մեր առաջնորդ Ազարիայ վարդապետին, որ մեզ մէկ քանի ժամի մէջ յիշէ...»: Փաստաթուղթը կազմել է վանքի միաբան Արիստակես վարդապետը: Միքայել վարդապետի առաջնորդության տարիներին Խուռումի դուստր Եղիսեն մոր հոգու փրկության համար վանքին նվիրում է սեփական այգու մի կեսը, իսկ մյուս կեսը երեք թումանով վաճառում է նույն մենաստանին: Կալվածագիրը տարեթիվ չունի: Հրատարակիչն այն զետեղել է ԺԸ դարի 30-40-ականներով թվագրված վավերագրերի շարքում:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 14: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 490, ծանոթ. 20: Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 65: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 233:

1830 թ․

1830-1831 թթ. վանքին է նվիրվում Քեորլու գյուղը:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 3: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 235:

1173 թ․

Վանքի ձեռագրատան հավաքածուն հարստացել է նաև նվիրատվությունների շնորհիվ: Ստորև ներկայացնում ենք հետևյալը. 1173 թ., Ավետարան, գրիչ` Հովհաննես, վայրը` Սյունյաց Բղենո Նորավանք, ժամանակը` 989 թ., նվիրատու` Վահրամի որդի Գուրժի:

Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, աշխատասիրությամբ Ա. Ս. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 71-72, 213-214: Տե՛ս նաև Գարեգին Ա կաթողիկոս, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հատոր Ա, Անթիլիաս, 1951, էջ 449-452: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 538-539: Ձեռագիրն այստեղ մնում է մինչև 1848 թ., որից հետո Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ե Աշտարակեցու (1843-1857) հրամանով տեղափոխվում է Էջմիածին: Այնուհետև բերվում է Մատենադարան և պահվում 2374 թվահամարի տակ: Հարկ է նշել, որ սա հետագայում «Էջմիածնի Ավետարան» անվանված հռչակավոր ձեռագիրն է՝ փղոսկրյա կազմով (Զ դ.), երկու նկարազարդ թերթերով (Զ-Է դդ.), ԺԲ դ. կատարված մանրանկարներով և այլն: Ավետարանը հայ միջնադարյան գրչության և զարդարվեստի ամենանշանավոր գործերից է և այսօր էլ իր վրա է հրավիրում հայագետների ուշադրությունը: Նրա ուսումնասիրությամբ զբաղվել են Գ. Հովսեփյանը, Մ. Բրոսսեն, Ֆ. Մակլերը, Յո. Ստրժիգովսկին, Կ. Վայցմանը, Ս. Տեր-Ներսեսյանը, Լ. Ա. Դուռնովոն և այլք: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1332 թ․

1332 թ., ձեռագիր մատյան, նվիրատու` ոմն Եսայի. «Տուի զգիրքս (Եսայի) ի սուրբ Ստեփանոս Նախավկայս. տէր Սարգիս եւ այլ եղբարքս ընկալան զմիաբանութիւնս մեր եւ խոստացան ի տարին երկու աւր պատարագ ...ՉՁԱ ընձայեցաւ գիրքս այս»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 539: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 241:

1440 թ․

1440 թ., «Կոչումն ընծայութեան Կիւրեղի Երուսաղէմացւոյ», նվիրատու` Հակոբ վարդապետ. «...յիշեցէք... զստացաւղ սուրբ գրոցս զՅակոբ վարդապետ, որ յոյժ փափաքանաւք հանդիպաւ սուրբ գանձուցս ի Խօ[յ] քաղաք, և խնդրեալ զսա ի հաւատարիմ կնոջէ մի, և բերեալ զսա ի սուրբ ուխտս ի վանքս Մաղարտէ, ընձա սուրբ Նախավկայ վկայիս, եւ ետ նորոգել զսա յիշատակ ոգոյ իւրոյ...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 504: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 540-541: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 37-38, էջ 39: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1552: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1454 թ․

1454 թ., Մաշտոց, վայրը` Վան, գրիչ` Կարապետ երեց, ստացող և նվիրատու` տեր Ավետիս. «...եդ ի դուռն Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1175: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1459 թ․

1459 թ., Ճաշոց, գրիչ` Կարապետ, վայրը` Ոստան, ստացող և նվիրատու` խոջա Աբդըլ-Ազիզ. «...(Եւ ստացաւ խոջայ Աբդլ-Ազիզն)... և ետուր ի դուռն սուրբ Ստեփաննոսի նախավկային...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1958, էջ 118: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1615 թ․

1615 թ., Աստվածաշունչ, նորոգման վայրը` Տաթև, ժամանակը` 1317 թ. «...Ռըստակէս... նորոգել տուի Աստուածաշունչս, թվին ՌԿԴ (1615), զի անշարժ կացցէ սայ ի դուռն Մաղարդա վանից Ս. Ստեփանոս Նախավկային...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1974, էջ 542: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 544: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, Երեւան, 2004, էջ 227: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1660 թ․

1660 թ., ավետարան, գրիչ՝ Մարտիրոս երեց, նվիրատու` սրջվացի Նազար. «...առի հալալ զսա. վաստակոց իմոց և ետու վախմ եկեղեցոյն մերոյ Ս. Ստեփաննոսի Նախավկային»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատարակարաններ, հ. Գ, կազմեց Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 920: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1671 թ․

1671 թ., «Մասունք նորոյ կտակարանի», վայրը` Տիրոջ (Գռներ) գյուղ, ժամանակը` ԺԳ դ. «Յիշատակ է սուրբ գիրքս Արիստակէս վարդապետին ի դուռն Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկային, որ Շամբի Ձոր վերաձայնի, առաջնորդութիւն Միքայէլի աստուածաբան վարդապետին»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Ա, Երևան, 1984, էջ 844: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1679 թ․

1679 թ., Գրիգոր Նարեկացի, «Մատեան Ողբերգութեան», ստացող և նվիրատու` Միքայել վարդապետ Աստապատցի. «Յիշատակ է Նարեկ գիրքս ի դուռն [Սր]բոյն Ստեփաննոսի Նախավկային: ...զոր ետ Միքայել վարդապետն յիշատակ հոգւոյ իւրոյ»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 116: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1697 թ․

1697 թ., «Կանոնագիրք առաքելական», գրիչ` Ավետիք քահանա, պատվիրատու և նվիրատու՝ Գալուստ վարդապետ (հետագայում՝ առաջնորդ), վայրը` Հալեպ (Բերիա): Կտակել է Նախավկայի վանքին ու նրա առաջնորդ Պետրոս արքեպիսկոպոսին՝ իր քեռուն ու հոգևոր հորը. «...Ես՝ ամենից նուաստ Գալուստ վարդապետս, բորբոքեցայ ի սէր Աստուածային մատենիս. այս վարթափթիթ կանոն գիրքս զսա ստացայ հալալ արդեանց իմոց. որքան կենդանի եմ՝ վայելեմ, և յետ իմոյ յելանելոյ յաշխարհէս յիշատակ սրբոյ Նախավկային լիցի...»:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 265-266: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

1775 թ․

1775 թ., «Տօնացոյց», նվիրատու` Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոս:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ը. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, մասն II (1767-1776), հրատարակեց Գիւտ ա. քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1910, էջ 424, նաև էջ 625: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 242:

Ձեռագրեր
15 — 16 դդ․

XV-XVI դարերից Երևանի Մատենադարանում, ինչպես նաև Նոր Ջուղայի գրադարանում պահվում են Ստեփանոս Նախավկայի վանքում գրված բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք վկայում են վանքի համեմատաբար ծաղկուն վիճակն ու այնտեղի հոգևոր-մշակութային գործունեությունը։

Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 23:

1819 թ․

Մաղարդավանքի ձեռագրերի հավաքածուն. հայոց գրչության ամենահին ու ամենահայտնի կենտրոններից է: Դարեր շարունակ այստեղ ստեղծվել, նկարազարդվել ու կազմվել են ձեռագիր մատյաններ: 1819 թ. այցելուն նշում է. «Գրադարան վանացս առատ է հին ձեռագիր մատենիւք. այլ` ’ի սակս ընդհանուր պակասութեան ուսմանց ’ի սոսա` ամենայն ընդ փոշւովք թաղին»:

Թաղիդեանց Մ., Ճանապարհորդութիւն ի Հայս, հ. Ա, Կալկաթա, 1847, էջ 245: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 237:

1848 թ․

Նախավկայի առաջնորդական թեմի վերացումից հետո՝ 1848 թ., վանքի ձեռագրերը կորստից փրկելու նպատակով կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցու հանձնարարությամբ Էջմիածնի միաբան Հովհ. Շահխաթունյանցը և Սինոդի ատենակալ Մակար վարդապետ Տեր-Պետրոսյանը 4 ամսով գործուղվում են Ստեփանոս նախավայի վանք, որպեսզի տեղում վանահայր Հովհաննես վանահոր աջակցությամբ «...բարւոք հետազօտութեան հաւաքել զգտանեցեալ գրեանսն...» և կազմակերպեն արժեքավոր ձեռագրերի տեղափոխումը Սբ. Էջմիածին: Նրանց հաջողվում է Դարաշամբի վանքի ձեռագրաց հավաքածուի մի մասը՝ շուրջ 25 ձեռագիր և 98 տպագիր մատյաններ, տեղափոխել Մայր Աթոռ:

Մատենադարան, ֆ. 49բ, թղթ. 154, վավ. 203ա: Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 68: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 237:

1871 թ․

1871 թ. վանքում պահվում էին ձեռագիր ու տպագիր 302 գիրք, կաթողիկոսական 43 կոնդակ, հայերեն 80 և պարսկերեն ու թուրքերեն 38 կալվածագիր:

Ցուցակն ամբողջությամբ տե՛ս Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1477, թ. 12-14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 237:

1870 թ․

1870-ական թվականներին վանքի ավետարաններից մեկը փոխադրվում է Սբ. Էջմիածնի մատենադարան: Այդ մասին 1876 թ. գրվել է. «Գովելի յարստութեամբ կը ճոխանայ Ս. Էջմիածնի մատենադարանը... որոց մէջ աչքի զարնող գեղեցիկ Աւետարան մի կայ երկաթագիր մագաղաթի վերայ գրուած, եւ երեսի կազմը փղոսկրեայ և երկու կողմը քանդակագործ պատկերներ Յունական ձեւով, որոյ թուականն է այսպէս. «Յամի թուոյ Հայկազանց ՆԼԸ (989): Եւ ըստ թուոյ Հոռոմոսի ՉԽԲ (742), յԻսմայելական բռնակալութեան ՅՀԹ (379): Այս աւետարանը մօտ ժամանակներս Մաղարթայ լերին Նախավկայի վանքէն բերուած է»:

Ուղեւոր Ա. Ե., Ուղեւորութիւն ի Սուրբ Էջմիածին. 1876 Յուլիս 20, «Սիօն», 1877, էջ 258: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 237-238:

