Դադի վանք Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Դադի վանք Վանք 1 — 17 դդ․

ԼՂՀ / Քարվաճառ / Դադի վանք

Տեղադրություն

Դադի վանքը գտնվում է Արցախի Վերին Խաչեն կամ Ծար գավառի (այժմ՝ Քարվաճառի շրջան) արեւելյան մասում, Տրտու (Թարթառ) գետի ձախ ափից 0,5 կմ հյուսիս, ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի սահմանին խիստ մոտ՝ հազիվ 200 մ հեռավորության վրա, անտառածածկ լեռան հարավահայաց փեշին: Վայրը ծովի մակերեւույթից բարձր է 1100 մ, Տրտուի ափից՝ 75: Գետի եւ վանքի միջեւ՝ Տրտուի փոքրիկ վտակի հովտում, փռված են պատմական Խութ կամ Խութավան գյուղի ավերակները. խորհրդային տարիներին այն բնակեցվել էր քրդերով եւ հայտնի էր Քյոլանլու կամ ուղղակի Վանք անուններով:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 81-82:

Պատմություն
1 դ․

Մատենագրական աղբյուրները վկայում են, որ Դադի վանքը հիմնադրվել է դեռեւս առաջին դարում քրիստոնեական քարոզչություն ծավալելու համար նահատակված Դադիի գերեգմանի տեղում. «Թադէոս, մի յեւթանասնիցն, որ գնաց հրամանաւ Թադէի ի մեծն Հայք եւ ի կողմանս հիւսիսոյ եւ լուեալ զմահն Աբգարու, դարձաւ եւ եմուտ ի Փոքր Սիւնիք եւ կրօնաւորեալ անդէն ծածկաբար՝ վախճանեցաւ եւ տեղին շինեցաւ վանք եւ յանուն նորա կոչեցաւ»: Այս պատճառով է, որ աղբյուրներում վանքը հաճախ Առաքելոց է կոչվում, իսկ Մխիթար Գոշը ուղղակի կոչում է «Առաքելադիր»: Թերեւս ներկա վանքի տեղում նահատակ քարոզչի գերեզմանի վրա արդեն I դարում կառուցվել է մի մատուռ (ըստ երեւույթին՝ փայտաշեն), որի տեղում քրիստոնեության ընդունումից հետո, հավանաբար հենց IV դարում, կառուցվել է վանքի առաջին ու հնագույն եկեղեցին:

Արդյո՞ք այս եւ Միջագետքում սրբացված Դադը նույն անձնավորությանն է եղել, դժվար է պնդել։ Համենայն դեպս, ըստ Սերովբե Կարնեցու, Բաղդադ քաղաքն էլ իր անունն առել է Դադ անձնանունից. «Այս հռչակավոր քաղաքը տեղավորված է Տիգրիսի արեւելյան ափին, կառուցվել է մեր թվարկության 762 թվականին՝ Աբուլջաֆար Ալմանսուր խալիֆի կողմից, այնպիսի մի վայրում, որտեղ ապրելիս է եղել ենթադրյալ մի սուրբ անձնավորության՝ Դադ անունով, որից եւ առաջացել է «Այգեստան Դադի» կամ «Բաղդադ» հատուկ անունը» (Սերովբե Կարնեցի, Ուղեգրություն Բաղդադից Էջմիածին, Երեւան, 1968, էջ 45)։ ժամանակագրութիւն տեառն Միխայէլի Ասորւոց պատրիարքի, Ցերուսաղէմ, 1871, էջ 33։ Տես նաեւ՝ Ղ. Ալիշան, Արցախ, Երեւան, 1993, էջ 52։ Ղ. Ալիշան, Հայապատում, Վենետիկ, 1901, էջ 386։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 82-83:

9 դ․

Մատենագրական աղբյուրներում առաջին անգամ Դադի վանք անվան մի թռուցիկ հիշատակությանը հանդիպում ենք միայն IX դարի սկգբին, Ներսես Փիլիպյանի կողմից Աղվանից գահերեց պայազատների սպանության տեղի նկարագրության կապակցությամբ, «...ի Խորաձորն, որ կոչի Դադոյի վանք»:

Մովսէս Կաղանկատուացի Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 340։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1145 — 1146 թթ․

1145-46 թթ. պարսից Չոլի զորապետը, որը 1142-ին նվաճել էր Գանձակ քաղաքը, ի թիվս Խաչենի իշխանության տարածքում գտնվող շատ բերդերի ու վանքերի ավերեց նաեւ Դադի վանքը. Պատմագրի վկայությամբ նա «...այրեաց եւ զառաքելադիր ուխտ սրբութեանն, որ կոչի Դադուի վանք»:

Մովսէս Կաղանկատուացի Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, հավելված, Երեւան, 1983,էջ 353։ Տես նաեւ՝ Հ. Մանանղյան, Քննական տեսության հայ ժողովրդի պատմության, հատոր 3, Երեւան, 1952, էջ 101։ Ղ. Ափշան, Արցախ, Երեւան, 1993, էջ 53։ Սամուէլ Անեցի, Հավաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 132։ Մխիթար Գոշ, Կաթողիկոսք եւ դեպք Աղվանից աշխարհին ի մէջ ԺԲ դարու (տես՝ Ղ. Ալիշան, Հայապատում, Վենետիկ, 1901, էջ 386): Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

18 — 19 դդ․

Հայտնի է, որ XVIII դարի վերջին եւ XIX դարի սկգբին վանքը միառժամանակ թափուր էր. այնտեղ չկային ոչ միայն միաբանության կրոնավորները, այլեւ անգամ որեւէ աշխարհական սպասավոր:

Ս. Քամալեանց, Խօթայ վանքի Ս. Նշանը, «Արձագանք», 1892, N 111, էջ 1-2։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1813 թ․

1813 թ., երբ Գյուլիստանի դաշնագրով Ղարաբաղի խանության տարածքը միացվեց Ռուսաստանին, Դադի վանքը, փաստորեն ոչ միայն զրկված էր նախկին ընդարձակ կալվածներից, այլեւ բուն աթոռանիստն էլ անբնակ էր ու ամայի:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1890 թ․

Հատկանշական մի փաստ. օգտվելով վանքում վանահոր ժամանակավոր բացակայությունից 1890 թ.՝ համալիրի շինություններն իր ոչխարներով էր լցրել մի քոլանեցի սեիդ մոլլա: Նրան վռնդել ու վանքն էլ մաքրել էր Ջրաբերդի Մեծշեն գյուղի տանուտեր Բախիշ-բեկը:

«Նոր-Դար», 1890, N 158, էջ 3-4։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 84:

