Չարեք Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Չարեք Վանք 17 դ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գետաբեկ / Գետաբեկ

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 7 կմ հարավ-արևելք՝ Շամքոր գետի ձախ ափին՝ Գետաբակ վտակի և Շամքոր գետի միախառնման տեղից վերջինիս հունն ի վեր շուրջ 3,5 կմ հարավ-արևմուտք, նույնքան և նույն ուղղությամբ հեռու Չարեք բերդից, ծովի մակերևույթից 1070 մ բարձրության վրա:

Գետաբեկից Չարեք վանք ձգվող ճանապարհի (կածան) ուշագրավ նկարագրությունը տվել է բանահավաք Ս. Քամալյանը. «...6 ժամին անձրևում էր, ճամբա ընկա դեպի Չարեքա վանք ձորի վայր փրփրացող գետակի ձախ ափով, էշի կամ ջորու կածանով: Շատ տեղ ահալի էր անցնել: Ինձ գրավեց մի փառավոր շատրվանի պես ջրնկեց, որ լեռան կատարից հոսող ջրից էր կազմվում. 2 տեղ քերծին ընդհատվելուց հետ երրորդ տեղը քերծի ծոցից ցնծուղի պես գցում էր, կարծես արհեստական շինած լողարանի համար: Վտանգավոր առապարների վրայից ձիանը զգուշութիւնով վեր բերելուց հետ հասանք վանքապատկան աղբիւրի նովին: Դա կոչվում էր Սիպտակ ջուր: Այստեղից ներքև պատկանում էր վանքին, թե՝ անտառ, թե՝ լեռ: Մինչև այստեղ անմատչելի ծերպեր, բռնամուտ էր, սարեր պատկանում էին հանքատիրոջ: Պակաս չէր իրա խտութիւնով նույնպես վանքի անտառը: Արդեն գետակի աջ ափումն էինք ու թանձր տկողնուտի ու զանազան մրգատու ծառերի ճեմելիքով անցնում մտնում էինք այնպես ստվերամած ծառուղի, ուր արևի շողքը բոլորովին չի թափանցում: Դիբ-դարեդուս է մենք լուռ, շարունակ առաջ ենք գնում, անտառի վերևից լսելի են մարդկանց ձայներ ու ձիանոնց թողած ոտնահետեր: Ձին անհամբեր դառած, ինձնից ավելի է ցանկանում հասնել խոսողների հետնից և այդ աջողվեց մինչև դիբի դուրս գալը: Ջորավոր ու իշվոր ածխապանները զարմացան, երբ տեսան քահանայի գդակով մարդ մենակ իրանց հասվեհաս գնում է: Ուղեկիցն էլ հետ էր: Իմ անցնելուց հետ սրանք հարցրել էին Ծատուրին. -էս ո՞վ է էս մարդը: Հնարագետ Ծատուրն ասել էր. -Սա հայր Սուրբի բարեկամն ա, վանքն ա գնում: Ամենն էլ եկան խոր գլուխ տվին ինձ..., իսկ իշվորներից մինը առաջ եկավ, հայտնեց որ ինքը վանքի ծառան է, գնացել էր հայր սուրբի համար բան-ման առնելու: Որտեղ ձիաներից վեր եկանք, դա լեռնաշղթայի անցն էր և կոչվում էր Ղալի ուս: Այդ Ղալի ուսովը իջանք դեպի արևելահարավ՝ Շամքոռա գետը ու դեպ հարավ թեքվեցինք գետափն ի վեր վանքի ուղղութիւնով: Մեր կանգնած տեղից դեպի հիւսիս գետի ձախ ափին բարձրագագաթ պսպղում է Մամռոտ ղալեն իրա կարմրափայլ աղիւսա պատերով (Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 21-22):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 103:

Պատմություն

Գլխավոր կառույցների (եկեղեցի, գավիթ, զանգակատուն, մատուռ, շրջապարիսպ, միաբանական և օժանդակ այլ կառույցներ) շինարարությունն իրականացվել է ԺԷ դարում: Եղել է գրչօջախ և ուսումնական հաստատություն: Բազմիցս ավերվել ու վերաշինվել է: Շնորհիվ իր հոգատար, երբեմն էլ ապաշնորհ վանահայրերի՝ ունեցել է ինչպես ծաղկման, այնպես էլ անկումային տարիներ: Տիրապետել է ընդարձակ կալվածքների: Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո իշխանությունները բռնագրավել և պետականացրել էին վանքի կալվածները, իսկ վանքում բնակություն էր հաստատել մի խաշնարած թուրք ընտանիք:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 103:

Հիմնադրում
17 դ․

Հետևելով Առաքել Դավրիժեցու վկայությանը՝ ընդունված է վանքի հիմնադրումը (ԺԷ դար) վերագրել Տաթևի Մեծ Անապատում ուսանած և ծննդավայր վերադարձած Դավիթ եպիսկոպոսին. «Եւ Դաւիթ եպիսկոպոսն՝ որ էր ի Շամքոռու ձորէն՝ եւ ի ցեղէ իշխանաց, զոր Ղարամանենց կոչեն, սա եւս եկեալ եկաց ի մեծ Անապատս, եւ ապա ելեալ գնաց ի ձորն Շամքօռու՝ եւ անդ շինեաց Անապատ, զոր կոչեն Չարեքագետի Անապատ, որ է բազմաժողով եղբարց բնակութիւն, եւ յոյժ հաստատուն ամենայն կարգօք եւ սահմանօք Անապատի մինչեւ ցայսօր. եւ ինքն Դաւիթ եպիսկոպոսն՝ անդէն վախճանեցաւ, եւ անդէն թաղեցաւ...»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 218:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 103:

1726 թ․

Սակայն կովկասյան լեռնականների կողմից կողոպտված Չարեք վանքին նյութական օգնություն հասցնելու առթիվ Կարապետ կաթողիկոսի (1726-1729) գրած կոնդակում ակնարկ կա այն մասին, թե վանքն ավելի վաղ է հիմնադրված եղել. «...գլուխ ամենայն անապատաց, անուանի և հռչակեալն ցամենայն երկրի մեծ և սուրբ Անապատն Չարեքու, որ է յերկրին Գանջայու, որ կառուցեալ է յառաջնոց թագաւորաց, ի հայրապետացն սրբոց լուսապայծառ եկեղեցիս անուամբ սուրբ Աստուածածնին և հաստատեալ անապատս բազմախումբ կրօնաւորաց: Եւ յօրինեալ են պատարագատեղս երկոտասան: Եւ է սուրբ անապատն այն անուանի և հռչակաւոր բազմահրաշ և սքանչելագործ և գանձեալ կայ ի նմա բազում մասունք սրբոց և սուբ նշանք տէրունական, յորում տեղւոջ բնակեալ կան բազմութիւնք միաբանից աղօթաւորաց խարազնազգեաց կրօնաւորաց...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 778:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 103:

Պատմություն
1727 թ․

Կարապետ կաթողիկոսի՝ 1727 թ. գրած կոնդակում նշված է. «...հռչակաւոր և անուանի Չարեքու Անապատն, որ է աշխարհն Աղվանից Գանձակու ի ձորն Շամքօռու և է կառուցեալ և հաստատեալ ձեռամբ իշխանացն Մամռուտի եւ Ղարամանի որդոց և թոռանց նոցին...»: Համանման վկայության հանդիպում ենք նաև նույն խնդրի առթիվ Երուսաղեմի պատրիարք Գրիգոր վարդապետի՝ 1730 թ. գրած կոնդակում. «...գլուխ ամենայն անապատաց անուանի և հռչակեալն յամենայն երկրի, մեծ և սուրբ անապատն Չարեքու, որ է յերկրին...: Գրեցաւ օրհնութեան և ժողովարարի նամակս ի թուին ՌՃՀԹ, ի մարտի ԻԹ, ի սուրբ քաղաքս յԷրուսաղէմ...»:

«Արձագանք», 1886, N 23, էջ 330-331:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 786:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 103-104:

1632 թ․

Ի դեպ, Կարապետ կաթողիկոսն իր կոնդակում նշել է, որ իրենից առաջ Չարեք վանքին կոնդակներ էին հղել նաև նախորդ՝ Փիլիպպոս (1632-1655), Հակոբ (1655-1680), Եղիազար (1681-1691), Նահապետ (1691-1705) և Աղեքսանդր (1706-1714) կաթողիկոսները:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 778:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 104:

1579 թ․

Վանքն իր անունն ստացել է ոչ հեռու (3 կմ հյուսիս) գտնվող Չարեք բերդից: Ի դեպ, Շամքոր գետն էլ, մանավանդ նրա վերին և միջին հոսանքի շրջանը, միջնադարում ավելի հաճախ հայտնի էր «Չարեք» անվամբ և, օրինակ, 1579 թ. լեզգիների արշավանքի մանրամասները նկարագրելիս պատմիչը նշում է, թե ավարառուները հասել էին մինչև «...ի Չարեքի կոչեցեալ գետոյն...»: Դժվար չէ կռահել, որ վանքն ու գետը իրենց անուններն առել են համանուն բերդից, որը, ի դեպ, բազմիցս հիշվում է մատենագիր հեղինակների կողմից՝ հատկապես ԺԳ դարի սկզբներին տեղի ունեցած անցքերի կապակցությամբ:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 459:
Նաև՝ «Մանր ժամանակագրություններ» հ. Բ, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 242:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 104"

Ստուգաբանություն

Ինչ վերաբերում է Չարեք անվան ստուգաբանությանը կամ իմաստին, ապա այն առհասարակ ցույց է տալիս որևէ մեծության քառորդը:

«Կալվածագրեր...», կազմեց՝ Հար. Աբրահամյան, պրակ. 1, Երևան, 1941, էջ 182, ծանոթ. 20:
Նաև՝ Ավագյան Ս. Ա., Վիմական արձանագրությունների բառաքննություն, Երևան, 1978, էջ 30 («...ամբողջի չորս մասից մեկը՝ չարեքը...»):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 104:

Պատմություն

Չնայած վանքի՝ բնակավայրերից հեռու, կտրված ու մեկուսի դիրքին, այնուամենայնիվ, ժամանակի ընթացքում Չարեքը դեպի իրեն է ձգել տեղագիր ու հնախույզ մի շարք հեղինակների: Վերջիններիս հրատարակած նյութերում գերակշռում են վանքի պատմությանն ու առանձին կառույցներին, ինչպես նաև վիմագրերին վերաբերող տվյալները: Ավելի հարուստ են անտիպ վավերագիր նյութերը, որոնք, սակայն, գրեթե ամբողջովին վերաբերում են վանքի կալվածքներին ու տնտեսական գործերին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 104:

Չարեք վանքին նվիրված պատմաբանասիրական առաջին համառոտ նյութը հեղինակել է Ս. Ջալալյանցը: Նա ներկայացրել է հուշարձանախմբի նկարագիրն ու թվով վեց վիմագրերի վերծանությունները:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփղիս, 1842, էջ 163-166:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 104:

Նկարագրություն
1858 թ․

1858 թ. վանք է այցելել ռուս հետազոտող Գ. Տկաչևը: Նրա հակիրճ նկարագրության մեջ արժեքավոր են վանքի ճարտարապետությանը վերաբերող տվյալները. «...խոտածածկ և արդեն քայքայման նշաններով եկեղեցին ունի 20 սաժեն երկարություն և 7 սաժեն լայնություն (42.67 x 14.93 մ): Առաջնային մասը կառուցված է սրբատաշ քարից, իսկ մնացածը հասարակ: Շուրջը տարբեր ձևի ու չափի կառույցներ են...: Մինչև 1855 թ. բնակվում էին մի քանի հոգևորականներ, բայց ավազակախմբի կողմից կողոպտելուց հետո վանքը լքվել է և ներկայումս ամայի է»:

Ткачев Г., Путевыя заметки, “Кавказ”, 1859, N 9, с. 43 (բնագրում՝ “...он зарос травою и уже обнаруживает некоторые признаки разрушения; церковь имеет 20 саж. в длину и 7 в ширину; передняя часть сделана из тесанаго камня, а другая из простаго. Кругом много различнаго вида и величины построек, назначенных, повидимому, для кел; все это обнесено высокою каменною оградою. По словам нашего проводника, монастырь построен в XVI ст. епископом Давидом. До 1855 года в нем жили несколько духовных лиц; но после разграбления разбойнической шайкою, он оставлен и находится в настоящее время в запустении...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 104-105:

Պատմություն
1872 թ․

1872 թ-ին առավելապես վանքի վիմագրերին նվիրված, բայց Ջալալյանցի համեմատ քիչ ավելի մանրամասն (10 միավոր արձանագրություն), մի հոդված է հրապարակել Թարգմանչաց վանքի վանահայր Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունին:

Թէոդորոս վարդապետ Շիրակունի, Չարեքայ անապատ կամ մենաստան, «Արարատ», 1872, էջ 269-271:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 105:

Տեղում կատարած ուսումնասիրությունների հիման վրա առավել ընդարձակ շարադրանք է հեղինակել Քաջիկյանը: Նախորդների համեմատ (ի դեպ, նաև՝ հաջորդածների) Քաջիկյանի աշխատանքն աչքի է ընկնում մասնագիտական բարձր իմացությամբ (քննության են առնված տպագիր և անտիպ որոշ սկզբնաղբյուրներ, արձանագրությունները վերծանված են հմտորեն ու առավել ամբողջական):

Քաջիկեան, Ճանապարհորդական յիշատակարան (հոդվածաշար), «Արձագանք», 1886, N 23, էջ 330-331 և N 24, էջ 339-340:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 105:

Նկարագրություն
1890 թ․

1890 թ. ամռանը վանք է այցելել նաև բանահավաք Ս. Քամալյանը: Հեղինակել է վանքի ճարտարապետությունն ու տնտեսական կացությունը ներկայացնող ցայսօր անտիպ մի աշխատություն, որտեղ կա նաև 6 վիմագրերի ընդօրինակություններ:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 21-24:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 105:

Վանքի նկարագրությանն ու վիմագրերի վերծանության խնդրին համառոտ անդրադարձել է Մեսրոպ Սմբատյանցը: Ցավոք, վերջինիս աշխատանքն արդեն տպագրված նյութերի համեմատ ոչ միայն զուրկ էր նոր կամ լրացնող տվյալներից, այլև աչքի էր ընկնում անվարժ, սխալաշատ ու կիսատ-պռատ վերծանումներով և նկարագրությամբ (բազմաթիվ աղավաղումներով ներկայացրել է 4 վիմագիր):

«Նոր-Դար», 1893, N 35, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 105:

Չարեք վանքը հետազոտել է երախտաշատ Մակար եպիսկոպոսը: Նա իր մեծածավալ աշխատության մեջ միայն մեկ էջ է տրամադրել Չարեք վանքին և կրճատումներով ու սխալաշատ ներկայացրել վանքի գլխավոր հինգ արձանագրությունները:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 313-314:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 105:

Թ. Շիրակունուց և Քաջիկյանից հետո, կարելի է ասել, որ միայն Երվանդ Լալայանին է հաջողվել վանքի վերաբերյալ նոր տվյալներ հրատարակել: Իր ընդարձակ ուսումնասիրության մեջ վերջինս տվել է համալիրի կազմում գտնվող շատ շենքերի արտաքին չափերն ու հանգամանալից նկարագրությունը: Առաջին անգամ Լալայանն է, որ հրատարակել է նաև համալիրի ընդհանուր տեսքի լուսանկարը: Ինչ վերաբերում է վիմագրերին, ապա ներկայացրել է միայն վեցը:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 336-339: Նույնը նաև առանձին գրքով՝ Թիֆլիս, 1899, էջ 128-131: Վերահրատարակված՝ Երևան, 1988, էջ 312-314 (Լալայան Ե., Երկեր, հատոր 2):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 106-107:

1913 թ․

1913 թ. վանքի վերաբերյալ հպանցիկ տվյալներ է հրատարակել Մ. Տեր-Մովսիսյանը (ըստ ամենայնի, առանց տեղում լինելու): Այդ հրապարակումը ոչ մի նոր բան չի ավելացրել արդեն առկա նյութին (հեղինակի «Հայկական արձանագրություններ» վերնագիրը կրող հոդվածում զարմանալիորեն ոչ մի արձանագրություն չկա): Տասնամյակներ անց Տեր-Մովսիսյանը Չարեք վանքին վերաբերող իր այդ նյութը վերահրատարակել է առանձին աշխատության մեջ:

Մեսրոպ եպիս. Տէր Մովսիսեան, Հայկական արձանագրութիւններ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1913, N 2, էջ 74-75:
Մեսրոպ Մագիստրոս արքեպիսկոպոս Տէր-Մովսիսեան, Հայկական երեք մեծ վանքերի՝ Տաթեւի, Հաղարծնի և Դադի եկեղեցիները և վանական շինութիւնները, Երուսաղէմ, 1938, էջ 91-92:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 107:

Նույնպես առանց տեղում լինելու, բայց անհամեմատ բարեխիղճ և ամբողջական մի շարադրանքով վանքի համառոտ պատմությունն է ներկայացրել Հ. Ոսկյանը: Վերջինս նախկինում հրատարակված աշխատություններից բացի առաջին անգամ գիտական շրջանառության մեջ է ընդգրկել նաև պարբերական հրատարակություններում առկա նյութերի մի կարևոր մասը:

Ոսկեան Հ., Արցախի վանքերը, Վիեննա, 1953, էջ 166-176:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 107:

1982 թ․

Խորհրդային տասնամյակներին Չարեք վանքը պարզապես մոռացության է մատնվել: Երկար տարիներ նրա մասին ոչ մի տեղ ու ոչ մի տող չի գրվել: Վերջապես, միայն 1982 թ. լույս տեսած արցախյան վիմագրերին նվիրված ծավալուն մի աշխատության մեջ է տեղ գտել նաև Չարեք վանքը: Սակայն, ցավալիորեն, մեծադիր այդ հատորով ևս ոչ միայն նոր ոչինչ չի մատուցվել գիտական աշխարհին (1960-64 թվականներին կայացած գիտարշավների ընթացքում Չարեք վանքը անտեսվել է իբրև վիմագրեր պարունակող հնավայր և չի արժանացել մասնագետների տեսությանը), այլև հանիրավի անտեսվել են Քաջիկյանի, Քամալյանի և Մ. Սմբատյանի վերծանությունները, իսկ Թ. Շիրակունու ընդօրինակումները վերահրատարակվել են առանց աղբյուրը նշելու:

«Դիվան հայ վիմագրության», V, կազմող Ս. Բարխուդարյան, Երևան, 1982, էջ 267-268:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 108:

1862 թ․

Պարբերաբար իրականացված նորոգչական փոքրածավալ աշխատանքների շնորհիվ մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը վանական համալիրը գտնվում էր բարվոք վիճակում: Հայտնի է, որ 1862 թ-ին վանահայր Սարգիսն այդ նպատակի համար ծախսել էր 120 ռ. գումար, իսկ 1879-ին վանահայր Աստվածատուրը նոր վերանորոգում իրականացնելու համար հատկապես հրավիրել էր թիֆլիսաբնակ շամքորեցի հայերին. «...վանահայրը կխնդրէ Թիֆլիսի՝ Շամքոր թաղի ժողովրդին, որ նա ևս չմոռանայ օգնել իւր հայրենի Չարեքայ Անապատին, որի շրջակայքում ամփոփված են նոցա նախնիները»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 43-44:
«Արարատ», 1879, էջ 320: Վանքի տնտեսական կացության առումով ուշագրավ է 1890 թ. նկարագիրը. «Զանգակատնից արևմուտք զետեղված են միաբանից խուցերը թվով 12-15 ամբողջ մնացած, ուր վանահայրը իրեղեններ է դարսոտում, դրանց դիմաց մեղվանոցներ է 85 փեթակներով: Կան փլված սենեակներ, կրազանգ պատերի մնացորդներ, խողովակների հետքեր: Վանքի հարավից մի քանի սենյակներ մնում են ամբողջ, ուր պաշարեղենն են պահում, բայց նշանավոր է այն երկար, կամարաձև շենքը, որի մուտքը մեծ սրահիցն է և որը ըստ երևույթին միաբանից սեղանատունն է լինելու: Առաստաղը քարից է և թաղակապ: ...Վանքն ամեն բարիք ունի, կարելի է պարապել անասնաբուծութիւնով ու մեղվաբուծութիւնով շատ աջողակ» (Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 22, 24):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 108:

1893 թ․

Ի դեպ, Չարեք վանքը մշտապես ենթակա էր ավազակային հարձակումների, որի արդյունքում, օրինակ, 1893 և 1895 թվականներին մենաստանը կողոպտվել է, իսկ վանահայրը հազիվ իր կյանքն է ազատել:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 160, թ. 1, 3, 4, 5, 9, 14:
Նաև՝ «Արձագանք», 1895, N 105, էջ 3: Հայտնի է, որ 1893 թ. կողոպուտի ղեկավարն էր Մամետ Հասան Ալլահվերդի օղլին:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 108:

1989 թ․

Մինչ 1989 թ. վանքի գլխավոր շինությունները թուրք անասնապահների համար ծառայում էին որպես բնակարաններ, իսկ միաբանական սենյակները՝ անասնագոմեր: Շինությունները թեև քայքայված, բայց հիմնականում կանգուն էին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 108:

1717 թ․

Պարսպապատ է, ունի 2 դարպաս, միաբանության սենյակներ և ջրաղաց: Այս բոլոր շինությունները ներառված են ամրակուռ շրջապարսպի մեջ (բացի ջրաղացից), որը հարավում ունի կամարակապ դարպաս: Վերջինս կրում է 1717 թ. շինարարական արձանագրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 109:

Հուշարձաններ
1981 թ․

Չարեք վանքի և համանուն բերդի միջև՝ Շամքորի նույն ափին, պահպանվում են միջնադարյան գյուղատեղիի և խաչքարերով գերեզմանոցի ավերակներ, ինչպես նաև համակ սրբատաշ քարով կառուցված ու 1981 թ. դրությամբ քայքայված, բայց կանգուն եկեղեցի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 109:

Չարեք վանքից Շամքորի հունով վեր՝ գետի աջ ափին, նույնպես եղել են մի շարք հուշարձաններ. «Վանքից դէպի վեր, գետի միւս երեսում միմեանցից բաւական հեռու, բարձր անտառախիտ բլրակների վրայ կան երկու կիսաւեր մատուռներ, որոնց մէկի մօտ երևում են շատ խցերի և տների հետքեր. տեղ-տեղ խաչքարեր կան, բայց արձանագրութիւն և ոչ մի տեղ, կայ և մի կիսաւեր եկեղեցի վանքի կողմում, բարձր լեռան լանջում, որի մօտ երևում են գերեզմաններ: Այս եկեղեցին ինչպէս երևում է եղել է ամառանոցի համար շինած...»:

«Նոր-Դար», 1893, N 35, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 109:

Գրչօջախներ
1641 թ․

Երկրամասի հայտնի և արդյունավետ գրչօջախներից մեկն էր: Ցավոք, տեղում գրված կամ նորոգված բազմաթիվ ձեռագրերից միայն քչերն են մեզ հասել: Հայտնի է, օրինակ, որ 1641 թ. վանքի միաբաններից Սարգիս կրոնավորը նորոգել է 1496 թ. մի ավետարան. «...նորոգեցա սբ. Աւետարանս ձեռամբ Սարգիս կրօնաւորի, աշակերտ սբ. Աւետարանիս, ի սբ. անապատս Չարեքայ և առաջնորդութեամբ սբ. ուխտիս Դաւիթ եպիսկոպոսի»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 47:
Տես նաև՝ Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 144:
Թօփճեան Յ. Յակոբ, Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 45:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1655 թ․

1655 թ. ոմն Մխիթարի (հավանաբար, միաբանության անդամներից) ձեռքով ևս մեկ ձեռագիր է նորոգվել. «Նորոգեցաւ ձեռամբ մեղսասիրի յոգնապարտի և թշուառակի Մխիթարի, ի մեր թուում հազարում հարիւր և չորրորդում (1655), ի վայելուջ Ս. Աստուածածնում Չարեքայ սբ. անապատում, աղաչեմ յիշել անտրտում»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 663:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1655 թ․

1655 թվականին Ավետիս քահանան Չարեք վանքում ավարտել է Պապաջան գյուղում սկսած (Վերին Զակամ գավառ) ձեռագիրը. «Արդ՝ եղև աւարտ գրչութեան... ի սբ. և ի գերահռչակ ուխտիս, որ կոչի ... Չարեքայ անապատ...»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 691:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1659 թ․

Վանքից մեզ հասած հաջորդ ձեռագիրը ստեղծվել է 1659 թ. «...ի մենաստանին Չարեքանն Շամքորու Հ (70) ճգնազգեաց կրօնաւորացն, առաջնորդի տէր Սարգիս րաբունապետի, և առաջնորդութեանն Քարդման գաւառի տէր Դաւիթ արհեպիսկոպոսի»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 876:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1665 թ․

1665-ին գրիչ և ծաղկող Գրիգորը (ստացող վանահայր Սարգիս վարդապետ) Չարեք վանքում նոր ձեռագիր է ստեղծել:

«Ցուցակ ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան 1965, ձեռ. N 986, էջ 452:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1637 թ․

Չարեքի վանահայրերն ու սպասավորները ձեռագրեր են հեղինակել նաև այլ վայրերում: Նրանք նաև ջանացել են լրացնել ու հարստացնել վանքի գրատունը: Հայտնի է, որ 1637 թ. վանքի միաբանությունը գնել է մի ձեռագիր. «Ես Արիստակէս վարդապետս, տէր Յակոբս, տէր Բարսեղս վաճառեցաք զայս գիրքս Չարեքայ Անապատին. Դաւիթ պարոնտէրն, տէր Խաչատուրն, տէր Անտոնին և այլ միաբանիցն, ի թվին ՌՁԶ-ին (1637)...»:

Ակինեան Հ. Ներսէս վ., Մովսես Գ Տաթևացի հայոց կաթողիկոսն եւ իր ժամանակը, Վիեննա, 1936, էջ 161:
«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Բ, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երեւան, 1978, էջ 702:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

19 դ․

ԺԹ դարի վերջերին Շուշիի Ագուլեցոց եկեղեցում պահվում էր մի ավետարան, որի ստացողն էր «Գանձակու Չարեքու ս. անապատի հայր Ներսէս վարդապետ»-ը:

Թօփճեան Յ. Յակոբ, Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 45:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1704 թ․

1704 թ. Երուսաղեմում Չարեքի վանահայր Ներսեսը ստեղծել է «Գավազանագիրք» աշխատությունը, որի հիշատակարանում նշված է. «Յիշեցէք ի Քրիստոս զստացող սորին ըզտէր Ներսէս վարդապետն Չարեքու անապատցին... գրեալ իւրոյ մատամբն, ի վայելումն անձին իւրոյ, ի թուին ՌՃԾԳ, ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, ի դուռն ս. Յակոբայ առաքելոյն»:

Թօփճեան Յ. Յակոբ, Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1898, էջ 52:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1715 թ․

1715 թ. Չարեքում «Ժողովածու» է հեղինակել գրիչ Հովհաննեսը:

«Ցուցակ ձեռագրաց», հ. Բ, Երևան 1970, ձեռ. N 8678, էջ 792:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1818 թ․

1818 թ. Բաղդասար վարդապետ Ջալալյանցը Չարեք վանքից Գանձասար է փոխադրել ներկայումս Մատենադարանում պահվող N 4411 ձեռագիրը:

Եգանյան Օ. Ս., Գանձասարի հայերեն ձեռագրերի հավաքածուն, «Էջմիածին», 1971, Դ, էջ 61-62:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