1904 թ․

1904 թ. Սմբատ Տեր-Ավետիսյանը Ռուսական հնագիտական հանձնաժողովի կողմից գործուղվում է Ատրպատական` ուսումնասիրելու Մաղարդավանքում պահվող ձեռագրերը: Վանքում նկարագրում է 124 ձեռագիր և դրանց մասին 1910 թ. մարտին մանրամասն զեկույց է ներկայացնում Ռուսաստանի կայսերական հնագիտական ընկերության կովկասյան մասնաճյուղում:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի (կազմ. Ս. Տէր-Աւետիսեան), Վիեննա, 1970, էջ Ե: Կնիք հաւատոյ ընդհանուր Սուրբ Եկեղեցւոյ, Էջմիածին, 1914, նախաբան, էջ I: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 238:

1911 թ․

1911 թ. դեկտեմբերին կաթողիկոսական տեղակալ Գևորգ արքեպիսկոպոսը, մտահոգված Մակվի և Ղարադաղի խանություններում տիրող խառնակ վիճակից, պատվիրում է Նախավկայի վանքի ձեռագրերը տեղափոխել Մայր Աթոռ: Նշյալ թվականի դեկտեմբերի 20-ին Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսը դիմում է Գևորգ արքեպիսկոպոսին` խնդրելով «...կարգադրել մի առանձին գրութեամբ յանուն վանահօր Ս. Նախավկայի վանուց` Տ. Ղևոնդ վարդապետի Բարսեղեան, որ վանքում մնացած բոլոր ձեռագիրները Կարսից Ջուլֆա փոխադրէ` ապահով արկղերի մէջ դնելով ուղարկէ Ս. Էջմիածին...»: Կարճ ժամանակ անց Թավրիզի, Խոյի, Սալմաստի հայկական ձեռագրերի հետ Նախավկայի վանքի ձեռագիր մատյանները ևս ուղարկվում են Էջմիածին: Մաղարդավանքի գրչության կենտրոնի ձեռագրերն այժմ պահվում են Երևանում, Թավրիզում, Նոր Ջուղայում և այլուր:

«Արարատ», 1912, յունուար, էջ 6; ապրիլ, էջ 292: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 245, վավ. 140: Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Բ, Պէյրութ, 1974, էջ 68: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 238:

Այլ անվանումներ

Մաղարթավանք անվանումը կապվում է մոտակա Մաղարթ լեռան հետ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Երբեմն հիշվում է Շամբի կամ Դարաշամբի վանք անունով և առնչվում է վանքից 3 կմ հեռու գտնվող նույնանուն գյուղի հետ:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Ստեփանոս նախավկայի անվամբ կոչվել է ի պատիվ քրիստոնեական կրոնի առաջին նահատակ սուրբ Ստեփանոսի, ով դարեր շարունակ աննկուն կամքի և խոր հավատի մարմնացում է եղել յուրաքանչյուր քրիստոնյայի համար:

Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Մահմեդականները վանքն անվանում են Դանիել մարգարե (Դանիել փեյղամբար): Պարսկական աղբյուրներում հայտնի է Սբ. Դանիելի վանք անունով, իսկ սրահներից մեկն էլ կոչվում է Դանիելի օջախ:

Минорский В., Отчет о поездке в Макинское ханство, “Материалы по изучению Востока”, вып. 1, С.Петербург, 1909, с. 27. Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. 3, կազմող` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2005, էջ 17: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 206:

Գավազանագիրք

Գավազանագիրք կազմելու առաջին փորձը կատարել է Հովհաննես Շահխաթունյանցը: Այն ընդգրկում է մինչև ԺԷ դարը գործած ընդամենը 7 վանահոր անուն, ըստ որում, վկայակոչելով Առաքել Դավրիժեցուն, ցանկում սխալմամբ մտցնում է նաև Արիստակես վարդապետ Շամբեցու անունը: Հ. Ոսկյանը ևս վանքի առաջնորդների ցանկը սկսում է Բաբկեն արքեպիսկոպոսից` հասցնելով մինչև տեր Թորգոմը: Այնուհետև Ն. եպիսկոպոս Ծովականը, մատենագրական նյութերի հիման վրա կազմում և 1959 թ. հրատարակում է Մաղարդավանքում պաշտոնավարած առաջնորդների գավազանագիրքը: Հեղինակն առաջնորդների ցանկը սկսում է Գրիգորես Ապիրատով (ԺԲ դար) և որոշ ընդմիջումներով հասցնում մինչև ԺԹ դարի 60-ական թվականները (Մեսրոպ վարդապետ Սմբատյանց): Երրորդ գավազանագիրքը կազմում է Հարություն Քյուրտյանը` որոշակի ընդմիջումներով ընդգրկելով 976-1790 թթ. ընթացքում պաշտոնավարած վանքի առաջնորդների ցանկը: Ստորև ներկայացվող նոր գավազանագիրքը կազմել ենք՝ համադրելով և համեմատական քննության ենթարկելով հրապարակի վրա եղած հայ և օտար աղբյուրների (պատմիչներ, ժամանակագիրներ, հրովարտակներ, կալվածագրեր, արձանագրություններ, ձեռագրերի հիշատակարաններ և այլն) հաղորդած տվյալները: Սրանք թեև սպառիչ և վերջնական պատասխան չեն տալիս քննարկվող հարցին, և դեռևս մնում են բացթողումներ, սակայն հնարավորություն են ընձեռում որոշակիացնել վանքի առաջնորդների անունները, ճշտել նրանց պաշտոնավարման ժամանակահատվածը:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, 1842; հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 318-319: Մինչդեռ ձեռագիր հիշատակարաններից և Դավրիժեցու վկայակոչած տեղեկություններից հայտնի է, որ, թեև ԺԷ դ. առաջին տարիներին Շամբեցին եղել է Մաղարդավանքի միաբան, սակայն հետագայում թողնելով Նախավկայի միաբանությունը, հարել է անապատական շարժմանը, դարձել նրա ակնառու գործիչներից մեկը, Սյունյաց (Հարանց) անապատի երկրորդ առաջնորդը (1620 թվականից) և մինչև կյանքի վերջն ապրել այդ մենաստանում: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 533-564: Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, նոյեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 262-264: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 55 (անտիպ): Ցանկը կցված էր վանքի միջնադարյան պատմությանը նվիրված հեղինակի հոդվածին և ցայսօր մնացել է անտիպ (ձեռագիրը մեզ է տրամադրել գնդապետ Էմիլ Հակոբյանը Թավրիզից): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 24-245:

976 — 981 թթ․

Բաբկեն արքեպիսկոպոս (976-981). «...սուրբ տաճարիս հին Մաղարդա վանից երանելի կրօն(աւ)որս աստուածայմեծար մեծանուն Տեառն Բաբգենի հայկազնոյ նախաշինաւղ և ի Քրիստոս ծնաւղ հոգևոր գառանց, մանկանց եկեղեցոյ...» հիշվում է որպես վանքի առաջին առաջնորդ, որը պաշտոնավարել է 976-981 թվականների ընթացքում: Ըստ Խաչիկ կաթողիկոսի կոնդակի` Ստեփանոս նախավկայի վանք է ուղարկվում «...զմեծանուն երջանիկ տէր Բաբգէն արքեպիսկոպոսն գալ ձեզ եւ առաքելաբար շրջիլ ի միջի ձերում վարդապետել, խրատել եւ ուսուցանել...»:

Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 55 (անտիպ): Տե՛ս նաև Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 5: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 533: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1173 թ․

Գրիգորես՝ որդի Ապիրատի. միակ հիշատակությունը վերաբերում է 1173 թ. «...զառաջնորդութիւն սուրբ ուխտին տէր Գրիգորէս, որդի Ապիրատին, այր հեզ և սրբասէր...»:

Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, աշխատասիրությամբ Ա. Ս. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 312: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 537: Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Նշյալ թվականին հիշատակվում է որպես վանքի առաջնորդ (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

13 դ․

Գրիգորես. տվյալներից մեկի համաձայն` որպես վանքի առաջնորդ է հիշատակվում ԺԳ դարում, սակայն ստույգ ո՞ր թվականին` անհայտ է:

Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1330 թ․

Վարդան կրոնավոր. հիշվում է 1330 թ. Աբու Սայիդ սուլթանից հրովարտակ ստանալու առնչությամբ:

Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 395: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1332 թ․

Տեր Սարգիս. հիշվում է 1332 թ.:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 539: Տե՛ս նաև Փափազյան Հ., Երկու նորահայտ իլխանական յառլիղներ, «ԲՄ», 1962, N 6, էջ 395: Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1376 թ․

Տեր Ղուկաս. հիշվում է 1376 թ. կաթողիկեությունն ընդունած հայ հոգևորականների թվում:

Marcus Antonius v. d. Oudenrijn O. P., Linguae Haicanae scriptores, Bernae, 1960, էջ 218: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1381 թ․

Տեր Գրիգոր. 1381 թ. վանքի առաջնորդն էր:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 180: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 539: ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1950, էջ 537: Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

Ավագ եպիսկոպոս. հիշվում է 1430-1440 թթ.: Ավագ եպիսկոպոսն աչքի է ընկել մշակութային գործունեությամբ և «...վանքին մէջ իբրև լուսատու կը փայլէր»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 396, 504: Տե՛ս նաև Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1440 թ․

Մխիթար եպիսկոպոս. 1440 թ. վանքի առաջնորդ է նշանակվել Գրիգոր Արտազեցու կողմից: Ըստ ամենայնի` 1440 թ.՝ զառամյալ Ավագ եպիսկոպոսի կենդանության օրոք, բնակչության պահանջով Մխիթար գրիչը նշանակվում է Նախավկայի վանքի վանահայր ու թեմի առաջնորդ: Այդ մասին տեղի միաբանությանը տեղեկացնում է Գրիգոր Մակվեցի Ջալալբեկյանցը Նախավկայի վանքին ուղղած կոնդակում, որտեղ Թադեոս առաքյալի վանքի առաջնորդն իրեն անվանում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս. «...[ձեռնադրեցի] աբեղայս զՄխիթարտ, հռչակաւոր վանիցդ սուրբ Ստեփաննու Նախավկայիդ եպիսկոպոս եւ ձեզ հոգեւոր առաջնորդ եղբայր եւ ընկեր»: Նույն թվականին էլ հիշվում է որպես 1316 թ. Աղթամարի վանքում Դանիել եպիսկոպոսի ընդօրինակած Ժողովածուի «զվերջին կազմողս»:

Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 236: Տե՛ս նաև Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Տե՛ս նաև նույնի՝ Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 586: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1552: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1485 թ․