1891 թ․

Հոգեւոր իշխանությունները 1891-ին նոր վանահայր նշանակեցին (տեր Աստվածատուր քահանային), բայց վիճակը բարելավվեց միայն 1910-ական թվականների սկզբներին, երբ վանքապատկան կալվածների կառավարիչ նշանակվեց տփղիսաբնակ Լեւոն Միքայելի Տեր-Ավետիքյանը: Նրա ծավալած գործունեությունը ժամանակակիցները համարում էին անհույս եւ անիրագործելի, բայց նվիրվածությունն ու համառությունը տվեցին իրենց արդյունքը: Խաղաղ միջոցներով Լ. Տեր-Ավետիքյանը ձեռնամուխ եղավ այնպիսի մի գործի իրականացմանը, որպիսիք առհասարակ լուծվում են ուժի միջոցով: Նախ, վարձելով հմուտ մի փաստաբանի, Տեր-Ավետիքյանը պարզեց, որ գործող օրենքների համեմատ կալվածատեր վանքը կամ հոգեւոր իշխանությունը կարող է դատ բացել վանքապատկան հողերին տիրացած խաշնարածների դեմ: Դրանից հետո, ամբողջացնելով անհրաժեշտ փաստաթղթերը, նա լծվեց տեւական ու նաեւ ոչ անվտանգ պայքարի (նմանօրինակ մի դատ բացելու համար 1895 թ. ապրիլի 24-ին թուրքերի ձեռքով սպանվել էր Մարալյան-Սարով գյուղի բնակիչ Շամիր Զլփիղարյանը): Դատաստանական քննությունը հանգեց վանքի համար դրական որոշման, բայց գործնականում այն դժվար իրագործելի էր: Բանն այն է, որ խաշնարածները ոչ մի կերպ չէին ուզում հեռանալ կալվածի սահմաններից եւ ամեն կերպ ընդդիմանում էին կառավարչի պահանջներին ու դատարանի որոշմանը:

«Նոր-Դար», 1891, N 123, էջ 3։ Ի դեպ, երբ 1891 թ. ապրիլի 30-ին վիճակային կոնսիստորիայի կարգադրությամբ Աստվածատուր վանահոր օգնականի պաշտոնով Դադի վանք էր մեկնել Վահան սարկավագ Դադյանցը (նույն ինքը հետագայում՝ Խաչիկ վրդ. Դադյանց) տիրող կացությունը նկարագրվել է այսպես, «...գտի զվանսն յամայացեալ դրութեան եւ վանահայր քահանայն ի վերջին յուսահատութեան, մատնեալ ի քաղց եւ ծարաւ, շրջապատեալ արիւնարբու աւազակօք եւ որպէս բու աւերակի մին միայնակ կայր ի վանսն առանց ծառայի եւ ապրուստի, ունէր միայն սակաւ ալտուճ հաց վասն քանի մի աւուրց, յռրմէ պատառ մի իբրեւ նմուշ մատուցանեմ կոնսիստորեայիդ ի տես...» (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 319, ց. 1, գ. 165, թ. 9)։ Ինքը վանահայրն այսպես էր բնութագրել իր վիճակը, «շրջապատեալ արիւնարբու թուրք ազգաբնակութեամբ օրվա հացի կարոտ» (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 319, ց. 1, գ. 165,, թ. 7)։ Վերջին վանահայրերի թվում հիշվում է 1902 թ. Ամարասի վանքից Դադի վանք փոխադրված վահան վարդապետը («Արարատ», 1902, էջ 761)։ «Արարատ», 1911, օգոստոս, էջ 624։ «Նոր-Դար», 1895, N 77, էջ 2-3։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 84-85:

Հեռատես կառավարիչն ազատագրված ամառանոցները օգտագործելիս, թուրքերի հնարավոր վրեժխնդրությունից խուսափելու միտումով, երբեմն դրանք կապալով տալիս էր հեռավոր վայրերի (օրինակ՝ Խանքարվենդ գյուղի) թուրք գյուղացիներին, քանի որ նման դեպքերում հայերի համար կալվածից օգտվելը խիստ վտանգավոր էր: Ի վերջո, մինչեւ 1917 թվականը կառավարիչ Տեր-Ավետիքյանին հաջողվում է թուրքերից ու քրդերից ազատագրել բազմաթիվ ամառանոցներ եւ Դադի վանքին ամրագրել վանքապատկան տարածքները: Լեւոն Տեր-Ավետիքյանի այդ արգասաբեր գործունեությունը ըստ արժանվույն են գնահատել ժամանակակիցները: Մասնավորապես, «Մշակ»–ի թղթակիցը նրան բնութագրում է որպես մի անձնավորություն, որը «... հեռու, հեռու անձնական շահերից, միտումներից, ինտրիգներից, խաղաղասէր մորմոքներով, կարեկցաբար ցաւում է եւ մտածում հայ ժողովրդի կամ վանքի շահերի համար»: Հավանաբար հենց Լեւոն Տեր-Ավետիքյանի ձեռքով էլ կազմվել էր (1913 թ.) Դադի վանքի կալվածների այն քարտեգը, որն այժմ պահպանվում է կենտրոնական արխիվում:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 1127, թ. 4։ Դրա վկայությունն է՝ 1896 թ. մի խումբ հայերի հետ կալվածքի սահմաններում կատարված հետեւյալ դեպքը. «Հին–Նախիջեւանի կողմից 5 հայ գալիս են Ղարաբաղի Խօթա վանքի կալուածները ուսումնասիրել եւ մի յարմար հող գտնելու, որտեղ կարելի լինի գիւղ գցել եւ երկրագործութեամբ պարապվել։ Խօթավանքի արօտատեղինետւմ ապրող թուրք «քօլանի» կոչված թափառական ցեղերը վտանգ զգալով իրանց համար, ուղարկում են 10 աւազակ, որոնք բռնելով այդ հայերին մի անտառում, կտոր կտոր են անում, յետոյ նաւթ ածելով դիակների վրա՝ այրում...» («Մշակ», 1896, N 86, 27 յուլիսի, էջ 3)։ «Մշակ», 1914, N 39, էջ 3։ «Դադի (Խաթա) վանքի կալվածքները» («Ազատամարտ», 1992, N 15, էջ 14) եւ «Քարվաճառի ազատագրումը սկսվել է 1913 թվականին» («Հայաստանի Հանրապետութիւն», N 52, 13, մարտ, 1995, էջ 2)։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 85:

Խորհրդային կարգերի հաստատմամբ, բնականաբար, Դադի վանքից խլվեցին վանքապատկան տարածքները:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 400, թ. 1։ Նաեւ մեր` «The Liberation of Karvachar Began in 1913» («NT», 1995, 5 ապրիլ, էջ 9)։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 85:

Գրչօջախներ
1684 թ․

Հիշատակման է արժանի, որ 1684-ին այստեղ «ի սուրբ եւ ի գերահռչակ Դադէի վանս» գրիչ Վառվառեի եւ ծաղկող Տեր Բարսեղի ջանքերով, (ստացող Պետրոս վարդապետ) ստեղծվել է «Գրիգոր Տաթեւացի, Քարոզգիրք» ձեռագիրը:

«Ազգագրական հանդէս», գիրք ԺԲ, Թիֆլիս, 1905, էջ 168։ Հ. Ոսկեան, Արցախի վանքերը, Վիեննա, 1953, էջ 95-112։ «Ցուցակ Ձեռագրաց» հ. Ա, Երևան, 1965, էջ 712, ձեռ. N 2067։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

Նորոգություն

ԺԲ դ. 70-ական թվականներից, ինչպես վկայում են տեղում պահպանված վիմագրերը, վանքում սկսվում են նորոգվել հին եւ կառուցվել նոր պաշտամունքային ու աշխարհիկ բնույթի շենքեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

Վանահայր
1182 — 1190 թթ․

Դադի վանքը շարունակում է հանդես գալ իբրեւ առաջնորդանիստ (եպիսկոպոսանիստ) կենտրոն: Դադի վանքի առաջնորդներից հայտնի են, օրինակ՝ Վախտանգի որդի Տեր Գրիգորիսը (հիշ. 1182, 1190 թթ.):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1224 թ․

Վասակ նահատակի որդի Տեր Գրիգորիսը (հիշ. 1224, 1233, 1241, 1253 թթ.):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1263 թ․