Արձանագրություններ

Հետազոտողները հուշարձանախմբի տարածքում արձանագրություներ են նկատել, ընդօրինակել ու հրատարակել. եկեղեցուց՝ 2 միավոր, գավթից՝ 5 (1-ը՝ փակագիր), զանգակատնից՝ 1, Հարանց մատուռից՝ 1, դարպասից՝ 1, խաչքարերից՝ 5 և տապանաքարերից՝ 2, ընդամենը՝ 17 միավոր, որից 6-ը վերահրատարակել է նաև Կ. Կոստանյանցը: Դրանցից 11-ը վերահրատարակվել է «Դիվան»-ի 5-րդ պրակում, որի հեղինակները, նոր բան չավելացնելով հանդերձ, նախկինում հրատարակվածների կամ անտիպ մնացած ընդօրինակությունների ամբողջական քննություն չեն կատարել:

Կոստանեանց Կ., Վիմական տարեգիր, Ս. Պետերբուրգ, 1913, էջ 183, 187, 190, 196, 205 (օգտվել է Ջալալյանցից և Լալայանից):
«Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 267-268:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 110:

1980 թ․

1980 թ. մենք եղել ենք Չարեք վանքում: Ցավոք, վիմագրեր ընդօրինակելու փորձառությունը հեռու էր բավարար լինելուց: Միակ օգտակարը այդ ժամանակ կատարված լուսանկարներն են, որոնց հիման վրա էլ պատրաստվել են ներկայացված գրչանկարները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 110:

Կալվածքներ

Չարեք վանքը ավանդաբար տիրապետել է բավական ընդարձակ կալվածների: Դրանք ներառում էին ինչպես խոտհարքներ, արոտներ, այնպես էլ գլխավորապես անտառներ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 113:

19 դ․

ԺԹ դարի վերջերին վանքապատկան կալվածքների սահմանների հարևանությամբ նստակեցության անցած մահմեդական խաշնարած ցեղերը հաճախ ապօրինի օգտվում էին կալվածքից՝ առանց վանքին համապատասխան տուրք վճարելու: 1860-ական թվականների վերջերին խնդիրներ են ծագում նաև վանքի ու կառավարության միջև: Հարուցվում է դատական գործ, որը ձգձգումներով ի վերջո լուծվում է ի նպաստ վանքի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 113:

1857 թ․

Վանքապատկան կալվածքները մոտավորապես կազմում էին 3.000 դեսյատին: Մի շարք վավերագրեր որոշակիորեն ներկայացնում են կալվածքների սահմանները: 1857 թ. մի վավերագրում մասնավորապես նշված է. «...ունի զիւր սեպհական կալուածս, բաղկացեալս յանտառաց, յանդօրէից, ի մարգագետնից՝ ի դաշտաց կամ յարօտատեղեաց, որք եզրակացուցանեն ի յետագայ սահմանս յարևելակոյս՝ առուն Գեատաբակայ, որ թափի ի գետն Շամքօռ, ի կողմն յարևմտեան՝ առուն Այքեանդ անուանեալ, որ անցանէ ընդ ստորոտով լերին Ղլիջ դաղ և ի հիւսիս՝ յաղբերէն Չափառլու բուլաղ սկսեալ՝ հանդերձ տեղւովն Այթալայ անուանեալ, յորում գտանին ձմերայնոցք ի հին ժամանակաց: Այսոքիկ կալուածք գտանին ընդ անվէճ սեպհականութեամբ վերտառեալ վանիցն դեռ ի ժամանակաց հետէ տիրապետող խանիցն Ելիսաւէտօպօլ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2634, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 113:

1869 թ․

Վանքապատկան գոմերի և կալվածքի սահմանների վերաբերյալ արժեքավոր տվյալներ կան նաև 1869 թ. գրված մեկ այլ վավերագրում. «Ես ներքոյ ստորագրեալ վանահայր Չարեքայ Անապատի Սարգիս վրդպտ. Դաւթեանց տալիս եմ այս կապակցական ձեռագիրս քեզ Զագլոյ գիւղացի Միրզայ Միրզախանիդ այս պատճառի, որ ես տալիս եմ կապալաւ քեզ Չարեքայ Անապատին պատկանեալ չորս ձմերանոցները, որ է՝ Մկոշանց գոմեր, Սաբլուղի գոմեր, Քիւքիւրտ գոմեր և Ներքի գոմեր իւրեանց չորս սահմաններն, որ է յարևելեան կողմանէ Գեատաբէկու գետն, արևմտեան կողմանէ Չափարլու բուլաղն և իւր վերևի սարն, որ է խոտհարք և հարաւային կողմանէ Ղլիճ-տաղն երեք տարւայ ժամանակի...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2882, թ. 17:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 113:

1877 թ․

1877 թ. վավերագրից երևում է, որ վանքապատկան և արքունի կալվածների սահմանազատման հարցում վեճն ավելի է խորացել. «Չարեքայ Անապատի կալուածքը և նորա մեծասահման ու թանկագին անտառը վիճելի մնացած է ի մէջ հոգևոր իշխանութեան և արքունական գանձարանի»: Խառնակ վիճակից օգտվել են մերձաբնակ թուրքերը, որոնք անտառի «Դյուզ-յուրտ» կոչված մասում ապօրինի ծառահատումներ էին անում:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2882, թ. 38:
«Մեղու Հայաստանի», 1879, N 37, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 113:

1888 թ․

1888 թ. վանքապատկան կալվածքում հիշվում են 5 առավել կարևոր ձմեռանոցները, որոնց անուններն էին՝ Օջախվերդի, Քուքուրթ, Վերին Սաբղուլ, Ներքին Սաբղուլ և Մոկոշանոց-Կիզիլկալա:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2882, թ. 37:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 113:

1890 թ․

1890 թ. ծանոթանալով տիրող կացությանը՝ բանահավաք Ս. Քամալյանը նշել է. «...1875 թվից սկսած անտառի կալվածական խնդիրը նրանով զարթած է ու համարեա վախճանին մոտենալու վրա է: Անտառից օգտվում է վանքը, իրա սեփական անտառապահն ունի, 2 ծառա, էլ ուրիշ ոչ ոք»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 21:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 113:

1891 թ․

Կալվածքի շուրջ վեճը խորանալով՝ դատական ընթացք է ստացել: 1891 թ. հուլիսի 1-ին նշանակվել է վերջնական քննություն. «Վկաների մեծագոյն մասը թուրքեր էին, որոնք վանքի օգտին ցուցում արին»:

«Նոր-Դար», 1891, N 116, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 113:

1893 թ․

1893 թ. կազմված վավերագրում կալվածքի սահմանների մասին գրված է. «Անտառք և արօտատեղիք ունի ի միասին ընդ ամէն ցերեք հազար դեսեատին տարածութեամբ. սահմանքն են՝ արևելեան կողմն և հարաւ Կլիջդաղ-Թափանսու, որ խառնի ի Շամքոր գետն, արևմտեան՝ Կարմիր-կապ և Սազմազու ի Ղլիջ, որ իջանէ ի Փալչխլիբուլաղ, հիւսիսային՝ Չախմախաքարի գագաթ և Սատանի սէր, Չաբարլու բուլաղ, որ խառնի ի գետակն Գատաբէգու...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3892, թ. 40:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 113-114:

1894 թ․

1894 թ. լրատվական մի աղբյուր տեղեկացնում է, որ «Հոկտեմբեր ամսի վերջերում նահանգական դատարանում քննվեց Չարեքի Անապատի կալուածների գործը և վճռվեց վանքի օգտին...»:

«Մշակ», 1894, N 144, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 114:

1860 թ․

1860-ական թվականների վերջերին ծագած կալվածքի վեճն իր վերջնական լուծումն է ստանում միայն 1902 թ.: Այդ մասին ժամանակի աղբյուրը նշել է. «...Չարեքի վանքը տիրապետում է իր շրջակայ ամբողջ գաւառակը, հին Գարդման աշխարհը, որի միջնադարեան աւատական տէրերը, Գարդմանաց իշխանները նուիրել են նրան՝ վանքին յաւիտեան տիրապետելու համար: Թուրք վկաները երդմամբ հաստատում էին, որ այդ աւանդական կտակի մասին որդոց որդի պատմվում է նրանց մէջ: Գործը հեշտերից չէր. դատարանական հաստատութիւնները՝ սկսած նահանգական դատարանից (Գանձակի) մինչև սենատը, զբաղեցվեցին նրանով մօտ 20 տարի (1883-1902 թթ.): Չարեքի գործը անթիւ անգամ քննվեց ու վերաքննվեց, վէճը տեղի ունէր վանքի ու գանձարանի մէջ, տեղն ու տեղը կատարվեցին բազմաթիւ քննութիւններ, երկրաչափները տարիների ընթացքում գալիս էին ու գնում, վերջապէս ներկայ թւի ապրիլին կառավարիչ սենատը վերջնականապէս ճանաչեց ու հաստատեց Չարեքի կալուածքը իբրև այդ հինաւուրց վանքի սեփականութիւն...»: Նույն թվականին Չարեք վանքի վրա կատարված ավազակային հերթական հարձակումն ավարտվում է վանահոր՝ Աստվածատուր վարդապետի սպանությամբ: Հանգուցյալը. «...երկու տասնեակ տարիներից ի վեր, կրօնաւորութեան առաջին օրից, կեանքը դրել է այդ վանքի պահպանութեանը և այսօր, ինչպէս հաղորդում են մեզ հաւաստի աղբիւրներից, բարձրագոյն Ատեանը Պ. Բուրգում գործը վճռել է յօգուտ վանքին և շնորհիւ Աստուածատուր վարդապետի տևական և եռանդուն աշխատութեան Չարեքայ վանքի սեպհականութիւն է ճանաչուած մի այնպիսի կալուած, որ իւր ընդարձակութեամբ, բերրիութեամբ և անտառների խտութեամբ, կարծում ենք գերազանցում է մեր վանական շատ կալուածներից»:

«Մշակ», 1902, N 199, էջ 1:
«Արարատ», 1902, էջ 1024-1025:
«Լումայ», 1902, N 4, էջ 256:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 114:

1902 թ․

1902 թ. Էջմիածնի Սինոդը պատվիրել է կազմել Չարեք վանքի կալվածների քարտեզը («...զմակարդակ կալուածոց վանուցն Չարեքայ»):

«Արարատ», 1902, էջ 761:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 114:

1910 թ․

1910 թ. կալվածքը զբաղեցնում էր 2732 դես. մակերես:

«Արարատ», 1910, էջ 57:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1910 թ․

Գանձակի վիճակի վանական կալվածքների 1910 թ. հուլիսի 4-ին կազմված տեղեկագրով վանքի սահմաններն են. «...արևելեան կողմից ձգվում է Ղարադաղ անւանեալ լեառը, բարձրանալով ուղեկցիս հետ անտառապահների առաջնորդությամբ լերան գլուխը, տեսանք երկրաչափի դրած նշանը՝ սահմանաքար: Ամբողջ երկարաձգվող տարածութիւնը այս կողմից կլինի մօտաւորապէս չորս վերստ: Արևմտեան կողմից գտնվում են՝ Այքենդի ջուր, Ջաջիլի անւանած տեղը, Տօնղուզ գեօլ, Այթալի սար, որի վերայ սահմանաքարն է, Այթալի ջուրը, Սաջին սէր, այսպէս ամբողջ տարածութեամբ այս կողմից է գրեթէ տասն վերստ: Հիւսիսային կողմից տարածվում են՝ Չափար բուլաղի, բարձր թումբը, Չախմախի սըր, Զաքար բուլաղ (սրա վերայ է սահմանաքարը), Ցագիա երի, Գետաբէգի ջուրը, Մամռոտ ղալի (սրա տակն է սահմանաքարը), ամբողջ երկարութեամբ այս կողմից վեց կամ եօթն վերստաչափ է: Հարաւային կողմից ձգւած են հետևեալ տեղերը՝ Ղարադարա, Թէլէգրաֆի ձոր, Ղզլղայեա լեռ, Քիւքիւրտի սար, Թափանի ջուր Շամքոր գետի մօտ (այստեղ է սահմանաքարը. мел. знак) ամբողջ գծի տարածութիւնն է եօթն վերստաչափ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 16:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1913 թ․

1913 թ. հակառակ վանքապատկան կալվածքների ընդհանուր կառավարիչ Լևոն Տեր-Ավետիքյանի ձեռնարկած միջոցներին՝ ապօրինի ծառահատումները, մանավանդ Գետաբեկի պղնձագործարանների համար, դեռևս նշանակալի էին:

«Մշակ», 1913, N 126, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1918 թ․

Մինչև 1918 թ. վանքը կանոնավոր ստացել է իր կալվածքի եկամուտները, որոնք գլխավորապես փոխանցվում էին Մայր աթոռին: Խորհրդային տարիներին թափուր ու ամայացած վանքը վերածվում է թուրք խաշնարածների կայանի, որտեղ բնակվում էին մինչև 1989 թ. (գուցե այժմ էլ):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 115:

Վանահայր
1610 — 1643 թթ․

Վանքի առաջին վանահայր-առաջնորդը նրա հիմնադիր Դավիթ եպիսկոպոսն էր (1610-ական թվականներից մինչև 1643 թ.): Պաշտոնավարել է շուրջ 30 տարի: Հիշատակվում է 1637, 1641 և 1643 թվերին: Թաղված է եկեղեցու արևելյան պատի տակ:

Թօփճեան Յ. Յակոբ, Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 46:
Ակինեան Հ. Ներսէս վ., Մովսէս Գ Տաթևացի հայոց կաթողիկոսն եւ իր ժամանակը, Վիեննա, 1936, էջ 161:
«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 47:
Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 218:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1643 — 1671 թթ․

Սարգիս վարդապետ (1643-1671). հիշատակվում է 1659, 1660, 1665, 1667 և 1671 թ. (վերջինը մահվան թվականն է): Նրա օրոք կառուցվել է զանգակատունը, վանքում ծաղկել է գրչությունը: Սվրեցիք գյուղում ստեղծված մի ձեռագրում վանահորը բնութագրել են այսպես. «...ի առաջնորդութեան սուրբ ուխտին Չարեքա մենարանի Սարգիս երջանիկ վարդապետի, որ է ստուգիւ հայր նմանեալ ըստ առաջնոցն...»: Թաղված է Հարանց մատուռում:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 876:
Մատենադարան. Կաթողիկոսական դիվան, թղթապանակ 1, վավ. 79: «Ցուցակ ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան 1965, N 986:
Գերեզմանաքարի թվականը միայն Քաջիկյանի մոտ է («Արձագանք» 1886, N 23, էջ 330): Մատենադարան. Կաթողիկոսական դիվան, թղթապանակ 1, վավ. 79:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1671 — 1674 թթ․