Տեր Վարդան. պաշտոնավարել է առնվազն մինչև 1485 թ., ինչը հաստատվում է Բարդուղիմեոս գրչի ընդօրինակած Սաղմոսարանի հիշատակարանում. «...գրեցաւ Սաղմոսարանս ...ի տեղիս որ կոչի աստուածաբնակ Մաղարթէվանք, առ ոտս երջանիկ և առաջնորդ սուրբ ուխտիս զտէր Վարդան արհեպիսկոպոսի, և զվարպետն իմ զտէր Յակովբ փիլիսոփայն...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 73: Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` տեր Վարդանը պաշտոնավարել է 1484-1485 թվականների ընթացքում (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1505 — 1506 թթ․

Մարկոս վարդապետ. մեզ հայտնի միակ տեղեկությունը վերաբերում է 1505-1506 թթ., երբ զինվորական դատավորի հրամանով հաստատվել են Դիբքյանդ և Դարաշամբ գյուղերի վանքապատկան լինելը:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1507 թ․

Տեր Անտոն. հիշվում է 1507 թ.` «...ի հայրապետութեան մերում ուխտին Նախավկայի տէր Անտոնին»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 541: Տե՛ս նաև Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Նշյալ թվականին հիշվում է որպես վանքի առաջնորդ (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245:

1541 թ․

Աթանաս եպիսկոպոս (1541-1562՞). 1541 թ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր ԺԱ Բյուզանդացու (1536-1545) կողմից ձեռնադրվում է եպիսկոպոս և նշանակվում Նախավկայի վանքի վանահայր ու Նախիջևանի թեմի առաջնորդ: Այնուհետև կաթողիկոսը, հիմնավորելով նշանակման հանգամանքները, գրում է. «...վարդապետ տէր Աթանասդ, որ է սնեալ և վարժեալ ի սուրբ Նախավկայի վանքն և ուսեալ էր զիմաստս կրթական ի ձեռն Ստեփաննոսի քաջ րաբունապետի Սալմաստեցւոյ, որ եկն ի սուրբ աթոռս (Աթանաս) ձեր ամենայն միաբանից վկայութեամբ, մանաւանդ բոլորեցունց ձեր թեմովդ վկայած... պատշաճ և իրաւունք համարեցաք զԱթանաս վարդապետդ լինել եպիսկոպոս սուրբ Նախավկայիդ և իւր սեպհական վիճակին և զոչ այլ ոք օտար...: Եւ ձեռնադրեցաք զԱթանաս վարդապետդ եպիսկոպոս...: Եւ պարգևեցաք դմա յականաւոր սուրբ ուխտն Նախավկային բոլորովին բնական և սահմանեալ վիճակ իւր զոր վերագրեցաք դմա թեմ, աթոռ և հանգստեան տեղի... առաքեցաք զԱթանաս վարդապետդ` սրբազան եպիսկոպոսն առ ձեզ մերով առաքելական և հայրապետական իշխանութեամբ` հովուել զձեզ...»: Այնուհետև դիմելով վանքի Մկրտիչ և Հերապետ (Հայրապետ) եպիսկոպոսներին, Հովհաննես վարդապետին, մյուս «մեծ ու փոքր» միաբաններին, հանձնարարում է նրանց «սիրով ընկալարուք զԱթանաս վարդապետդ ձեզ եպիսկոպոս, որպէս արժանաժառանգ այդմ աթոռի եւ գահի»:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 309-313: Տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 518-519: Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 413-417: Նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 541-542, 593-594, 596: Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 37-38, յուլիս-օգոստոս, էջ 40-42: Մեկ այլ տվյալով` Աթանաս եպիսկոպոսը վանքի առաջնորդությունը վարել է 1541 թ. (Քիւրտեան Յ., նշվ. հոդվ., էջ 55 (անտիպ): Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 240-242: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 245-246:

1562 — 1563 թթ․

Հովհաննես վանահայր. հիշվում է 1562-1563 թվականներին, երբ «...Դարաշամլուղի Մաղարդա վանքի միաբանների ու ժողովրդի առաջնորդի դիրքը ժառանգաբար փոխանցվել է Օվանես վանահորը...»:

Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. 3, կազմող` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2005, էջ 135: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 246:

1563 թ․

Մատթեոս եպիսկոպոս. 1563 թ. «...կուսակրօն արքեպիսկոպոս զտէր Մատթէոս, որ է սնեալ և վարժեալ ի սուրբ Նախավկայի վանքն...» նշանակվում է առաջնորդ: Մեկ այլ տեղեկությամբ` «հեզահոգի, բարեմիտ եւ սրբասէր կուսակրօն արքեպիսկոպոսդ (զ)տէր Մատթէոս»-ը Նախավկայի վանահայր է նշանակվում 1564 թ. կաթողիկոսական ընդարձակ կոնդակով: Կոնդակը գրել է Միքայել Ա Սեբաստացին հավանաբար Ստեփանոս Ե Սալմաստեցուն աթոռակից եղած ժամանակ:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 318: Տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 519: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 542-543, 600: Նույն թվականին Մատթեոս եպիսկոպոսին` որպես վանքի առաջանորդ է հիշատակում նաև Հ. Քյուրտյանը (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 85: Փաստաթուղթն իր ձևով և բովանդակությամբ շատ նման է Գրիգոր ԺԱ Բյուզանդացու 1541 թվակիր կոնդակին. ենթադրվում է, «թէ որոշ յաւելումներ իր կողմից կատարել է հետագային (1736 թուին) այս կոնդակները բնագրից ընդօրինակող Ստեփանոս Ջուղայեցին» (Հախնազարեան Յովհ., Նախավկայի Ս. Ստեփանոս վանքը (պատմական համառօտ ակնարկ), «Հասկ», 1975, սեպտեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 361-362): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 246:

1587 թ․

Մարտիրոս եպիսկոպոս. 1587 թ. Նախավկայի վանահայր և թեմի առաջնորդ է նշանակվում Մարտիրոս «քաջ րաբունի վարդապետը»: Կաթողիկոսական կոնդակում ընդգծվում է, որ ընդառաջելով միաբանության և բնակչության խնդրանքին, նկատի ունենալով թեկնածուի մտավոր ու հոգևոր արժանիքները, ինչպես նաև Նախավկայի վանքը վերաշինելու ցանկությունը, Էջմիածնում Մարտիրոսին մեծ շուքով արքեպիսկոպոսության աստիճան են շնորհում և ուղարկում այս թեմի առաջնորդ. «Զի քանի որ ձեր առաջի եպիսկոպոսունք մեռան, դուք մնացիք առանց հոգեւոր առաջնորդի, թէպէտ որ կայր քորեպիսկոպոսունք, այլ ոչ տեսուչ եւ առաջնորդ եւ հովիւ ոչխարաց, ...մեր սուրբնուէր քահանայդ տէր Մարտիրոս քաջ րաբունի վարդապետդ, որ եկն առ մեզ վկայական թղթով ձերով... վասն այդ մեծահռչակ Նախավկայի սուրբ վանաց շինութեան եւ ձեր յոյժ սիրուտ հարկեցաք զմեր որդի Մարտիրոս վարդապետդ լինել ձեզ եպիսկոպոս արք, եւ տեսաք զբարեոք վարս դորա. եւ հաւանեցաք իմաստութեան եւ արիութեան դորա. ընտրութամբ Աստուծոյ եւ հաճութեամբ ամենեցուն ձեռնադրեցաք մեծաւ հանդիսիւ ...զսրբասէր եւ զպատուելի քահանայդ զտէր Մարտիրոս քաջ րաբունապետդ հոգեւոր առաջնորդ ձեզ»: Մարտիրոս եպիսկոպոսը հավանաբար վախճանվել է 1590 թ. և թաղվել Դարաշամբ գյուղում: Նման ենթադրության հիմք է տալիս այն խաչքարը, որը Դարաշամբ գյուղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու շինարարության ժամանակ՝ 1628 թ., տեղափոխել են գերեզմանոցից և ագուցել խորանում:

Շահխաթունեանց Յովհ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 312: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 543 (տրված է համառոտ): Հախնազարեան Յովհ., Նախավկայի Ս. Ստեփանոս վանքը (պատմական համառօտ ակնարկ), «Հասկ», 1975, էջ 362: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36; 37-38, էջ 13-14, 55 (անտիպ): Ն. Ծովականը Մարտիրոսի աթոռակալության շրջանն է համարում 1589-1601 (՞) թթ. (տե՛ս Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262): Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 95-96: Կոնդակի սկզբնամասը գրված է Դավիթ Դ Վաղարշապատցի և Մելքիսեդեկ Գառնեցի կաթողիկոսների անունից, սակայն վերջում ունի միայն Մելքիսեդեկի ստորագրությունը («Արարատ», 1905, էջ 308): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 246:

1594 թ․

Տեր Անանիա. որպես վանքի առաջնորդ` հիշատակվում է 1594 թ.:

Հ. Քյուրտյանի կողմից Անանիա վարդապետ գրչի անունը առաջնորդական գավազանագրքում զետեղելն ակնհայտ շփոթություն է (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Իրականում Անանիան 1594 թ. Նախավկայի վանքում ընդօրինակել է ավետարան ոմն Մելեք Մեհերի պատվերով (տե՛ս Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, կազմեցին Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, Երևան, 1965, էջ 1039): Անանիայի առաջնորդությունը չեն մատնանշում նաև Հովհ. Շահխաթունյանցը, Ղ. Ալիշանը, Հովհ. Հախնազարյանը և Ծովական եպիսկոպոսը: Քիւրտեան Յ., նշվ. հոդված, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 247:

1601 — 1614 թթ․

Շմավոն արքեպիսկոպոս. հիշվում է 1601-1614 թթ.: Նրա անունն առաջին անգամ հանդիպում է 1601 թ. «...առաջնորդութիւն Ս. Նախավկային տէր Շմաւոն արքեպիսկոպոսին»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 543-544: Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` Շմավոն արքեպիսկոպոսը պաշտոնավարել է 1601-1654 թվականների ընթացքում (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 21, 55 (անտիպ), իսկ ըստ մեկ այլ աղբյուրի` պաշտոնավարել է երկու անգամ՝ 1601-1613՞ և 1633-1655 թթ. (Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262): ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1974, էջ 14-15: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 247:

Պետրոս արքեպիսկոպոս. 1614-1631՞ թթ. վանքի առաջնորդն էր: Շմավոն արքեպիսկոպոսից հետո թեմի ղեկավարությունն ստանձնում է «սրբասնեալ տէր Պետրոս արհեպիսկոպոս»-ը, որին Էջմիածնի Մելքիսեդեկ կաթողիկոսը կոնդակ է տալիս 1613 կամ 1614 թ.` հանձնարարելով բնակչությանը` «Զամենայն աւրինաւոր հաս եւ իրաւունքն լիով եւ անթերի տուք ի ձեռն Պետրոս արհեպիսկոպոսիդ զմահու եւ զկենաց»: Կոնդակում Պետրոսի` առաջնորդ լինելը չի հստակեցվում: Սա առիթ է տվել որոշ ուսումնասիրողների ժխտել նրա պաշտոնավարելու հանգամանքը. «Հոն սակայն Պետրոս արքեպիսկոպոս Նախավկային վանքին առաջնորդ նշանակած ըլլալու խօսք չկայ, ինչպէս որ տեսանք, այլ պարզապէս պտղի հաւաքելու եւ նւիրականութեան խօսք կայ: Ուրեմն Շմաւոն արքեպիսկոպոսի Նախավկայի վանքին առաջնորդութիւնը չէ ընդհատւած 1614-ին: ...Հոս ոչ մէկ ակնարկութիւն Պետրոս արքեպիսկոպոսին Նախավկայի վանքին առաջնորդ ըլլալուն մասին, որով Շմաւոն կը գործակցէր Մելիքսեդեկին ընչաքաղցութիւնը գոհացնելու համար, որով կաթողիկոսը հարկ տեսաւ մասնաւոր մէկը ղրկել, այսինքն Պետրոս արքեպիսկոպոսը, անոր տալով անիծելու, կապելու եւ արձակելու գերագոյն իշխանութիւն...»: ԺԷ դարի առաջին տասնամյակներից մեզ հասած կալվածագրերն ու այլ սկզբնաղբյուրներ, սակայն, հաստատում են, որ Պետրոս արքեպիսկոպոսը ստանձնել է Նախավկայի թեմի առաջնորդությունը 1613-1614 թթ.-ից և պաշտոնավարել առնվազն մինչև 1631 թ.: Առաջնորդի անունը հիշատակվում է 1614 թ. վանքի և Շամբ գյուղի միջև ընթացող վեճի առնչությամբ կազմված կալվածագրում («...ի թվին ՌԿԳ ամին Հայոց (1614), առաջնորդութեան Տեառն Պետրոս եպիսկոպոսին և Ջուղայեցի Յակոբ վարդապետին, ամսեանն յունիսի Ի. և Ա. (21)-ին»), 1625 թ. Մաղարդավանքում ստեղծված Մաշտոցի հիշատակարանում, Դարաշամբ գյուղի եկեղեցու` 1628 թ. շինարարական արձանագրության մեջ, 1630-1631 թթ. հարկերից ազատ լինելու հարցի առնչությամբ, 1631 թ. Սեֆի շահի (1629-1642) հրապարակած հրովարտակում («...ընտրյալ քրիստոնյա խոջա Նազարը հաստատել է, որ այդ վայրի հայերի ու կրոնավորների առաջնորդությունը պատկանում է Պետրոս եպիսկոպոսին, թող այդ տեղի հայերի սևագլուխները նախկին կարգով նրան իրենց առաջնորդը ճանաչեն...»):

Ծովական եպիսկոպոսը գտնում է, որ Պետրոս արքեպիսկոպոսը պաշտոնավարել է 1614-1633՞ թթ. (տե՛ս նրա` Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262): Իր ընդօրինակած կոնդակների ցանկում Ստեփանոս Ջուղայեցին նշում է Հայոց ՌԿԲ (= 1613) թվականը (Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1941, էջ 229: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 575, 611), իսկ բնագրում ներկայացրել է ՌԿԳ (= 1614) տարեթիվը (տե՛ս Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 91: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 15-16 (անտիպ): Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 158: ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 189: Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 2: Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. Հրովարտակներ, պրակ II, կազմեց Հ. Դ. Փափազյան, Երևան, 1959, էջ 106-107: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 247:

1631 թ․

Միքայել Ա րաբունապետ. ակնհայտ է, որ «զՄիքայէլ քաջ րաբունապետ»-ը հաջորդել է Պետրոս արքեպիսկոպոսին 1631 թ. կամ փոքր-ինչ ավելի ուշ: Հիշվում է 1636 թ. «...Դարձեալ յիշեցէք զառաջնորդ Ս. Ստեփանոս Նախավկայիս զՄիքայէլ քաջ րաբունապետն»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 660: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 247:

1663 — 1680 թթ․

Միքայել (Մուքել) Բ վարդապետ Շամբեցի. 1663-1680 թթ.: Ծնունդով Շամբ (Դարաշամբ) գյուղից էր: Հռչակվել է իբրև «սրբամիտ եւ հեզահոգի, բարեբարոյ եւ բարեհամբաւ, աստուածաբան եւ քաջ վարդապետ», «մեծ րաբունեաց պետ, ...որ էր այր ընտիր եւ տիեզերալուր», «գերափառ եւ մեծապատիւ հրաշազան ամէնիմաստ հզօր իմաստասեր եւ բանիբուն րաբունապետ եւ արհիական քաւչապետ եւ վերադիտող... աստուածաբան վարդապետ»: Ժամանակակիցը նրա մասին գրել է. «Շատ աշխատաւոր, լև մարդ էր»։ 1668 թ. նոյեմբերի 6-ից դեկտեմբերի 5-ն ընկած ժամանակամիջոցում շահի անմիջական կարգադրությամբ տրված հրովարտակում հիշվում է «...Թուման-ե Նախիջևանի Դարաշամլուղի Մաղարդա վանքի Միքայել վանահայրը...»: 1675 թ. Միքայել վարդապետի պատվերով Մաղարդավանքում գրված ձեռագրի հիշատակարանում ժամանակակիցն այսպիսի խոսքեր է ձոնում առաջնորդին. «...առաջնորդութեան Սրբոյ վանիցս Նախավկային, գերափառ եւ մեծապատիւ, հրաշազան, ամէնիմաստ, հզօր իմաստասիրի եւ բանիբուն րաբունապետի, եւ ահրիական քաւչապետի եւ վերադիտողի` տեառն Միքայէլի աստուածաբան վարդապետի, որ եւ ի ժամանակիս այսմիկ էր աթոռակալ եւ փոխանորդ տեառն Յակոբայ հայրապետին Հայոց ի գահն Մեծին Էջմիածնայ...»: 1676 թ. նշանակվում է Ամենայն Հայոց Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսի տեղապահ և «...իւր տէղն, որ էր Նախավկայն, տված էր իւր ախպէր որդոյ Պէտրոս վարդապետին...»: Քանիցս զբաղեցրել է այդ պաշտոնը («Էջմիածնայ աթոռակալ»՝ 1668, 1669, 1671, 1678)։ Չնայած դրան` իբրև առաջնորդ` հիշվում է մինչև 1680 թ.: 1679 թ. ստանում և վանքին է նվիրում Նարեկ, որի հիշատակարանում դրված կնքադրոշմին գրված է. «Քրիստոսի ծառա Միքայէլ վարդապետ Աստապատցի, թվ[ին] ՌՃԻԲ (1673)»: 1680 թ. Գողթան գավառում կաթողիկոսարանի օգտին հանգանակություն է իրականացնում: Վախճանվել է նույն թվականի մարտի 7-ին` կիրակի օրը 67 տարեկան հասակում. «...եկեալ էր Գոխտան տունն նվիրակ, ժողովեց, գնաց Նախավկայն, մինչի Ի (20) օրի յիվանդացաւ, անդ հանգեաւ»: Ամփոփվել է վանքի պարսպից դուրս՝ արևելյան կողմի բլրի վրա:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 547 ծանոթ. 31, 551, 554: Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` Միքայել վարդապետը պաշտոնավարել է 1663-1677 թվականների ընթացքում (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 127: Զաքարեայ Ագուլեցու օրագրութիւնը, Երևան, 1938, էջ 145: Զաքարեայ Ագուլեցու օրագրութիւնը, Երևան, 1938, էջ 148: Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. 3, կազմող` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2005, էջ 135: Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Գ, կազմեց Ա. Մալխասեան, Երեւան, 2007, էջ 1644: Միքայել արքեպիսկոպոսի` կաթողիկոսական աթոռապահ նշանակվելը կարևոր երևույթ է վանքի պատմության համար: Մի կողմից այն հաստատում է, որ վանքն այնքան բարձր դիրք է ունեցել, որ նրա առաջնորդն արժանի է եղել կաթողիկոսական տեղապահ դառնալու, մանավանդ Միքայել Շամբեցու նման գիտուն, գործունյա և հեղինակավոր առաջնորդ: Մյուս կողմից ակներև է, որ Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածինը շահագրգռված է եղել բարձր պահելու Նախավկայի հեղինակությունն իր ընդարձակ և հարուստ թեմի հանդեպ, ուստի թեմակալ առաջնորդի և կաթողիկոսական աթոռակալի պաշտոնները հաճախ մեկտեղվել են միևնույն անձի ձեռքում: Վերջինիս ներկայությունն այստեղ, անշուշտ, նպատակ ուներ կանխել Աստապատի և որևէ այլ վանքի՝ Նախավկայի մենաստանի դեմ ծառանալու ձգտումները և միաժամանակ հնարավորություն ընձեռել ավելի ամուր հիմքերի վրա դնելու մենաստանում իրականացվող շինարարական, կրթամշակութային և այլ բնույթի աշխատանքներ: Զաքարիա Ագուլեցի, էջ 148: Նշվ. աշխ., էջ 78, 84-86, 101, 120, 139, 145: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 116: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 247-248:

1677 — 1703 թթ․

Պետրոս Շամբեցի. հիշվում է 1677-1703 թթ.: Միքայել Բ վարդապետի եղբորորդին էր: Առնվազն 1690 թվականից աթոռակիցն էր Հովհան Շամբեցին. «...Յոհանի և Պետրոսի առաջնորդ ժամանակին, որք են սպասաւորք Սուրբ Նախավկային»: 1693 թ. Իսմայիլ շահը հաստատում է, իսկ 1696 թ. սուլթան Հյուսեինի հրովարտակով Պետրոս վարդապետը վերահաստատվում է վանքի առաջնորդի պաշտոնում: Մաղարդավանքի Պետրոս արքեպիսկոպոսի անունը հանդիպում ենք նաև 1697 թ. Հալեպ (Բերիա) քաղաքում Ավետիք քահանայի ընդօրինակած «Կանոնագիրք առաքելական» ձեռագրի ստացողի հիշատակարանում. «...յիշեցէք... միւս հոգևոր ծնօղն իմ և դաստիարակն, որ էր եղբօր որդի Միքայէլ վարդապետին, զՊետրոս Արհի Եպիսկոպոսն, որ էր առաջնորդ սբ. ուխտիս Նախավկային, և ես Գալուստ վարդապետս քեռորդի գոլով նորին ստացայ զսբ. գիրքս...»:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, ջ 550: Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` Պետրոս արքեպիսկոպոսն իր աթոռակից Հովհան վարդապետի հետ միասին պաշտոնավարել է 1677-1704 թվականների ընթացքում (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, 55 (անտիպ): Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 34-35: Տե՛ս նաև Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, ֆ. 48, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 1: Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. 3, կազմող` Ք. Կոստիկյան, Երևան, 2005, էջ 135-138: Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 265-266: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 248:

1690 թ․

Հովհան վարդապետ Շամբեցի. առնվազն 1690 թ.-ից եղել է Պետրոս Շամբեցու աթոռակիցը, որի մահից հետո էլ` շուրջ ութ ամիս, ղեկավարել է թեմը:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 34-35: Տե՛ս նաև Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 248:

1699 — 1700 թթ․

Ներսես վարդապետ Դարաշամբեցի. հիշվում է 1699-1700 թվականներին վանքը պետական հարկի վճարումից ազատելու խնդրի առնչությամբ:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 1: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 248:

1703 — 1712 թթ․

Հակոբ վարդապետ Շամբեցի. 1703-1712 թթ. վանքի առաջնորդն էր: Այս և նախորդ երկու առաջնորդների օրոք մենաստանում իրականացվում են մասնակի նորոգչական աշխատանքներ:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 270: Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` Հակոբ վարդապետը պաշտոնավարել է 1705-1712 թվականների ընթացքում (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 248:

1712 — 1732 թթ․

Գալուստ վարդապետ. պաշտոնավարել է 1712-1732՞ թ. ընթացքում: 1712 թ. նոյեմբերի 17-ին Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցի կաթողիկոսը «Նախավկայի վանից բոլոր թէմի եւ վիճակի» առաջնորդ է նշանակում Գալուստ վարդապետին և Մաղարդավանքի միաբանությանն ու թեմի բնակչությանը պատվիրում «սիրով եւ մեծաւ պատուօք» ընդունել նրան և աջակից լինել իր գործերում: 1728 թ. հունվարի 22-ին Կարապետ Ուլնեցի կաթողիկոսը (1726-1729) կոնդակով վերահաստատում է Գալուստ վարդապետի առաջնորդությունը Ստեփանոս նախավկայի թեմում. «...վերստին հրամանաւ եւ հաստատուն կոնտակաւ կարգեցի զԳալուստ վարդապետդ Առաջնորդ ձեզ, որոյ եւ դուք պարտիք ամենայնիւ սիրով եւ հնազանդութեամբ ծառայել դմա եւ մանաւանդ օգնական լինելով եւ ի թիկունս հասանելով տրօք եւ արեամբք, զի թերեւս կարասցէ այսպիսի դառն եւ տաժանելի ժամանակւոջս այդ աղքատ տունդ կառաւարել...»:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 75: Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` պաշտոնավարել է 1712-1728 թվականներին ընթացքում (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 108-110, 116-117: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 638-641, 652-653: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 248-249:

1732 թ․

Հովհան վարդապետ. հիշվում է 1732 թ.:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 54-55: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 249:

1739 — 1740 թթ․

Ազարիա վարդապետ Շամբեցի. 1739՞-1740 թթ. վանահայրն էր: Վերջինս 1740 թ. հատուկ «թղթով» վարդապետական աստիճան է շնորհում Ստեփանոս միաբանին, նրան տալիս է քարոզելու իրավունք «ուր եւ կամեսցի», և կենսագրական որոշ տվյալներ է հաղորդում իր մասին: Գրությունից պարզվում է, որ Ազարիայի ծնողները վանքապատկան Շամբ գյուղի բնակիչներ էին, և ինքն էլ մանուկ հասակից դաստիարակվել էր վանքում: Դրվատելով նորընծա վարդապետի մտավոր ու հոգևոր արժանիքները` Ազարիա Շամբեցին ավելացնում է. «...հոգեւոր որդիդ մեր Ստեփաննոս խոյեմազարդ վարդապետդ որ է ի վիճակէս մեր եւ որդի տանն սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային եւ ի գեղէն Շամբ անուանելոյ, ի մանկական տիս սնեալ առ ոտս մեր եւ կրթեալ ի հրահանգս մեծի աթոռոյս սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային...»: 1739 թ. հունիսի 3-ին կազմված մի կալվածագրի համաձայն՝ «...Ճիլազի կողակից Սանդուխտս, յետ իմոյ Աղիս և սկեսրս, այսինքն՝ Առուխին, Ախանումուղին... ինչ որ իւրեանք տվել են իւրեանց հոգոյն... վախուբ արի... ս. աթոռին Ստեփաննոսի նախավկային... տվեցի իմ հոգևոր հայր և մեր առաջնորդ Ազարիայ վարդապետին...»: Այս վավերագրի ներքո ստորագրել է նաև Ստեփանոս նախավկայի վանքի միաբան Արիստակես վարդապետը:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 14: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 560-562, 561, ծանոթ: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 42, 55 (անտիպ): Ծովական եպիսկոպոսի կարծիքով` Ազարիան պաշտոնավարել է 1739-1759՞ թթ. (տե՛ս Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 262-263): Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 14: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 249:

1746 — 1763 թթ․

Միքայել (Մուքէլ) Գ վարդապետ. 1746-1763 թթ. վանքի առաջնորդն էր: 1746 թ. Ստեփանոս նախավկայի թեմի առաջնորդ է հիշատակվում Միքայել Գ վարդապետը: Վերջինիս օրոք կնքվում են վանքի առուծախի համար մի քանի շահավետ գործարքներ (1746, 1748), ընդօրինակվում են ձեռագիր մատյաններ (1758) և այլն:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ 126-127: Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` Միքայել վարդապետը վանքի առաջնորդությունը վարել է 1759 թ. (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 145: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 249:

1763 — 1787 թթ․

Գրիգոր վարդապետ. պաշտոնավարել է 1763-1787 թթ.: Հակոբ Շամախեցի կաթողիկոսի կողմից եպիսկոպոս է ձեռնադրվել 1759 թ. նոյեմբերի 27-ին: Հակոբ Շամախեցուն հաջորդած Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը (1763-1780) 1766 թ. դեկտեմբերի 27-ին Գրիգոր վարդապետին նշանակում է Ստեփանոս նախավկայի առաջնորդ: Չի բացառվում, որ վերջինիս և թեմի միջև որոշ տարաձայնություններ են եղել, քանի որ Վեհափառը կոնդակում պատժի սպառնալիքով խստիվ պահանջում է թեմի բնակչության հոգևոր ու աշխարհիկ բոլոր դասերին ցուցաբերել որդիական հնազանդություն, անթերի կատարել սեփական պարտականություններն ու առաջնորդի բոլոր պատվերները, աջակցել նրան մենաստանը տնտեսական ծանր կացությունից հանելու գործում. «Արդ ահա ի սէր սրբոյ Նախավկայի մեծազօր վանիցն ձերոց զվաղեմի միաբան եւ զբազմաշխատ որդին դորին զԳրիգոր վարդապետ առաջնորդ արարեալ յղեցաք յայդր. նախ պատուիրեմ բոլոր միաբանիցդ սրբոյ Նախավկային պարտիք որդիական հնազանդութեամբ եւ թարց հակառակութեան հլու եւ հնազանդ լինիլ յոգնաշխատ առաջնորդիդ ձերոյ Գրիգոր խոհեմազարդ եւ աստուածաբան վարդապետիդ եւ զհոգեւոր հրամանս դորին գլխովին կատարել եւ զօգուտն սրբոց վանիցն ձերոց ջանալ եւ առնել զգուշութեամբ մեծաւ»: Թեև կոնդակում խոսվում է նոր առաջնորդի նշանակման մասին, բայց խոսքն իրականում Գրիգոր վարդապետին նույն պաշտոնում վերահաստատելու մասին է: Եվ, իրոք, Սիմեոն Երևանցու «Յիշատակարան»-ից պարզվում է, որ կաթողիկոսը նրան հեռակա կարգով առաջնորդ է նշանակել 1763 թ. ամռանը Սարգիս քալանթար Ջուղայեցու միջնորդությամբ Բագրևանդի Սբ. Հովհաննու վանքում: Հավանաբար կաթողիկոսարանի և առաջնորդական աթոռի հավակնորդի միջև լուրջ տարաձայնություններ են եղել, կամ էլ Գրիգոր վարդապետն օգտվել է երկրում տիրող խառնակ իրավիճակից՝ Մայր Աթոռին չենթարկվելու համար, քանի որ նա ոչ թե անձամբ է գնացել Էջմիածին` նշանակումն ստանալու, ինչպես պահանջում էր ընդունված կարգը, այլ ուղարկել է վանքի աբեղաներից մեկին (վերջինիս անունը չի հիշատակվում): Չկարողանալով մերժել անվանի մեծահարուստի խնդրանքը` Սիմեոն Երևանցին Գրիգորին նշանակում է ակնկալած պաշտոնում և առաջնորդության թուղթ է ուղարկում, սակայն ժողովարարության կոնդակ չի տալիս: 1766 թ. հիշվում է «Շամբայ սրբոյ Նախավկայի վանից առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն...»: Նույն թվականի մայիսի 7-ին վանք այցելած Երուսաղեմի նվիրակ Իսահակ վարդապետ Նախիջևանցին գրում է, որ վանքի «...էր առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն հեզահոգի»: Նույն թվականին աստապատցիները վանքի միաբան Միքայել վարդապետին առաջադրում են ձեռնադրելու եպիսկոպոս և այդ առթիվ տալիս են համաձայնագիր: Սակայն Սիմեոն կաթողիկոսը մերժում է` նշելով, որ «...Միքայէլ վարդապետն թէպէտ էր միաբան վանիցն, այլ զորպիսութիւն վանից ո՛չ գիտէր բնաւ, զի ’ի բազում ամաց հետէ ելեալ ’ի վանիցն ’ի հետաւոր տեղիս զժողով առներ: Ուստի՝ պարտէր նախապէս տիրել վանիցն և զշինութիւն և զանշինութիւնն գիտել և հոգալ և ապա յայս խնդիր համարձակիլ»: Բացի այդ` «...թեմ այնմ վանից Աստապատ միայն էր և այն ևս նուազեալ, մինչև Ժ կամ ԺԵ տուն հազիւ գտանիլ կարէր այժմ: Վասնորոյ չէր պատշաճ թէ ’ի վերայ նոցին յատկապէս եպիսկոպոս մի ձեռնադրիցի»: Գրիգոր վարդապետի անվան հիշատակությանը հանդիպում ենք նաև 1767 թ., 1774-1775 թթ.: 1782 թ. կաթողիկոսը կոնդակ է հղում «...առ Նախավկայի վանից ծերունի Գրիգոր վարդապետն»: Գրիգոր վարդապետը վախճանվել է 1787 թ.: Նույն թվականի հոկտեմբերին նշվել է. «Թուղթ առ Նախավկայի սրբոյ վանից միաբանսն եւ թեմից ժողովուրդսն վասն վախճանման առաջնորդին իւրեանց՝ Գրիգոր վարդապետին»:

Հ. Ոսկյանն ու Ն. եպս. Ծովականը, հիմք ընդունելով Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի` 1766 թվակիր կոնդակը (տե՛ս Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ 409-410, 615-616), այդ թվականը սխալմամբ համարում են Գրիգոր վարդապետի պաշտոնավարության սկիզբը (Ծովական Ն. եպս., Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 263: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Մաղարդայ Նախավկայի վանքին կոնդակները, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1942, էջ 126-128: Նույնի՝ Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, Բ մաս, էջ 563, 666-668, 669-671): Սակայն մեկ այլ տվյալի համաձայն` պաշտոնավարել է 1759-1780 թվականների ընթացքում (Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): 1763 թ. հուլիսին Սիմեոն Երևանցին կաթողիկոսական օծումն ընդունելուց (ապրիլի 20-ին) շատ չանցած Երևանի Հյուսեին խանից իմանալով, որ Իրանի Քարիմխան Զանդ նոր տիրակալը (1762-ից) պատրաստվում է արշավել քաղաքի վրա, Էջմիածնի մի քանի բարձրաստիճան միաբանների հետ անցնում է օսմանյան տարածք՝ Բագրևանդի Սբ. Հովհաննու վանքը (Ուչքիլիսա), ուր ապաստանում է մինչև նույն տարվա սեպտեմբեր ամիսը: Հենց այստեղ էլ նա Նախավկայի վանքի առաջնորդ է նշանակում Գրիգոր վարդապետին: Վեհափառը Մայր Աթոռ է վերադառնում 1763 թ. սեպտեմբերի 21-ին (այս դեպքերի շարադրանքը մանրամասն տե՛ս Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ ՁԱ-ՁԳ (կենսագրական մաս): Տե՛ս նաև Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 3498-3499): Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ. Սիմէոն կաթուղիկոսի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1894, էջ 126-127, 409, 469, 615: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1648: Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 4: Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 461: ԴՀՊ, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 295: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 249-250:

Օհան վարդապետ. պաշտոնավարել է բավական կարճ, ըստ ամենայնի, 1787-1790 թթ.: Անվան առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք 1788 թ. հոկտեմբերին. «...սրբոյն Նախավկայի առաջնորդ ծերունի Յօհան պետին»: Վախճանվել է 1790 թ.: Կայքը փոխանցվել է Էջմիածնին:

Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 401, 559: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 250:

1791 թ․

Մաղաքիա վարդապետ. շամբեցիների խնդրանքով 1791 թ. Ղուկաս կաթողիկոսը նշանակել է Նախավկայի առաջնորդ: Երկար չի պաշտոնավարել: Մեկ այլ տվյալի համաձայն` վանքի առաջնորդի պաշտոնում հիշվում է 1790 թ.:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 462: Ծովականը Մաղաքիայի առաջնորդության շրջան է համարում 1791-1820՞ թթ. և իր կազմած անվանացանկում չունի Անանիայի անունը (տե՛ս նրա Մաղարդայ Ս. Նախավկայի վանք, «Սիոն», 1959, էջ 263): Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 36, 37-38, էջ 55 (անտիպ): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 250:

Անանիա վարդապետ. հաջորդել է Մաղաքիա վարդապետին: Վանքի առաջնորդ է հիշվում 1794-1798 թթ.: 1794 թ. հիշվում է «վերատեսուչ Աթոռոյն Սուրբ Նախավկային Անանիա վարդապետն»:

Կալվածագրեր եւ տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, պրակ 1, կազմեց Հար. Աբրահամյանը, Երևան, 1941, էջ 118-119, 138: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 250:

Խաչատուր վարդապետ. 1813 թ. «Հրաման Խաչատուր վարդապետի պատճառով. Իւչքիլիսէի Էջմիածնի Աբրահամ խալիֆի խնդրանքով, որ Դանիէլ վանքի իրաւունքը նրան լինի 1228-ին (1813)»:

Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 250:

1819 — 1840 թթ․

Սարգիս եպիսկոպոս Դավթյան. 1819-1840 թթ. վանքի վանահայրն էր ու թեմի առաջնորդը: Առաջին հիշատակություններից մեկը վերաբերում է 1819 թ. «...ընդ զառիվեր Մաղտեաց լերին` հասաք ’ի մեծ վանքն Նախավկայի կոչեցեալ. ուր առաջնորդ էր Սարգիս վարդապետ, «քաղցրութիւն բարուց» կարդացեալ յամենայն ծանօթից իւրոց»: Վանահոր անվան հիշատակությանը հանդիպում ենք նաև 1828-1830 թթ. ընթացքում կնքված տնտեսական մի շարք գործարքների առնչությամբ: 1831 թ. հիշվում է «...Նիկողայոս վարդապետ առաջնորդ գաղթական բնակչացն Նախիջևանայ. և Սարգիս վարդապետ առաջնորդ վանաց Նախավկային՝ որ անդ ի Նախիջևան»: Նրանից հետո վերացվում է Նախավկայի առաջնորդական թեմը, իսկ մենաստանն անցնում է վանահայրերի հսկողության տակ: Սարգիս եպիսկոպոսը Նախավկայի վանքի վերջին ներկայացուցիչն էր, ով ձայնի իրավունքով մասնակցում է Հովհաննես Ը Կարբեցու (1831-1842) կաթողիկոսական ընտրությանը: 1842 թ. օգոստոսյան մի քանի օր վանքում հյուրընկալված այցելուն, հենվելով Սարգիս եպիսկոպոսին հաջորդած վանահայր Հովհաննես Գալստյանի պատմածի վրա, որոշ տվյալներ է հաղորդում Նախավկայի թեմի այս առաջնորդի կյանքի ու գործունեության մասին. «Էս Սարգիս վարդապետն Դաւթեան, ասութեամբ Վանահօրն, ծնած էր հին Ջուղայ և ընծայված Մենաստանիս, ուր և Քահանայութեան կարգն ստացած, յետոյ վանահայր և ապա առաջնորդ եկած 1820 թուէն ց1840 թիւն, երբ և գնացած Էջմիածին և առաջնորդ նշանակուած Մենաստանին և Նախիջևանու: Սա նախ քան զվերջին պատրազմն Պարսից և Ռուսաց՝ շատ նեղութեանց և չարչարանաց է համբերած Պարսից գործակալներէն և չորս կողմի Մահմետական կալուածատէրներէն ամենը վանքին համար, քանի՛ անգամ Թէհրան է գնացած Ֆաթալի Շահի դուռն և հրովարտակներ ստացած: Մինչև ցայսօր Պարսիկներն, որոնք կը ճանաչէին հանգուցելոյն, շատ գովասանութեամբ կը խօսան նրա վրայ: Որպէս ասեց վանահայրն, մինչև իւր մահն՝ մեր չորս կողմի մահմետական երևելեաց համար Նախիջևանու պարգևներ կը ղրկէր, որպէս զի թոյլ չտան վնաս տալ այլոց մեր վանքին կամ կալուածոցն»: Սարգիս Դավթյանին հաջորդել է վանահայր Հովհաննես Գալստյանը:

Աղբյուրներից մեկի համաձայն` Սարգիս եպիսկոպոսը պաշտոնավարել է 1820-1840 թվականների ընթացքում (Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 564): Թաղիդեանց Մ., Ճանապարհորդութիւն ի Հայս, հ. Ա, Կալկաթա, 1847, էջ 244: Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ. Մանր մատենագիրք (ԺԵ-ԺԹ դար), կենսագրական տեղեկութիւններով եւ ծանօթութիւններով հրատարակեց Գիւտ Աղանեանց ա. քահ., Թիֆլիս, 1912, էջ 485: Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ա-Բ, խմբագրեց Գիւտ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1893, էջ 267: Տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 521: Շերմազանեանց Գ., Ճանապարհորդութիւն Հայաստանումը. 1842 թիւ, 12 օգոստոսի, Մաղարթու Նախավկայի վանքումը, «Արարատ», 1877, էջ 57-58: Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմեց Հր. Աճառեան, Վիեննա, 1910, էջ 50: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 250-251:

1848 թ․

Հովհաննես Շամբեցի Ավետյան. պաշտոնավարման առաջին տարին հայտնի չէ: 1848 թ. լավագույն ծառայության համար Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսից ստանում է վարդապետական խաչ. «...Յովհաննէս վարդապետս Շամբեցի Աւէտեան, վանահայր սուրբ ուխտիս Նախավկայիս սոյն թարղիս ստացայ վարդապետական խաչ ի Տէր Ներսէս սրբազան կաթողիկոսէն...»: Հիշվում է 1855-1856 թթ., երբ վանքապատկան Դիբքյանդ և Դարաշամբ գյուղերի հասարակության բողոքների մասին տեղյակ էր պահել պետական վերին ատյաններին:

Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 549, 564: Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթ. 139, վավ. 113, թ. 4: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 251:

1864 թ․

Մեսրոպ Սմբատյանց. վանահայր է նշանակվում 1864 թ. հունիսի 1-ին և պաշտոնավարում մինչև 1866 թ. հունվարի 15-ը: Նրա օրոք վանքում կատարվում են մասնակի նորոգումներ:

«Արարատ», 1911, էջ 88: Աղբյուրներից մեկի համաձայն` վանահայր է հիշվում 1864 թ. (Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 564): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 251:

1870 թ․

Մկրտիչ վարդապետ Տեր-Գալստյանց Դարաշամբեցի. հիշվում է 1870 թ.:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 487: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 251:

1882 թ․

Իգնատիոս վարդապետ. հիշվում է 1882 թ.: Անփութության պատճառով հեռացվում է վանքից:

Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 521: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 564: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 251:

1882 թ․

Հովհաննես վարդապետ Աշտարակեցի. առաջնորդ է նշանակվում 1882 թ.:

Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 521: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 564: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 251:

1889 — 1890 թթ․

Հակոբ վարդապետ Նորատունկյան Ախալցխացի. հիշվում է 1889-1890 թթ.: 1890 թ. օգոստոսի 18-ի տեղեկության համաձայն` «Ս. Ստեփաննոս Նախավկայի վանահայրը` Յակոբ վ. Ախալցխեցի զրկվեց նորերումս իր պաշտօնից, որովհետև խիստ անտարբեր էր դէպի վանքի պայծառութիւնը...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 177ա, թ. 56: Ա. Ե., Նամակ Հին-Նախիջևանից, «Մշակ», 1890, N 100, էջ 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 251:

1891 թ․

Վահան վարդապետ Գևորգյան. վանահայր է նշանակվում 1891 թ. ամռանը: Սակայն 1890 թ. օգոստոսի 18-ի տվյալներից մեկի համաձայն` «...այժմ վանքի վանահայր կարգված է նորբայազետցի Վահան վ. Գէորգեանց...»: Կարճ ժամանակ անց` 1893 թ., Սինոդին բազմիցս գրություններ է հղում` պաշտոնից հրաժարվելու և Ռուսաստանի վանքերից մեկում աշխատելու խնդիրքով: Ստանում է մերժողական պատասխան: Վանահայրը ծագումով Նոր Բայազետից էր: Վահան վարդապետի մասին բավական բացասական է արտահայտվել 1892 թ. վանքում մի քանի օր ապաստանած դաշնակցական գործիչ Արամայիս Ազնավուրյանը (ի դեպ, նույն ժամանակ այդտեղ էին նաև Քեռին, Սևքարեցի Սաքոն, Արշակը և Հունոն):