Հասանի որդի Տեր Աթանասը (հիշ. 1263, 1265, 1283, 1291 թթ.):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1309 թ․

Տեր Սարգիսը (հիշ. 1309, 1312, 1340 թթ.):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1402 թ․

Զաքարիա արքեպիսկոպոսը (հիշ. 1402, 1411 թթ.):

«ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», մասն Ա, Երեւան, 1955, էջ 24, 122։ «Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա., Երեւան, 1965, ձեռ. N 3578։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1558 թ․

Տեր Գրիգորիսը (հիշ. 1558 թ.):

Ղ. Ալիշան, Արցախ, Երեւան, 1993, էջ 59։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1583 թ․

«Մեծ եւ երանաշնորհ վարդապետ» Հովհաննեսը (հիշ. 1583 թ.) որ էր. «ի յերկրէն Ծարայ, Փոքր Սիւնիս կոչեցելոյ, ի վանիցն Դադիու սուրբ Յառաքելոյն...»:

«Մանր ժամանակագրություններ», կազմեց՝ Վ. Ա. Հակոբյան, հատոր Բ, Երեւան, 1956, էջ 244։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1652 թ․

Արքեպիսկոպոս Ստեփանոսը (հիշ. 1652, 1653 թթ.):

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, Երեւան, 1984, էջ 489, 601։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1721 թ․

Տեր Պետրոսը. «Պետրոս վարդապետ առաջնորդ Խօթավանից...» (հիշ. 1721 թ.):

"Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века", հատոր II մաս I Երեւան, 1964, էջ 383։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

Կալվածքներ

Հետագա հարյուրամյակների ընթացքում Դադի վանքը շարունակաբար տիրապետել է ընդարձակ կալվածների: Նրա գոյության, եթե կարելի է այսպես ասել, ամենադժնդակ ժամանակաշրջանում անգամ կալվածների սահմանները խիստ ընդարձակ էին եւ ընդգրկում էին ներկայիս Քարվաճառի, Վարդենիսի շրջանների մեծագույն մասերը եւ Մարտակերտի շրջանի արեւմտյան հատվածը (միջնադարում դրանք ավելի ընդարձակ էին, արեւմուտքում հասնում էին մինչեւ ներկայիս Երանոս գյուղը, իսկ արեւելքում` մինչեւ Ականա գյուղը):

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆոնդ 57, ցուցակ 1, գործ 4, թերթ 1, 4։ Ջամբռ համաժողովեցեալ եւ շարաղրեցեալ ի Սիմէօնէ կաթողիկոսէ Երեւանցւոյ, Վաղարշապատ, 1873, էջ 283-284։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

1760 թ․

1760-ականներից մեծ մասամբ արդեն հայաթափ թեմական կալվածքին նոր դժբախտություններ բաժին հասան: Նույն դարի վերջին նախ Աղա Մահմատ խանի արշավանքի (1795 եւ 1797 թթ.), ապա՝ սոսկալի ժանտախտի ու սովի (1798 թ.) հետեւանքով վանքապատկան գյուղերը համարյա ամբողջովին ամայացան: Շուշիում հաստատված Իբրահիմ խանի հրավերով ու հովանավորությամբ 1760-ականներից սկսած վանքապատկան հողերի վրա բնակություն հաստատեցին Երեւանի խանության տարածքից դուրս ելած քոլան ցեղի քրդերը: Մի քանի տասնամյակների ընթացքում կալվածքի սահմաններ թափանցեցին նաեւ այլ քրդական ցեղեր, ինչպես նաեւ այրումներ (վերջիններս ծագումով նախ հունադավանություն, ապա՝ մահմեդականություն ընդունած հայեր էին):

Ս. Կարապետյան, Արդյո՞ք իսպառ հայաթափ էր Ծար գավառը խաշնարած ցեղերի ներթափանցման պահին, «Ար», 1995, N 9, 12 ապրիլ, էջ 5։ «Մշակ», 1888, N 122, էջ 2։ Լեո, Հայոց պատմություն, հատոր 3, գիրք երկրորդ, Երեւան, 1973, էջ 303։ Լէօ, Պատմաթիւն Ղարաբաղի հայոց թեմական դպրոցի 1838-1913, Թիֆլիզ, 1914, էջ 674-676։ 3. Վարդանեան, Մի քանի խոսք այրումների մասին, «Մշակ», 1914, N 154, էջ 2-3։ Սամվել Կարապետյան, Այրումներ, «Գարդմանք», N 3, 1996, էջ 5։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 83:

Ռուսաց տիրապետության սկզբնական շրջանում, մինչեւ 1820-ական թվականների վերջերը, երբ քաղաքական իրավիճակը դեռեւս խիստ անկայուն էր (Աբբաս Միրզայի արշավանքը 1826-ի ամռանը), Արցախի հոգեւոր առաջնորդներին հնարավորություն չէր ընձեռվում լրջորեն զբաղվել ամայացած վանքերով, բայց արդեն 1830-ականներին այդ գործի զլուխ էր կանգնել մետրոպոլիտ Բաղդասար Հասան-Ջալալյանը: Զանազան խաների կամ ցեղերի տնօրինության ներքո հայտնված նախկին վանքապատկան կալվածները ետ վերադարձնելու նպատակով՝ մետրոպոլիտ Բաղդասարը ձեռք էր զարկել ոչ միայն խիստ բարդ ու դժվարին, այլեւ վտանգավոր ու տեւական պայքարի: Չնայած իրենք՝ քոլանեցի քրդերն էլ չէին թաքցնում, որ իրենց հանգրվանները վանքապատկան էին (օրինակ՝ «1833-ին Ամիր Ասլան բէկը վկայում է, որ Քօլանեցոց տեղերը վանքինն է»), բայց ժամանակակիցներից շատերն այդ ուղղությամբ մետրոպոլիտի ջանքերը համարում էին իզուր ու անօգուտ. «... այս ձեռնարկութեան ելքը շատերուն անյուսալի էր երեւում, բայց նորաբնական երկայնմտութիւնը եւ մանաւանդ անձանձիր աշխատութիւնը ոչինչ արգելքներից ու դժուարութիւններից չյաղթուեցաւ»: Այսուհանդերձ, մետրոպոլիտը «Չը խնայելով ոչ մի ջանք եւ նիւթական զոհաբերութիւն, Մեհտի Ղուլի խանի աղջկանից եւ ուրիշ բէգերից խլում է իր իշխանական կալւածները, որ ընդհանուր առմամբ Դուտխու Քեալբաջար է կոչւում եւ որը տարածւում է հարիւր քառասուն հազար դեսեատին մի շարք գիւղեր, կուսական անտառներ, հանքեր, վարելահողեր, մարգեր, արօտատեղեր, լի հանքային զանազան ջրերով»: Ի վերջո, մետրոպոլիտի առաջարկությամբ եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ներսես Ե-ի միջնորդությամբ Կովկասի փոխարքա Մ. Վորոնցովի կարգադրությամբ նշանակվում է քննություն, եւ Դադի վանքի պատկանելությանն է հանձնվում 196.438 դեսյատին մակերեսով մի ընդարձակ կալվածք: Սակայն, մի բան էր կառավարության հրամանն ու որոշումը, մի այլ բան էր՝ այդ լայնատարած կալվածում հաստատված ցեղերին ստիպել վանքապատկան հողից օգտվելու համար տասանորդ վճարել: Ընդ որում, ստիպել այն ցեղերին, որոնք ամենուր, հայտնի էին իրենց ավազակային բարքերով: Անցնող տարիների հետ վանքապատկան կալվածներում ավելի ու ավելի բազմացան «յայլաղներն ու ղշլաղները»: Զուգահեռաբար ծնունդ առան վանքապատկան կալվածների «վիճելի» հատվածներ: Արդեն 1896 թ. վանքապատկան կալվածների կազմում մնացել էր միայն 98.438 դեսյատին, որից էլ միայն 50.000–ը՝անվեճ: 1909 թ. այդ թիվն ավելի եւս կրճատվել էր ու հասել 45.997 դեսյատինի: Ուշագրավ է, որ խաշնարածների թվաքանակի ավելացման համեմատ վանքին տրվող հարկերն ու եկամուտներն էլ ավելանալու փոխարեն՝ տարեցտարի նվազում էին: Փաստարկելու համար վերոհիշյալը՝ ստորեւ ներկայացնում ենք Դադի վանքի տարեկան եկամուտների չափը. 1851-1873 թթ.՝ տարեկան ավելի քան 1500 ռուբլի, 1874-1880 թթ.՝ տարեկան 600 ռ., 1891 թ. 450 ռ., 1892թ. 396 ռ.:

Գրիգոր Տէր-Յովհաննիսեանց, Բաղտասար մետրապօլիտ Հասան-Ջալաւեանցի համառօտ կենսագրութիւնը, «Փորձ», 1880, մայիս, էջ 131-164։ Յակոբ 3. Թօփճեան, Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի մասն Բ, վաղարշապատ, 1900, էջ 25: Գրիգոր Տէր-Յովհաննիսեանց, նշվ. հոդվածը, էջ 159։ «Տարազ», 1913, N 7-8, էջ 90։ «Մշակ», 1913, N 71, էջ 3։ Տեղեկագիր Շուշու կալուածական խնդրի եւ հոգաբարձութեան 27-ամեայ գործունեութեան, «Մշակ», 1888, N 94, էջ 1։ Համառօտ տեղեկագիր Արցախի թեմի վանքերի, «Արարատ», 1896, յունուար, էջ 42։ Այլ աղբյուրի համաձայն վանքի անվեճ հողատարածքը միայն 42.000 դեսյատին էր («Մշակ», 1896, N 107, էջ 3)։ Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆոնդ 57, ցուցակ 2, գործ 1851, թ. 2։ «Փորձ», 1880, մայիս, էջ 160։ «Նոր-Դար», 1891, N 123, էջ 3։ «Արարատ», 1896, յունվար, էջ 45։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 84:

Նկարագրություն
19 դ․

XIX դարի կեսերից սկսած Դադի վանքն իր վրա է բեւեռել մի շարք հետազոտողների ուշադրությունը: Առաջին ուսումնասիրողները (Հովհ. Շահխաթունյանց, Ս. Ջալալյանց) զբաղվել են հնավայրում պահպանված վիմագրերի վերծանումներով: Ավելի ուշ՝ քննության առարկա են դարձել նաեւ վանքի պատմության ու ճարտարապետության ոլորտներին առնչվող հարցեր (Մ. եպիս. Բարխուտարյանց, Մ. արքեպիս. Տեր-Մովսիսյան): Խորհրդային տարիներին վիմագրերի հետազոտությունները նորովի ի մի է բերել Ս. Բարխուդարյանը, առաջին չափագրումներն է իրականացրել ճարտ. Մ. Հասրաթյանը, որոշ սկզբնաղբյուրների հետազոտմամբ վանքի պատմությունն են շարադրել Բ. Ուլուբաբյանն ու Շ. Մկրտչյանը, իսկ պահպանված որմնանկարներն ուսումնասիրել է Լ. Դուռնովոն: 1980-ականներին այդ ասպարեզում իրենց «ներդրումն» են արել նաեւ ադրբեջանցի «գիտնականները» (Ռ. Գեյուշեւ, Դ. Ախունդով):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 81:

1993 թ․

Համակողմանի հետազոտական աշխատանքների նոր փուլն սկսվեց 1993 թվականից, սկսած այն պահից, երբ ազատագրվեց Քարվաճառի շրջանն ու մասնավորապես՝ Դադի վանքի տարածքը (1993 թ., մարտի 31): Հնավայրում երկու տարվա ուսումնասիրություններից պարզ դարձավ, որ ցայսօր կատարված աշխատանքների բոլոր 3 կարեւոր բնագավառներն էլ (արձանագրությունների վերծանում, պատմագրություն, ճարտարապետական քննություն) առանձին առումներով թերի են: Մասնավորապես վիմագրերի վերծանությամբ զբաղվողների տեսադաշտից վրիպել են շատ արձանագրություններ, վերծանությունների մեջ տեղ են գտել բազմաթիվ սխալներ, անվերծանելի են համարվել ու շրջանցվել են տարբեր վիմագրեր կամ դրանց առանձին հատվածներ եւ այլն: Վանքի պատմությունը շարադրողների աշխատություններում նույնպես առկա են մի շարք սկզբնաղբյուրների (մասնավորապես՝ արխիվային վավերագրերի եւ նախախորհրդային պարբերական մամուլի նյութերի) անտեսման փաստեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 81:

Ինչ վերաբերում է ճարտարապետության բնագավառին, ապա Մ. Հասրաթյանի, Ռ. Գեյուշեւի եւ Դ. Ախունդովի հեղինակած սխեմատիկ չափագրություններից զատ (հատակագիծ, գլխավոր հուշարձանախմբի հարավային ճակատ եւ գմբեթավոր 2–րդ եկեղեցու արեւմտյան ճակատը), այդ ուղղությամբ այլեւս ոչինչ չի ձեռնարկվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 81:

Դադի վանքը միջնադարյան Հայաստանի վանական խոշորագույն համալիրներից մեկն է: Գրեթե երկու հազարամյակ այստեղ պարբերաբար կառուցումներ կամ նորոգումներ են իրականացվել, եւ, չնայած բազմիցս կրկնված թշնամական արշավանքներին ու ժամանակի ավերիչ ներգործությանը, ցայսօր հնավայրում պահպանվել են զանազան նշանակության շուրջ 30 կառույցներ՝ կանգուն, կիսավեր, վթարային կամ իսպառ ավերակ վիճակում:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 86:

20 դ․

Հուշարձանախումբն իր ճարտարապետական բարձր արժանիքներով վաղուց ի վեր իր վրա է բեւեռել մասնագետների ուշադրությունը: Արդեն անցյալ դարի վերջերին որոշ հետազոտողների կողմից տրվել են առանձին շենքերի ճարտարապետական նկարագրությունները: Նմանօրինակ աշխատություններ են հրատարակվել նաեւ XX դարի սկզբներին՝ նախախորհրդային տարիներին: Այնուհետեւ՝ մինչ 1960-ականների վերջերն այդ ուղղությամբ միայն թռուցիկ նյութեր են հրապարակվել, իսկ 1970-ականներին, հանձինս ճարտարապետ Մուրադ Հասրաթյանի, Դադի վանքն առաջին անգամ ենթարկվեց առավել հանգամանալից հետազոտության: Նրա կատարած համալիրի սխեմատիկ հատակագիծն ու ուսումնասիրությունները սկգբնաղբյուրի դեր կատարեցին այլ հետազոտողների համար եւս: 1980-ականներին հրապարակ հանվեցին նաեւ Բաքվի «գիտնականների» աշխատությունները:

Հայկունի, «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 78, էջ 2-3։ Ն. Թանգեան, Գանձասար եւ Խաթա վանքերը, «Նոր-Դար», 1891, N 123։ 3. Իւզբաշեանց, Մի քանի խօսք Խռթա վանքի մասին, «Նոր-Դար», 1892, N 15, էջ 1-2։ Մ. Սմբատ., Համառոտ նկարագիր մի քանի վանքերի, «Նոր-Դար», 1893, N 17, էջ 3։ Մ. Բարխռւտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 203-209։ Հ. Մ. էփրիկեան, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հատոր Ա, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1903-5, էջ 572-573։ Մ. արքեպիս. Տէր-Մովսիսեան, Հայկական երեք մեծ վանքերի՝ Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները..., Երուսաղէմ, 1938, էջ 83-91, 94-97 (ոաումնասիրությունները կատարվել են 1911 թվականին)։ Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երեւան, 1948, էջ 131։ Հ. Ոսկեան, Արցախի վանքերը, Վիեննա, 1953, էջ 95-112։ Տես՝ Բ. Ուլռւբաբյան, Մ. Հասրաթյան, Դադիվանք «Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս», հ. Ը, Պէյրութ, 1980, էջ 7-54։??????????? Երեւան, 1979։ Նույնի՝ Դադի վանք, «Գիտություն եւ տեխնիկա», 1981, Էջ 21։ J. M. Thierry, M. Hasratyan, Dadivank en Arcax, "Revue des Etudes Armenennes", XVI, Paris, 1982, Էջ 259-287։ Տես նաեւ՝ Բ. Ուլուբաբյան, Դադի կամ Խաթա վանք, «Էջմիածին», 1971, Է-Ը։ Նույնի՝ Խաչենի իշխանական տոհմավանքերը, «ԲԵՀ», 1972, N 2։ Շ. Մկրտչյան, Թարթառի հովտի պատմական հուշարձանները, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1975, N 3, էջ 136։ Նույնի՝ Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Երեւան, 1980, էջ 33-44։ Նաեւ՝ նշվ. աշխատության երկրորդ բացված հրատարակութուանը, Երեւան, 1985, էջ 38-46։ Նույնի՝ Историко-архитектурные памятники Нагорного Карабаха, Երեւան, 1988, Էջ 34-39։ Նշվ. աշխատության երկրորդ հրատարակությունը, Երեւան, 1989, Էջ 34-39։ Р. Б. Геюшев, Христианство в Кавказской Албании' Баку, Էջ 86, 174։ Д. Ахундов, Архитектура древнего и ранне-средневекового Азербайджана, 1986, Էջ 224-229։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 86:

1993 — 1995 թթ․

Վանքի ազատագրումից հետո (31.III.1993) աննախադեպ ազատ ու անկաշկանդ պայմաններ ընձեռվեցին տեղում մանրազնին ու երկարատեւ չափագրական եւ հետազոտական աշխատանքների համար: 1993-95 թթ. ընթացքում մի քանի ամիս շարունակ RAA (Հայկական ճարտարապետությունն Ուսումնասիրող) կազմակերպության նախաձեռնությամբ՝ առաջին անգամ իրականացվեցին համալիրի բոլոր կառույցների ճարտարապետական չափագրումները:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 86: Չափագրական տեւական աշխատանքներին իրենց մասնակցությամբ էապես աջակցել են Հայկ եւ Նաիրա Թորոսյանները:

13 — 14 դդ․

Համալիրի կազմում պահպանվել են մի քանի թաղակապ շենքեր եւս, որոնցից մեկը հուշարձանախմբի արեւմտյան ծայրում է, իսկ երկուսը կից են ժամատան արեւմտյան ճակատին: Կարծում ենք՝ սրանք էլ XIII–XIV դդ. սահմանագլխին կառուցված շենքեր են՝ բնակելի կամ տնտեսական նշանակությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 104:

Դադի վանքի հիմնական հուշարձանախմբից զատ, ոչ շատ հեռու, շրջակա բլուրների վրա գոյություն ունեն մի քանի մատուռներ եւս։ Մասնավորապես, վանքից 300 մ արեւմուտք, մի ժայռոտ բլրի գագաթին կանգնած մատուռը բարձր է 155 մետրով (ծովի մակերեւույթից՝ 1255 մ), իսկ վանքից նույնքան հեռավորությամբ դեպի հարավ-արեւելք, հրվանդանաձեւ ձգված անտառածածկ լեռնաճյուղի ծայրում գտնվող մատուռը հիմնական հուշարձանախմբից բարձր է 30 մետրով։ Ինչ վերաբերում է գլխավոր կառույցներից հյուսիս եւ հյուսիս-արեւելք գտնվող մատուռներին, ապա դրանք բարձր են միայն 5-10 մ։ Այն բլրալանջը, որի վրա տարածված են վանական համալիրի կառույցները, արեւելյան եւ արեւմտյան կողմերից եզրափակված են փոքրիկ ձորակներով։ Քիչ ներքեւ իրար միանալով՝ դրանք ավելի են ընդգծում համալիրի գբաղեցրած տարածքի ամֆիթատրոնաձեւ տեղադրությունը։ Ժամանակի ընթացքում այդ հարթակը ծայրեծայր զբաղեցվել է, ինչպես՝ պաշտամունքային, այնպես էլ աշխարհիկ նշանակության զանազան կառույցներով։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 82:

Վիմագրեր
1702 թ․

Դադի վանքում պահպանված վիմագրերի առաջին հետազոտողը եղել է Եսայի Հասան-Ջալալյան Աղվանից կաթողիկոսը (1702– 1728 թթ.): Նրա 1718 թ. կազմած ձեռագիր հավաքածուից հետագայում օգտվել է Շահխաթունյանց եպիսկոպոսը, որն այս հետազոտությանը հետամուտ է եղել 1830-ականներին: Միաժամանակ խնդրին առնչվել է նաեւ Սարգիս վարդապետը: Նրանց ընթերցումները հրատարակվել են 1842 թ.: Այնուհետեւ երկու արձանագրություն է հրատարակել Մ. Սմբատյանցը: Դարավերջին այդ աշխատանքները շարունակվել են Մակար եպիսկոպոսի ջանքերով, իսկ 1911 թ. տեղում կատարած իր ուսումնասիրությունները՝ 2 տարի անց հրատարակել է Մ. Տեր–Մովսիսյանը: Հարկ է նշել, որ բավական մեծ ծավալի աշխատանք է կատարել նաեւ Խաչիկ վարդապետ Դադյանցը, որի հավաքածուն, սակայն, առ այսօր մնում է անտիպ: Դրանով Դադի վանքից ընդօրինակված ու հրատարակված արձանագրությունների թիվը հասցվել է 40-ի:

Յովհանու եպիսկոպոսի Շահրիարցւոյ ստորագրութիւն կաթողիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառաց Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 356-362։ Սարգիս վարդապետ Ջալալեանց, Ճանապարահորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842, էջ 204-205, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 222-228։ Մ. Սմբատեանց, «Նոր-Դար», 1893, N 17, էջ 3։ Մակար եպիսկոպոս Բարխռւտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 203-209։ «Ազգագրական հանդէս», գիրք Իէ, Ա, էջ 80-88, Բ, էջ 75-84, Թիֆլիս, 1913։ Ավելի ուշ այդ նյութերն ամփոփվեցին առանձին աշխատության մեջ. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Տէր-Մովսիսեան, Հայկական երեք մեծ վանքերի` Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադիի եկեղեցիները եւ վանական շինաթիւնները, Երոաաղէմ, 1938, էջ 83-90։Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 319, ց.I գ. 5, թ. 23-28։ Ֆ. 319, ց. 1, գ. 95, թ. 28։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 107-108: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 107-108

1960 — 1964 թթ․

Այնուհետեւ մի քանի տասնամյակ, ցավոք, այս ասպարեզը, կարծեք մոռացության է մատնվել: Վերջապես` 1960-64 թթ. Դադի վանքում իրենց տեւական ու նախորդների հետ համեմատած առավել հիմնավոր ուսումնասիրություններն են իրականացրել վիմագրագետ Սեդրակ Բարխուդարյանի գլխավորությամբ գործող արձանագրագիտական հատուկ գիտարշավի մասնագետները: Ցավոք, ինչ-ինչ պատճառներով, հավաքված նյութի տպագրությունն իրականացավ դաշտային աշխատանքների ավարտից շուրջ 18 տարի անց՝ 1982-ին, երբ արդեն վախճանվել էր (1970 թ.) աշխատանքների ղեկավարը՝ Ս. Բարխուդարյանը: Այս աշխատության համապատասխան բաժնում Դադի վանքից ներկայացվել են 58 միավոր վիմագրերի վերծանություններ, այսինքն՝ նախկինում հրատարակվածներին գումարվել է գիտարշավների ընթացքում ժողովված եւս 18 միավոր նորահայտ արձանագրություն:

«Դիվան Հայ վիմագրության», պրակ 5, կազմող` Ս. Գ. Բարխուդարյան, Երեւան, 1982, էջ 197-217։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 108:

Կալվածագրեր

Կալվածագիր (սիկել). «Կամաւն ամենակալին ա(ստուծո)յ եւ տ(եառ)ն մերոյ յ(իսուս)ի, այս մեր գիր է իշխանական հրամանի: Ես Տուրսունս, Սեյտիս, Պռօշս, Գրիգորս, Հասանս եւ եղբարքս եւ որդիքս մեր գայս հաստատ սիկիլս տուաք Տր. Աւագ եպիսկոպոսին եւ իւր եղբայր Մանուէ աբեղային, որ մեր հայրենի աթոռն զԴադի վանս, զԽաթրի վանս, զԳետամէջն, որ մեր գերեզմանատուն է ի մեր պապանցն մեզ մնացած, վասն սոցա լաւ միամտութեան համար, գի վանորայքս մարդ չկայր, որ յառաջն կայր եւ շէն պահէր եւ զեկեղեցիքս լուսաւորէր, յայս պատճառէս երես դրաք եւ զայս ս(ուր)բ. աթոռնին նոսա ապսպրեցաք ապասպարեցաք, եւ զերկու իշխանութիւն, որ է եպիսկոպոսութիւն եւ զպարոնութիւն էլ հէնց ի նոսա յանձնեցաք, որպէս առաջին մեծ կաթողիկոսն մեծ Տր. Զաքարիային, Տր. Աթանասին եւ Տր. Սարգսին էր տուեալ զԴաթի վանս, զԽաթրի վանս, զՀաղբատ իւր վիճակովն, նույնպէս եւ այս հոգեւոր Տր. Գրիգոր կաթողիկոսն զայս երեք աթոռս հաստատեաց վիճակաւ եւ շրջաբերական թղթիւ»:

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, կազմող Ս. Գ. Բարխուղարյան, Երեւան, 1982, էջ 216, N 764։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 121:

Կալվածագիր (սիկել). «Կամաւն ամենակալին Այ. ես Սէյտիս, որդի պարոն Շանշին, թոռն պարոն Հասանայ. ես Գրիգորս, Հասանս, Պէկիս, Ալթունս որդիք պարոն Վահրամայ, թոռունք պարոն Հասանայ, ես Այտինս որդի պարոն Տուրսունին, թոռն պարոն Աղբուղին. ես Շանշաս որդի Հասանայ, թոռն պարոն Ջահանշին, մէք չորս եղբարքս տուաք մեր վանորէիցս Ապահէն, զԽութ, զԽոզենեկս իւր չորս սահմանով, ի Չափարէն հանդէն Ձագունանց ագարակ գեղովն, Բռնչի աղբիւրովն, Թաշանանց գետովն, Պետրոսապակ, որ մեր պապերն տուեալ են, զՍոխանանց, զԾովատեղն, Ջաջօռեանց, Չօլբէկեանց, զՑրտնօտն, զՇիռմանանց, զԳրիգորաթաղս, զԴաթի վանս իւր Քօլատակերովն, զՀերանանց Հակառակաբերթովն, Նաւի աղբիւրովն, Բերթաքարովն, Կռապաշտոցովն, Ողնովն, Խոզենակուց մեծ այգին՝ Մանանա-ձորովն, Ծաղիկանց, Եզնարածանց տուաք Աւագ եպիսկոպոսին, որ մեր ճօճաւոր էր, քանի որ իւր պէտքն է՝ վարէ Աստուծով ազատ է: Իսկ թէ այլ մարդ վարէ տասանորդն առնու եւ տայ վանքին անպատճառ: Այս եղեւ մեր ուխտ առաջի Աստուծոյ եւ սուրբ Դաթի առաքելոյս: Արդ ով ոք զկնի մեր այս վաղմիաթերս այլայլէ կամ խլէ, թէ յորդւոց եւ թոռանց մերոց եւ յազգայնոց իցէ, առաջի Այ. պարտական եւ սեւերես լինի: ՅԺԸ: (318) Հայրապետաց նզոված է. Կայենի եւ Յուդայի դասակից, իսկ թէ յայլազգեաց եւ թուրքաց իցէ՝ իւր հալալն հարամ լինի եւ իւր փէյղամբարէն ապիզար լիցի, ամէն»:

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, կազմող Ս. Գ. Բարխուղարյան, Երեւան, 1982, էջ 216, N 765։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 121-122:

1763 թ․

1763 թ. կազմված Դադի վանքի կալվածագիրը՝ («Խութավանից որպիսութիւնքն»). «Ունի վիճակս զբոլոր երկիրն Քեօլանու, որոյ հայերէն անունն Ծարայ երկիր կոչի, որ է սահմանակից Խամսայու, բայց Էջմիածնի է վիճակեալ եւ ընդ ձեռամբ Երեւանու իշխողին: Որոյ գեօղօրայքն են այսոքիկ. էրք, Ծնիլանց, Կարմիրշէն, Սալամալիք, Քաւթառանց, Ուռուցփոր, Ատարէնիս, Ծուղրուղաշէն, Հոսաբակ, Կեաւալու. սոքա յայսկոյս լերինն են, կից Արեգունւոյն Դեղամայն: Իսկ յայնկոյս լերինն՝ Մեծ Ծար, Կաժ, Անուխս, Խօլօզանց, Դաշտակ, Հաճար, Ապահէն, Ճումէն, Քարատակ, Զուար, Մոս, Սեւաջուր, Ծովատեղ, Խրանց, Հալուճ, Մոթանց, երկու Դաւաչխուր՝ Մեծ եւ Փոքր, Լեւ, Եանշաղ, Բարսղիշէն, Մէյտանն, Երիցիշէն, Խութավանք, Չափար, Կեարաք, Նորշէն, Խնթրավանք: Ունի եւ զանապատս ընդ ձեռամբ իւրով, զԽնդրավանից անապատն եւ զԾարայ անապատն»:

Ջամբռ համաժողովեցեալ եւ շարաղրեցեալ ի Սիմէօնէ կաթողիկոսէ Երեւանցւոյ, Վաղարշապատ, 1873, էջ 283-284։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 122:

Կալվածագիր (ղաբալա). գլանաձեւ կոլոլած թուղթ. «Կալվածագրի կամ վախմագրի երկարությունն է 30 վերշոկ. թվում է, թե վերջից մի ծալ պոկված է: Գրած է կոշտ եւ ամուր թղթի վրա, որ մագաղաթի է նմանում: Խոնավ տեղ պահվելուց շատ բառեր եղծվել են, աջ կողմի ափերը բոլորովին քրքրված են, տեղ-տեղ դժար է լինում կարդալը, իմաստ հասկանալը: Ամբողջ գրությունը բաղկացած է չորս կտոր իրար ետևից կպցրած թղթերից, որոնք տարբերվում են թե մելաևի գույներով, թե տառերի գրվածքով: Բոլոր գրություևը 133 տող է: Վրան կան 16 կնիքների տեղեր` 6-ը կարմիր մելանով են խփված, մնացածները` սեւ: Կնիքներից 5-ը կաթողիկոսական են, ստորագրություններն էլ մոտը, մնացյալ կնիքները պատկանում են եպիսկոպոսների, վարդապետների, մելիքների, բեկերի, իշխանների: Հիշածս կալվածագիրը սկսվում է նախ եւ աոաջ նախաթոռ Գանձասարի Պետրոս կաթուղիկոսի ձեռքով, որ գրում է, թե վկա եմ, որ Հաթերքը վախմ Է Թադե աոաքելոյն, աջ կողմից էլ կնիքը դրված: Հետո Եսայի կաթուղիկոսի ձեռքն ու կնիքն է` վկա եմ այս բանիս: Երրորդ տեղը` Երեմիա կաթուղիկոսի ստորագրությունը եւ կնիքը՝ վկայ եմ այս բանին: Չորրորդ տեղը` Գանձասարի Գրիգոր կաթուղիկոս, որղի Մելիքբեկին, թոոն...բեկին, այս հաստատ բանիս վկայ եմ, կնիքը աջ կողմից: Հինգերորդ տեղը`Փիլիպպոս հայոց՝ վկայ եմ, կնիքը մօտը, վեցերորդ տեղը` «Ես Ակորոս...»: Այս ստորագրություններից ետ սկսվում է մի գրություն, որի մեջ հայտնվում է, թե ՛Քրիստոսի խոնարհ աղախին Արզուխաթունը, որ էր իշխանաց իշխան Քրղի դուստրը եւ Հաթերքի տեր խաչենցի Վախթանգ թագավորազնի ամուսինը, շինել է սուրբ կաթողիկեն իրա Հասան եւ Գրիգոր որդոց հիշատակի համար, վերջում գրած է հայոց ՈԿԳ թվականը: Վերոհիշյալ թաղեն եւ Խութը եղել են Հայաստանի աոաջին լուսավորիչների աշակերտներից, երկուսի անունով էլ աոաջին դարերում մենաստաններ են շինվել, հետզհետե ճոխացել եւ հարուստ վանքերի շարքն ընկել Սյունյաց աշխարհում: Խաթի անունով կաոուցվածքը կոչվում է Խաթրավանք: Արզուխաթունի կառուցած եկեղեցու վրայի արձանագրությունը ավարտվելուց ետ, թերթի վրա հանած է Խոթա վանքի նշանավոր խաչվիմի մի երեսի արձանագրությունը. «Ի ՓԱՌՍ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԵՒ Ի ՆՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆ ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԻՍ ՍԱՀՄԱՆԵՑԱՔ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆ ԵԿԵՂԵՑՈՅՍ ԳԻԻՂՍ ԵՒ ԱԳԱՐԱԿՍ ԻՒՐԵԱՆՑ ՍԱՀՄԱՆԱՒՔՆ ԶԱՊԱՀէՆ, ԶԽՕԹՆ, ԶԵՏՆԱՐԱԾԱՆՑ, ԶԲՃԱՆՑ ԵՒ ԶԿԱՆԱՉԱՒՈՐՆ, ՈՐ Ի ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ... ՉՈԲԱ ՎԱՆՔԻ ԵՐԿՈՅ ՏՈՒՆ ՅԱՐՓԱՅ ՀԱՍՏԱՏԵՑԱՔ ԿԱՄԱԿՑՈՒԹԵԱՄԲ ԵՂԲԱՐՑՍ ԶԱՒԱԳ ԽՈՐԱՆԻ ՊԱՏԱՐԱԳՆ ՅԱՆՈՒՆ ՎԵՐԱՅԳՐԵԼՈՑՍ ԿԱՏԱՐԻ ԱՆԽԱՓԱՆ: ԵԹԷ ՈՔ ԱՅՍՄ ՎՃՌԻ ՀԱՍՏԱՏՆՈՅ ԽԱՓԱՆՈՒՄՆ ԱՌՆէ՝ ՅԻՇԽԱՆԱՑ ԿԱՄ ՅԱՌԱՋՆՈՐԴԱՑ ՏԵՂՒՈՅՍ ԿԱՄ ՈՔ ԵՒ ԻՑԷ, ԽԱՓԱՆԵՍՑԻ ՅՈՅՍ ՆՈՐԱ, ՈՐ ԱՌ ՔՍ ԵՒ ԴԱՏԱՊԱՐՏԵՍՑԻ ՅԱՒՅ»: Արզուխաթունի այս գրությունից ետ կան հետեւյալ ստորագրությունները. «Ես Աթանէս եպկս, Գրիգոր եպկս, վկայ ենք, որ վանքին վերայ գրած հաստատը վախմ են»: Կնիքները եւս կան իրենց: Դրանից ետ գրած է «Ես Մելիք Ղասումս՝ որդի Ամիր բէկին, վկայ եմ, որ վանքին արձանում գրած վախմ են անպատճառ»: Կնիքը գրած է տաճկերեն տառերով: Դրանից աջ գրած է. «Ես Աստուածապովս՝ որդի Մելիք Քամալբէկին Գեղամայ, վկայ եմ, որ էս վախմերս Դատէի առաքելոյն վրայ գիրած է հաստատ»: Կնիքը տաճկերեն տառերով: Դրա ձախ կողմը «Ես Զաքարայ եպկս, որդի Մասում բէկին վկայ եմ, որ այս վախմս սբ Դատէի առաքելոյն վերայ գրած է հաստատ վախմ է», կնիք: Դէպի աջ գրած է. Ես Ղարայգոզա որդի Մելիք Եավրին Գեղամայ վկայ եմ էս վախմերիս, որ Դատէի առաքելոյն վերայ գրած է հաստատ»: Կնիքը տաճկերեն է: Դրա ձախ կողմը գտնվում է Դաթեացի Մինաս վարդապետի ձեոքը եւ կնիքը: Այս ստորագրություններից ետ նույն թղթի վրա ավելի հին ձեոքով եւ հին մելանով հետեւյալն է. «Թվականն ՌԼԱ. էր, գուղս եւ ագարակս վախմն տվի Դատէի վանքիս անխափան...: Հասան՝ որդի Վախտանկա, տէր Հաթերքոյ եւ... այ Բերդ... եւ Խաչինայ բերդն եւ Հաւքախաղացին, կացի աւաքութեամբ ամս. Խ. շատ պատերազմաւ յաղթեցի թշնամեաց իմոց աւգնութեամբն աստուծոյ եւ եղեն ինձ Զ որդի. զբերդերս եւ զգաւառս ետու նոցայ եւ եւս եկի ի վանս... այր ի տէր Գրիգոր, եւ ես եղէ կրաւնաւոր, բերի զխաչաքարս Աղուայ, շատ աշխատութեամբ, բազում հնարիւք կանկեցի՝ սուրբ նշանիս եւ իմու յիշատակ: Արդ, վասն ձեր հոգացդ՝ որք րնթեռնոյք զիս յաղաւթս յիշեցէք, ով խափանի վախմն, ՅԺԸ հայրապետաց նզոված է»: Սրանից ետ գրությունը շարունակվելու համար կցվել է այլ թուղթ, կցվածքի վրա երկու տեղ կարմիր մելանով կնիքներ են