Ճանապարհորդական յիշողութիւններ Պետօյի, «Մուրճ», 1891, N 11, էջ 1312: Տե՛ս նաև «Բիւզանդիոն», 1897, էջ 355: Ա. Ե., Նամակ Հին-Նախիջևանից, «Մշակ», 1890, N 100, էջ 2: «Արաքս», 1893, Ա, էջ 11: Արամայիս Ազնաւուրեանի յուշերը, «Հայրենիք», 1937, N 8, էջ 134: Մանրամասն տե՛ս Արամայիս Ազնաւուրեանի յուշերը, «Հայրենիք», 1937, N 8, էջ 134-137: Ականատեսը գրում է, որ երբ իրենք վանքի մոտ գտել են այրված մարդու ազդրեր (հետագայում պարզվել է, որ դրանք պատկանել են Հունոյի ձեռքով սպանված և այրված Արսեն վարդապետ Թոխմախյանին) և բացատրություն պահանջել, Վահան վարդապետը, վախենալով Հունոյի պատժից, մի պատմություն է մոգոնել, որ իբր «Մի քանի անգամ այդ ազդրերով Նախիջևանի շրջանն եմ անցել եւ ժողովրդին ցոյց տուել, որ այդ ազդրերը սպաննուած դաւաճանների ազդրերն են, որոնց մենք ոչնչացնում ենք: Ժողովուրդն էլ այդ պատճառով նիւթական եւ բարոյական աջակցութիւն պիտի ցոյց տայ: Եւ ինձ այդ ճանապարհով յաջողուել է վանքի մէկ երկու տարուան ծախքերը հոգալ»: Դրանից հետո սարսափելով, որ Հունոն և նրա ընկերները իրեն կսպանեն, վանահայրն առաջարկում է Դարաշամբի հայերին սպանել նրանց, ապա մերժողական պատասխան ստանալուց հետո դիմում է Վարմազիարի պարսիկ բեկերին ու աղաներին, որոնց էլ չի հաջողվում իրագործել սպանությունը: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 251:

1891 թ․

Արսեն վարդապետ Թոխմախյան. 1891 թ. թողնելով Դերիկի վանքի վանահայրությունը` Արսեն վարդապետը նշանակվում է Ստեփանոս նախավկայի վանքի առաջնորդ: Ծնունդով Վանի Շահբաղի գյուղից էր, հայրն էր տեր Մարտիրոսը: Ծնվել է 1843 թ., զոհվել 1892 թ. Ստեփանոս նախավկայի վանքում Սարգիս Կուկունյանի խմբի երկրորդ խմբապետ շահբաղցի Հունոյի ձեռքով: Արմենական կուսակցության հիմնադիր Արմենակ Եկարյանի վկայությամբ` Արսեն «...վարդապետը... բնիկ վանեցի էր, Վարագայ ժառանգաւորացի ամենանշանաւոր սաներէն, որուն գործունէութեան մասին` թէ՛ Հայրենիքի մէջ եւ թէ՛ արտասահման, միշտ գովեստով իմացած էինք: Թուրք կառավարութենէն միշտ հալածուած, բանտարկուած եւ խաչի վայ տառապած, այս անշահախնդիր մարդը Էջմիածնէն Ս. Նախավկայի վանքին վրայով Թաւրիզ անցած պահուն, նոյն վանքին մէջ, ամենաքստմնելի կերպով եւ մեզի ցարդ անծանօթ պատճառներով կը սպաննուի դաշնակցականներէ եւ կայրուի օճախի մը մէջ»:

Տեր-Մկրտիչեան Ե., Վասպուրականի գանձերը, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 366: Արամայիս Ազնաւուրեանի յուշերը, «Հայրենիք», 1937, N 8, էջ 139: Յուշեր Արմենակ Եկարեանի, Պէյրութ, 1985, էջ 35-36: Հարկ է նշել, որ Արսեն Թոխմախյանի սպանության վերաբերյալ մեկ այլ տեսակետ է գրել Հունոյի մտերիմ ընկերներից Ա. Ազնավուրյանը: Ըստ որի` Արսեն վարդապետը դարձել է թուրք կառավարության լրտեսը, այդ իսկ պատճառով էլ արժանացել է նման մահվան (Արամայիս Ազնաւուրեանի յուշերը, «Հայրենիք», 1937, N 8, էջ 138-139): Մեկ այլ հեղինակ էլ նշյալ դեպքի մասին գրել է. «Երբ Վանում հալածանքներ սկսուեցին, տաճիկ կառավարութիւնը բանտարկեց նաև Արսէն վարդապետ Թոխմախեանին:... Երկար տառապելուց յետոյ, նա վերջապէս ազատւել էր բանտից: Սակայն, այս անձնաւորութեան անուան հետ կապուած է մի ծանր մեղադրանք, որ իբր թէ նա բանտից ելնելուց յետոյ ստիպուած է դառնալ «տեղեկատու» տաճիկ կառավարութեան եւ իբր թէ նա կանոնաւորապէս տեղեկութիւններ է հաղորդել Վանի մէջ եղած անցուդարձերի մասին: Թէ որքան հիմք կար այդպիսի մեղադրանքի համար, անյայտ է: Ոչ ոք մինչեւ այժմ չկարողացաւ ասել թէ` ե՞րբ եւ ո՞ւմ է մատնել Արսէն Թոխմախեանը: ...Յունոյի անձնակա՞ն գործն էր այդ, թէ կուսակցութեան հրահանգ, վճիռ կա՞ր այդ մասին, նոյնպէս անյայտ է: Դաշնակցութեան արխիւի մէջ յամենայն դէպս ոչ մի հետ չկայ այդ սպանութեան եւ ընդհանրապէս Թոխմախեանի լրտես լինելու մասին» (Գիւլխանդեան Ա., Յեղափոխական շարժումը Վանի մէջ, «Հայրենիք», 1939, 7, էջ 143-144): Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 252:

1894 թ․

Ստեփան վարդապետ Տեր-Գրիգորյան. վանքի առաջնորդ է նշանակվում Մկրտիչ Ա Խրիմյան (Խրիմյան Հայրիկ) Վեհափառի` 1894 թ. հոկտեմբերի 24-ի կոնդակով:

«Արարատ», 1895, էջ 37: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 252:

1895 — 1901 թթ․

Աբրահամ վարդապետ Ռշտունի (1895-1901). 1895 թ. հաջորդել է Ստեփան վարդապետին: 1899 թ. վանահայրը հիշվում է Աստապատի Սբ. Ստեփանոս վանքի օժանդակ շինությունները նորոգելու առնչությամբ: Պաշտոնանկ է արվել 1901 թ. օգոստոսին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 15, գ. 417, թ. 47: «Արարատ», 1901, էջ 428: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 252:

Տրիփոն վարդապետ Սեբաստացի. 1901 թ. օգոստոսին նշանակվում է Նախավկայի վանքի վանահայր և նույն տարում էլ ականակուռ լանջախաչ ստանում Խրիմյան Հայրիկից: Տրիփոն վարդապետի անվան հիշատակությանը հանդիպում ենք նաև 1902 թ.:

«Արարատ», 1901, էջ 428, 477, 480: «Արարատ» 1902, էջ 412: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 252:

1903 թ․

Ղևոնդ վարդապետ Բարսեղյան. 1903 թ. Մկրտիչ Ա կաթողիկոսի հերթական կոնդակով վանահայր է նշանակվում Ղևոնդ վարդապետը: Պաշտոնավարում է 1 տարի, որից հետո փոխադրվում է Վան: 1910-1918 թթ. կրկին վանահայրն էր Ղևոնդ վարդապետը: 1912 թ. մայիսի 3-ի գրություններից մեկից պարզ է դառնում, որ Ղևոնդ վարդապետը հրաժարարական է ներկայացնում վանահոր պաշտոնից ազատվելու համար: 1914 թ. ապրիլի 30-ին թեմի առաջնորդ Ներսես եպիսկոպոսը ցավով անդրադառնում է Ղևոնդ վարդապետի ապաշնորհ գործունեության հետևանքով վանքի ծայրահեղ ծանր վիճակին և այդ մասին տեղյակ պահելով Գևորգ Ե կաթողիկոսին` նշում է, որ նրան փոխարինող «շնորհալի վարդապետ» գտնելու համար գրություններ է ուղարկել Մուշ և Վան: Ղևոնդ վարդապետը հիշվում է 1915 թ. Ջուղայում կատարված Ջրօրհնեքի հանդեսի մասնակիցների թվում: Կարճ ժամանակով հեռանալով վանքից` 1921 թ. վերստին վերադառնում է մենաստան և մինչև մահ ապրում վանքում: 1924 թ. վանահայրն էր Ղևոնդ վարդապետ Բարսեղյանը: Վախճանվել է 1935 թ. 70 տարեկան հասակում և թաղվել վանքի բակում Կարապետ ավագ քահանա Մանուկյանի ձեռքով: Ի դեպ, նրա մահից հետո` շուրջ երկու ամիս, վանքում պահապան է եղել տիրացու Սարգիս Միսակյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1947, թ. 24-25: Մեկ այլ տվյալի համաձայն` վանահայր է նշանակվել 1904 թ. («Արարատ», 1904, էջ 4-5): Տե՛ս Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 318, արձ. N 210 (ՄԺ): Յակոբեան Է., Ս. Ստեփանոս Նախավկայ վանքի վանահայր Ղեւոնդ վարդ. Բարսեղեանի նամակը յղուած Ատրպատականի Հայոց թեմի օրուայ առաջնորդ Տ. Ներսէս եպիսկոպոս Մելիք-Թանգեանին - 1918 դեկտ. 21-ին, «Հասկ», Անթիլիաս-Լիբանան, 1995, էջ 413: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք ԺԶ. Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան (1866-1915), կազմ.` Ավագյան Գ., Երևան, 2006, էջ 267, վավ. 160: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 314, ց. 1, գ. 113, թ. 52-53; ֆ. 409, ց. 1, գ. 4079, թ. 1: Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 104: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 252-253:

1905 թ․

Մատթեոս աբեղա Ալոյան. 1905 թ. հաջորդել է Ղևոնդ վարդապետին:

«Արարատ», 1905, էջ 308: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 253:

1935 թ․

Տեր Ստեփան Հովհաննիսյան. պաշտոնավարել է Ղևոնդ վարդապետից հետո` 1935 թ. կարճ ժամանակ: Եղել է Թավրիզի Ղալայի եկեղեցու քահանան:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 104: Տե՛ս նաև «Յուսաբեր», 1939, N 21-22: «Յառաջ», 1939, N 3977: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 565: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 253:

Թորգոմ աբեղա Մելիքյան. պաշտոնավարել է մինչև վախճանը` 1947 թ. մարտի 18-ը: Աշխարհիկ անունը Զաքեոս էր, արմատներով` Արևմտյան Հայաստանից: Հայտնի է, որ 1941 թ., երբ խորհրդային բանակը մտնում է Իրան, վանքում ապաստանած դարաշամբցիներից մի քանիսի հետ որպես «թէ հա՛մ դաշնակցական ա հա՛մ պարսկական ագենտ» ձերբակալվում է նաև վանահայրը: Ազատ է արձակվում միայն 7 ամիս անց: Սեպուհի զինվորներից էր: Թորգոմ վարդապետը հիշվում է նաև 1942 թ.:

Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 105, 106, 119: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4188, թ. 2: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 253:

1947 — 1949 թթ․

Տիգրան սարկավագ Դարբինյան (1947-1949). վանքի վերջին վանահայրն էր: 1948 թ. հոկտեմբերի 20-ին Ստեփանոս նախավկայի վանքի վանահայր Տիգրան սարկավագ Դարբինյանը Գևորգ Զ կաթողիկոսին իրազեկում է վանքի անմխիթար և նորոգության կարոտ վիճակի մասին. «...իմ նպատակս է ...իրազէկ դարձնել մեր դարաւոր վանքի փլուզումին և անոր գիւղացիների չարքաշ ու սովալլուկ կենցաղին...: ...նախքան իմ վանահայրական պաշտօնին անցնելը, կանխօրոք, ես, Ատրպատականի թէմական խորհուրդին մի տեղեկագիր տուած էի գաղութահայութեան միահամուռ ջանքերով վանքի վերաշինութեան ձեռնարկել, անտարակոյս, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հսկողութեան տակ, և ուրախ եմ ըսելու, անոնց հաւանութեան արժանացած էի, սպասելով բախտորոշ օրերին, և սակայն... ձգձգումը զմեզ այսօրուայ անորոշութեան առջև դրեց»: Ի դեպ, գրության վերջում Տիգրան սարկավագը խնդրում է իր «վարդապետացումը»` ելնելով պաշտոնի պատասխանատվությունից:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4243, թ. 4-5: Տե՛ս նաև Դիւան Ատրպատականի հայոց պատմութեան, հ. Ա, Պէյրութ, 1980, էջ 121: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 253:

Միաբանություն

1675 թ. Մաղարդավանքում ստեղծված ձեռագրերից մեկում հիշվում են վանքի միաբանության անդամները. «…միաբանք մեծի վանիցս, առաջնորդ երջանիկ եւ աստուածարեալ գլուխն մեր` սրբազան արգեպիսկոպոսն Միքայէլ վարդապետն վերադիտող ուխտիս, զի կամօք եւ ձեռնտուութեամբ սորին եղեալ սուրբ գիրքս այս… զմեծարքոյ զեղբայրն իմ Յոհան սրբասէր վարդապետն, զԱրիստակէս վարդապետն եւ զծերունի հայր մեր զտէր Եսային, որ ունի բազում երախտիք ի վերայ իմ, զՊետրոս վարդապետն` եղբօրորդի տեառն Միքայէլի, եւ զփոքրն Միքայէլ վարդապետն, եւ զհայր հասարակաց` զտէր Թորոսն, որ ունի բազում աշխատանք ի վերայ վանիցս: Նաեւ յիշեսջիք զհանգուցեալք եղբայրքն մեր` զԴանիէլ վարդապետն եւ զտէր Սամուէլն, որ ի տիս երիտասարդական հասակի փոխեցան ի մէնջ… Եւս առաւել զկուսակրօն աբեղայքն` զտէր Մովսէսն, զտէր Մարտիրոսն, զտէր Աղէքսանդրն, զտէր Գրիգորն, զտէր Ղազարն, զտէր Աստուածատուրն եւ զտէր Աւետիս` օրինող յիշատակարանիս, եւ զնախայսարկաւագունքն` զՅակոբ փակակալն, Աստուածատուրն, Մարութայն, Յակոբն, այլեւ դպիրք եւ ջահնընկալք, զփոքրասուն աշակերտեալ մանկունք սրբոյ վանացս` զԲարաղամն, զՅակոբն, Գալուստն, զԱւաքն, զԿիրակոսն, Բաղտասարն, եւ զայլ ԲԺ-ն կղերիկոսքն… նաեւ զծերունի պապն մեր` Աբէրն, եւ զմահդասիքն` Կիրակոսն, Սարգիսն եւ զՂազարն, որք խաղաղութեամբ հանգեան ի Քրիստոս, եւ զտնտեսքն մեր` զԳրիգորեանցն եւ զԱդամն, եւ զդռնապահ Յովաննէսն, եւ զայլսն ամենայն, որք կան ի ծառայութիւն եւ ի սպասաւորութիւն վանիցս...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1646: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 253:

1440 թ․

Մխիթար գրիչը, 1440 թ. ընդօրինակած ձեռագրի հիշատակարանում հայտնելով նաև միաբանության անդամներից մի քանիսի անունները, հորդորում է ընթերցողին ի բարին հիշել նրանց. «Այլ և յիշել յաղաւթս ձեր զսուրբ Նախավկայիս կրօնաւորքն և զսրբասնունդ քահանայքս՝ զՄաթէոս, զՈհանէս, զԲարսէղ, զԹումա, զՍտեփանոս, զՅակոբ, զԽաչատուր, զԳրիգոր, զԱւետիս, զՂուկաս, զՍիմէոն, զԹադէոս, զՄեսրոպ, զՊետրոս, և զտառապեալ ոգիս Մխիթար եպիսկոպոս, և Աւագ եպիսկոպոս, և զայլ միաբան սուրբ ուխտիս՝ զսարկաւագունս և զայլ ուսումնականքս և զսպասաւորքս յիշել ուղիղ սրտիւ...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմեց Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1955, էջ 504: Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 540-541: Քիւրտեան Յ., Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը, «Հուր», 1974, N 37-38, էջ 39: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 1552: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 253:

1679 թ․

1679 թ. ստեղծված ձեռագրերից մեկի հիշատակարանից հայտնի են դառնում վանահոր և միաբանության անդամների անունները. «...զմեծ Միքայէլ վարդապետն, որ է... եւ առաջնորդ սուրբ ուխտիս, Ն[երսէս] եւ Յոհան եւ Պետրոս, Մարտիրոս եւ Արիստակէս, Մովսէս եւ Աւետիք վարդապետքն, տէր Եսային, տէր Թորոսն` հայր վանիցս, զԴանիէլ վարդապետն եւ տէր Սամուէլ` հանգուցեալք, զտէր Ստեփանոսն, զտէր Ղազարն, զտէր Յովանէսն, զտէր Գրիգորն, զտէր Անդրեասն, Բ (2) տէր Աստուածատուրքն, զտէր Յակոբն եւ այլ միաբանք Սուրբ Մաղարթայ վանքիս: Դարձեալ յիշեցէք ի Քրիստոս զհոգեւոր ծնողն իմ եւ զեղբարսն իմ, զսուրբ Ստեփանոսի միաբանքն` մեծ Յակոբ րաբունապետն, զԶաքարիա, զԱհարոն, զՆերսէս եւ զՄելիքսէթ եւ զՅովսէփ վարդապետքն, զտէր Յովանէսն, տէր Պօղոսն, զտէր Մկրտիչն, զտէր Փիլիպոսն, զտէր Մինասն, զտէր Երեմիայն, զտէր Անդրեասն...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, Երեւան, 2007, էջ 116: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1899, էջ 356: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 519: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 253-254:

1697 թ․

1697 թ. միաբանության անդամներից հիշվում են «...Յովաննէս վարդապետն, զՅակոբն, զՄաղաքիէն, զԳրիգորն, զՇմաւօնն, զՊողոսն, զՓիլիպպոսն, և աբեղայքն զՏր. Գրիգորն և զՏր. Մարտիրոսն, զՏր. Գասպարն, զՏր. Դաւիթն, զՏր. Մարգարէն, զՏր. Ստեփաննոսն, և սարկաւագունքն Ստեփաննոսն, զԽաչիկն, զՄանասէրն, զՂուբասարն, զՅովհաննէսն, յիշեցէք և ողորմի ասացէք...»:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904, էջ 265-266: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 254:

1840 — 1850 թթ․

Վանահայր Հովհաննես Շամբեցի Ավետյանի օրոք` 1840-50-ական թվականներին, հիշվում են նաև Դանիել, Գաբրիել և Մկրտիչ միաբանները:

Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վենետիկ, 1890, էջ 521: Տե՛ս նաև Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմեց Հր. Աճառեան, Վիեննա, 1910, էջ 50: Ոսկեան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, Բ մաս, Վիեննա, 1942, էջ 549: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 254:

Վերականգնում
1973 թ․

Վանքի վերականգնման աշխատանքները սկսվեցին 1973 թ.-ից և ընդհատումներով շարունակվում են մոտ երեսուն տարի: Ամրակայվել են հարավային պարսպի հիմքերը, նորոգվել համալիրի գլխավոր եկեղեցու տանիքը և փլատակված մասերը, Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին, միաբանների խցերի մի մասը, զանգակատան առաջին հարկը, բարեկարգվել է տարածքը:

Ստեփանոս նախավկայի վանքում վերաշինության աշխատանքների ընթացքի մասին տե՛ս «Ալիք» օրաթերթի հավելված, 2000, յուլիս: Արմեն Հախնազարյան, Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 284:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 966 թ․

Յիշատակ է սուրբ խաչս Յովհաննես Թագավորին Հայոց եւ կողակցին Շուշան տիկնոջ և որդոյն Աշոտ թագաւորին։ Բազում զօրօք եկի սուրբ ուխտս, եդու Շամբայ ջաղացներն, Երասխի նաւն, Աստապատու հողն՝ սուրբ Նախավկային, յիշատակ մեզ եւ ծնողաց մերոց, թվին ՆԺԵ (966)։

Հրատ. Բասմաջյան Կ., Մեր Հնությունները, «Բանասէր», 1902, N 4, 1598: Արմեն Հախնազարյան, Սբ. Թադեոս Առաքյալի և Սբ. Ստեփանոս Նախավկայի վանքերը, էջ 20-21:

Որմնանկար

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1970 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1970 թ․

Թմբուկի ներքին տեսքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Թամանյանի արխիվ
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Թամանյանի արխիվ
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Թամանյանի արխիվ
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1976 — 1980 թթ․

Մարդակերպ արձանի գլխամասով ավարտվող հովհարաձև վեղարի ծածկասալ