խփած հայոց տաոերով, չեն կարդացվում հնության, հետի: Հետեւյալ գրությունը նոսր տառերով է ու պարզ. «Ես Սէտիս՝ որդի Գրիգորին, թոռն պարոն Հասանայ ետու մեր վանորէիցն զԱպահէն, զԽութ, զԽոզենակս՝ իւր Դ սահմանովն, զՊարանախաշէն ի Հէնհացն, ի Չիչապերթէն, ի Վահէն, Շարինց քարէն ի Հարցյու ղայէն, ի Չափարին հանդէն Ծագունանց ագարագագետով, Բռընշի աղբիւրովն, Թոզանանց գետովն, Պետրոսպակ, որ մեր պապերն են տուեր, զՍոխանանց, զԾովատեղն, զՋաջոռանց, զՉուլպէկանց, գՑրտնօտն, զԻրաշմանանց, Գրիգորա բաղս Դադի վանս իւր քոլատակերովն, Հերանանց Հակառակաբերդովն, Ծառի աղբիւրովն, Բերդատակովն, Կռապաշտոցովն, Ողնովն, Խոզենակուց մեծ այգին: Մանանա ծորովն, Ծաղիկանց զԵզնարածանց տվաք տէր Դիր աւագ եպիսկոպոսին, որ մեր հաւատարիմ էր, քանի իւր պէտք է՝ վարէ, ազատ է, թէ որ այլ մարդ վարէ՝ Ժ-անորդն վանքին տայ անպատճառ»: Նույն թղթի վրա նույն ձեռքով գրած է հետեւյալը. «Ես Հասան՝ որդի Վախտանկա եւ եղբայր իմ Գրիգոր առաջնորդ սբ ուխտիս ըստ Դատէի վանիցս եւ սակս... Սմբատ եւ եղբարքս մեր բաժանեալ տւաք զՄեծն Խաչէն... Սակռա եւ երկիրս Ծար ի Վերին Խաչէն տվաւ Հասանայ, եւ կանգնեցաք խաչ մի Մատաղիսոյ վերն, բոլոր բթին սահման Խաչենոյ եւ Ծարայ: Ես Հասան կացի աւաքութեան ամս քառասուն եւ եղե ինձ Զ որդիս եւ շինեցի Դ բերթս՝ Հաթերքաբերթ, Չիջաբերթ, Հաւախաղացին եւ Դաշտաբերթ, գբերթերս եւ գգաւառս ետու որդոց իմոց եւ ես եկի ի վանքս մոտ տէր Գրիգորի եւ տէր Աթանիսի եւ եղէ կրօնաւոր, եւ երկրիս հողանիւթն այս է՝ Հաթերքոյ գետն ի վեր մինչեւ ի սարն Ապասայ, Մռաւայ Շարագօլն, գա Պարանախաչն հին Հայոց եկեղեցի, Պախոսա եկեղեցին, բերթն Չիջայ, սարն Վահենոյ, Շարքարն, Հարազաքարն, Ըռեզա կաշկառն, բերթն Մազրոյ եւ գետն Հաթերքայ ամենայն ընչովն եւ ջուրնթացաւն: Եւ մեք՝ որդիքս եւ թոռունքս Հասանայ, ես Գոնցէս տվին ինձ բերթն Չիջա, անցաւ ժամանակ՝ յետոյ եկի ուխտ ի վանքս, տվի իմ հայրենեացն Խոթասարն, Շարքարն, Հարզաքարն, եկեղեցին Մարչամանցու մուլքն իւր սահմանքովն, իւր խասովն, իւր ջուրնթացովն վախմ ի դուռն ըստ Դատէի սուրբ առաքելոյն: Եւ միաբանքս սահմանէցին մեզ Դ օր պատարագ, որ ոք մեր տված վախմն խափանի՝ նզովեալ եղիցի ՑԺԸ հայրապետացն, ամէն. թվն ՌԼ: Ես Թոբէլ՝ թոռն Հասանայ տվաւ ինձ ի հօրէ իմ ի բերթն Հաւախաղացին երկրին Վերին Խաչէն: Ես իմ կամաւ տվի Ժ հող վախմ վարել-ցանել ժողովրդեամբ, ամէն տարի պտուղն առնել ի դուռն ըստ Թադէի սուրբ առաքելոյն, եւ սահմանեաց մեզ տէր Գրիգորն Զ օր պատարագ, ոչ խափանեսցի ամենայն ժամանակ, խափանողն խափանեսցի»: Այստեղ վերջանում է թերթը, բայց թվում է, թե գրությունը շարունակվում է. ամենավերջ խփած կարմիր մելանով կնիքի միայն կեսը կա, մյուս կեսը պոկված է: Այժմ արտագրեմ ղաբալայի լուսանցքում եղածը. «Ես Դաղաձագ թոռն մեծին Հասանայ, տվավ ինձ ի հօրէ իմմէ բերթ Դաշտայ, ԺԱ շէն, եւ ես եկի ուխտ որ վանքն ի դուռն սբ առաքելոյն, ես իմ կամաւ տվի վախմ բաժնէն իմմէ զԱպահէն իւր մուլքովն, իւր սահմանքովն ի գետն Բարձրակապն ի ջուրն Շարօտին ճանապարհաբաժան, Կարմիր բիթն, Վաթաջերայ եկեղեցին իւր սահմանովն, ո ոք զայս խափանէ՝ նզովեալ եղիցի ի ՅԺԸ հայրապետացն, թիվն ՌԽԵ»:

Սարգիս Քամալեան, «Աղվանից աշխարհի» Թաղէ կամ Խոթա վանքի կալվածների վերաբերյալ մի ղաբալա-կալվածագիր, КАВКАЗ И ВИЗАНТИЯ», N 2, 1980, էջ 150-154։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 122-123:

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ, Սրբապատկերներ 1283 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հայր Աստծու պատկերաքանդակ Դադի վանքում. 1283 թ.

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ

Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2018 թ․

Բարձրաքանդակ Կաթողիկե եկեղեցու ճակատին

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Վանական համալիրի հատակագիծը

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Համալիրի գլխավոր կառույցների կտրվածքը` դեպի արևելք:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տիեզերքից
Հեղինակը http://earth.google.com

Վանքը և համանուն գյուղի տեսքը տիեզերքից

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Հրայր Բազե Խաչերյան

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1993 թ․

Դադի վանական համալիրի տեսքը մինչև վերականգնումը (լուս.` 1993 թ.)

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2008 թ․

Դադի վանական համալիրի տեսքը վերականգնման ընթացքում

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան

Հեղինակը Պատրիկ Տոնապետյան
Տարեթիվ 1996 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2019 թ․

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1994 թ․

Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Առաքելոց
Առաքելադիր