Սահակ վարդապետ (1671-1674). այս վանահորից հայտնի է միայն մահվան թվականը: Թաղված է Հարանց մատուռում:

«Արձագանք», 1886, N 23, էջ 330:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1675 — 1700 թթ․

Ներսես վարդապետ (1675-1700-ական թթ.). հիշվում է 1684 եւ 1704 թթ.: Նրա օրոք կառուցվել է վանքի գավիթը: Թաղված է Հարանց մատուռում:

Թօփճեան Յ. Յակոբ, Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1898, էջ 52:
«Արձագանք», 1886, N 23, էջ 330:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1710 — 1746 թթ․

Մկրտիչ վարդապետ (1710-ական-1746). 1717 թ-ին նրա ջանքերով վանքը պարսպապատվել է, իսկ 1730-ին Կարապետ կաթողիկոսի և Երուսաղեմի Գրիգոր պատրիարքի թույլտվությամբ ու կոնդակով ժողովարարությամբ ձեռք բերած միջոցներով շենացրել է լեզգիների արշավանքների հետևանքով թալանված ու քայքայված վանքը: Ի դեպ, Մկրտիչ վարդապետի գերեզմանը գտնվում է Միրզիկ գյուղի մոտ՝ Քարհանի վանքի գավթում:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 778:
Նաև՝ «Արձագանք», 1886, N 23, էջ 330:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1817 — 1826 թթ․

Դավիթ վարդապետ Ջալալյանց (առնվազն 1817 թվականից մինչև 1826 թ.). հայտնի է, որ 1817-1819 թվականներին Չարեք վանքում աշակերտել է հետագայում իրեն հաջորդած Սարգիս Դավթյանցին («...հասարակ ընթերցանութիւն և գրութիւն, զբացահայտութիւն հին և նոր կտակարանաց...»): Վախճանվել է 1826 թ.: Թաղված է եկեղեցու հարավային պատի տակ:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3831, թ. 38:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1826 — 1867 թթ․

Սարգիս վարդապետ Դավթյանց (1826՞-1867): Հիշվում է 1839-ին (աբեղա), 1844-ին (երբ թուրքերը թալանել էին վանքը, 1858-ին (ծառայության ցուցակից երևում է, որ վանահայրը ծնվել է 1790 թ.), 1862-ին (120 ռ. ծախսով վանքում նորոգումներ էր կատարել), 1864-ին և 1869-ին (վերջինս հավանաբար, մահվան թվականն է):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 8:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1687, թ. 1:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3831, թ. 37-38, գ. 3836, թ. 43-44, գ. 3843, թ. 7, գ. 2882, թ. 17:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115:

1867 — 1869 թթ․

Գրիգորիս վարդապետ Տեր-Հակոբյանց (1867-1869). ծնվել է 1842 թ. Էջմիածնի գավառի Սամաղար գյուղում. «...1867 թուին յուլիսի 1-ին Սինօդի հրամանով կարգուել Չարեքայ վանքի վանահայր...»: Հիշվում է 1869-ին, ըստ որում 1867-ից ընկել է պարտքերի մեջ (վանքը՞): Վախճանվել է 1912 թ.:

«Արարատ», 1912, էջ 757:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 8882, թ. 18, գ. 2860, թ. 8:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 115-116:

1875 թ․

Եփրեմ վարդապետ Ենիկոլոփյան (մինչև 1875-ը). նրա «...գործունէութեան մասին ճիշտ և մանրամասն տեղեկութիւն հնարաւոր չէր իմանալ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 18, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2882, թ. 38:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 116:

1875 — 1902 թթ․

Աստվածատուր վարդապետ Տեր-Հարությունյանց (1875, 17 մայիս -1902, 21 օգոստոս). ծնվել է 1850 թ. Կախեթի հայահոծ Սղնախ քաղաքում: Նրա վանահայրության գրեթե ամբողջ ընթացքը (1887-1888 թթ. մի կարճ ժամկետում ազատվել է պաշտոնից) անցել է երբեմնի վանքապատկան, բայց բռնագրավված կալվածները վանքին վերադարձնելու և կառավարությանը հաստատել տալու նպատակին ծառայած պայքարում: Թուրք ավազակները նրան սպանում են, ինչպես ասվեց, ճիշտ այն թվականին (1902), երբ երկար տարիներ ձգձգված դատական ընթացքն ի վերջո վճռվել էր վանքի օգտին: Վանահորը թուրքերը նրան կոչում էին «Կարմիր-Սուլթան» կամ «Շամքոռա ձորերի հերոս»: Վանահայրը մշտապես հոգ է տարել նաև վանքի շենքերի բարեկարգության համար: Ժողովարարություններով, դիմումներով ու խնդրագրերով մշտապես ազգայինների ուշադրությունն է հրավիրել խնամքի կարոտ Չարեք վանքի վրա: Իր անմնացորդ ու սրտացավ ծառայության համար 1877-ին Գևորգ Դ կաթողիկոսից ստացել է լանջախաչ, իսկ 1898-ին կոնդակով պարգևատրվել է ծաղկյա փիլոնով: 1899 թ. կոնդակով պատվիրվել է Աստվածատուր վարդապետին վանահոր պաշտոնով թողնել նույն վանքում: Թաղվել է վանքի բակում, որի վրա դեռևս 1911 թ. մի տապանաքար անգամ չէր տեղադրված (հետագա անփույթ ու անհոգ վանահայրերի անփութության պատճառով):

«Արարատ», 1902, էջ 1024:
«Մշակ», 1902, N 199, էջ 1, 1902, N 187, էջ 2:
«Մեղու Հայաստանի», 1879, N 37, էջ 3: Հայտնի է, օրինակ, թե ինչպես մի անգամ Աստվածատուր վարդապետը, լսելով, որ Գետաբեկի մոտ գտնվող վանքապատկան «Դյուզ-յուրտ» կոչված տեղամասի անտառում թուրքերն ապօրինի ծառահատումներ են կատարում, 2 փիբեցիների հետ գնում է դեպքի վայր արձանագրություն կազմելու: Տեսնելով դարանակալ մի թուրքի հրացանի փողը՝ վանահայրն առանց վարանելու ուղիղ գնում է դեպի թուրքը, որն էլ սարսափից չի համարձակվում կրակել:
«Արարատ», 1879, էջ 320:
«Արարատ», 1898, էջ 283:
«Արարատ», 1899, էջ 268:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ 11365, թ.1: Ուշագրավ է Աստվածատուր վանահոր հետ բանահավաք Ս. Քամալյանի հանդիպման մանրամասները. «Օրը մթնելու վրա էր երբ հասա, դիմացի պարտեզի փոքր տախտի վրա մի քանի րոպե հանգիստ առնելուց յետ հրավիրվեցի ներս: Վանահօր վախն ու կասկածը իմ վերաբերմամբ շատ շուտ փարատվեց: Սկսեց սիրալիր կերպով պատվել թեյով, օղիով, գինով և պահունի կերակրների ընթրիքով: Գիշերվա մեծ մասը սլացավ զրույցի ու խօսակցութեան մեջ: Ժամերգութիւն միշտ չի լինում, միայն կիրակի օրերը, երբ ուխտավորներ են լինում: Կովերը 2 էին, եկան կիթ՝ ո՞վ է պահում: -Աստծու ապաստան արածում են, -եղավ պատասխանը: Գիշեր ցերեկ իրանք արածում են, իրանք վերադառնում են» (Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 21):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 116:

1887 — 1888 թթ․

Անտոն վարդապետ Վարդազարյան (1887, 5 հոկտեմբերի - 1888, 24 հոկտեմբերի). պաշտոնավարել է կարճ ժամանակահատված. «5 հոկտեմ. Սինօդը որոշեց Մայր Աթոռոյս ագարակի տեսուչ արժ. Անտօն վարդապետ Վարդազարեանին կարգել Չարէքայ անապատի վանահայր», իսկ 1 տարի անց, «ի 24 հոկտ. ...Անտոն վարդապետն Վարդազարեան արձակեալ ի պաշտօնէ վանահայրութեան Չարեքայ վանից ըստ խնդրանաց իւրոց...»: Վանահայրության պաշտոնից վարդապետի հրաժարականը կաթողիկոսն ընդունել է, քանի որ վեճի տակ գտնվող կալվածքի դատը հետապնդելու իմաստով Անտոն վարդապետն անպատրաստ էր, մինչդեռ նախորդ վանահայր Աստվածատուր վարդապետը լավատեղյակ էր գործի բոլոր ծալքերին. «...զի կալուածք այնր վանից, որք յանցելում ամի ի ժամանակի երկրաչափութեան անկեալ են վիճովք Արքունւոյ և վանիցն, կարօտին պաշտպանութեան փորձառու հմուտ անձի և նա անկարանա առանց խորհրդի և հրահանգութեան վարել ի դատաստանատունս զյարուցեալ վէճս ըստ այնց կալուածոց: Ուստի հրամայեցին զԱնտօն վարդապետն Վարդազարեան արձակեալ ի վանահայրութենէս Չարեքայ վանից, ի տեղի նորա նշանակել դարձեալ զԱստուածատուր վարդապետն Տէր Յարութիւնեան, որ տեղեակ է զամենայն հանգամանաց գործոց և զսահմանաց կալուածոցն և որ առաւել նշանաւորն է և կարևոր վասն կալուածոց ծանօթ է ընդ բնակչաց շրջակայ գիւղօրէից և հանակրելի յաչս նոցա: Ըստ այսմ հրամանագրել նախ՝ Աստուածատուր վարդապետի Տէր Յարութիւնեան ստանալ ցուցակաւ ի ներկայութեան միոյ յԱնդամոց Հոգևոր Կառաւարութեան Հայոց Ելիսաւէտապօլու յԱնտօն վարդապետէն զամենայն պատկանեալս Չարեքայ վանից, վարել զպաշտօն վանահայրութեան ամենայն հաւատարմութեամբ և ջերմեռանդութեամբ պաշտպանելով զիրաւունս և զօգուտ վանիցն ընդ իւրով պատասխանատուութեամբ և խնամել և կառավարել զվանքապատկան գոյս և կալուածս յամենայնի ըստ հրահանգութեանց Սինօդիս: Երկրորդ՝ պատուիրել վիճակաւոր Առաջնորդի Հայոց Ղարաբաղու նշանակել զԱնտօն վարդապետն վանահայր ի միում վանօրէից վիճակին...»:

«Արարատ», 1887, էջ 509:
«Արարատ», 1888, էջ 721:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 37:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 160, թ. 3: Ի դեպ, վանքի շարժական գույքի ավելի քան 100 անուն իրերի ցուցակը, ցավոք, կազմվել է առանց յուրաքանչյուր իրի ե՞րբ և ո՞ւմ կողմից նվիրված լինելու նշումով (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 160, թ. 32-33), ինչը սովորաբար հանդիպում է համանման այլ ցուցակներում:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 116:

1902 թ․

Վահան վարդապետ Գևորգյան (1902). վանահայր է նշանակվել 1902 թ. դեկտեմբերին: Պաշտոնավարության կարճ միջոցում դրսևորել է ծայրահեղ անհոգություն: Պաշտոնատեղին բարեհաճել է ժամանել միայն 1903-ի փետրվարին, հետո էլ ավելի հաճախ լինում էր Գետաբեկում և ոչ վանքում: Ի դեպ, 1906 թ. Էջմիածնի Սինոդը պատվիրել է Վրաստանի և Իմերեթի հայոց կոնսիստորիային Վահան վարդապետի դեմ դատ հարուցելու «անտառից ինքնագլուխ փայտ վաճառելու համար»:

«Արարատ», 1902, էջ 1018:
«Մշակ», 1903, N 55, էջ 2:
«Արարատ», 1903, էջ 161:
«Մշակ», 1903, N 124, էջ 1-2:
«Արարատ», 1906, էջ 802:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 117:

1903 թ․

Հովհաննես Ոսկանյան Խոջայանց (1903). Փիբ գյուղի քահանան էր: Չարեք վանքի ժամանակավոր կառավարիչ է նշանակվել 1903 թ. հուլիսի 8-ին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 69, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1104, թ. 18:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 117:

1903 թ․

Թեոդորոս Շիրակունի (1903). նկատի ունենալով Չարեքի հեռավորությունը Փիբ գյուղից, վերջինիս բազմամարդությունը և Հովհաննես Խոջայանի ծանրաբեռնվածությունը՝ Գանձակի հոգևոր կառավարությունը դիմել էր Վրաստանի և Իմերեթի վիճակային կոնսիստորիային Խաչակապի Թարգմանչաց վանքի առաջնորդ Թեոդորոս Շիրակունուն Չարեք վանքի ժամանակավոր վանահայր նշանակելու խնդրանքով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1104, թ. 18-19:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 117:

1906 թ․

Անտոն վարդապետ (1906). Էջմիածնի Սինոդի որոշմամբ Չարեք վանքի վանահայր էր նշանակվել նախկինում Ապարանի գործակալ Անտոն վարդապետը: Վանքում, հավանաբար, այս վանահորն է հանդիպել (անունը չի նշել) գերմանացի հնագետ Լ. Հաուպտը և նշել. «Այդ վանքը նույնպես ամայացած էր: Այնտեղ դեռ բնակվում էր միայն մի վանական, որը գերմաներեն լեզվին տիրապետում էր և մեզ ծանոթացրեց ընդարձակ, ամայի կառույցների, ստորգետնյա նկուղի հետ, որ ծառայում է որպես փախստավայր: Այնուհետև նա վանքի վայրի և խառնիխուռն կերպով աճող այգում, մի լորենու տակ մեզ թեյ, կարագ, հաց և սեփական արտադրության լորենու մեղր հյուրասիրեց, որոնք մենք շոգ միջօրէի արշավից հետո հաճույքով վայելեցինք: Մեղվապահությունը նրա հիմնական զբաղմունքն էր: Լավ տարիներին նա ստանում էր 50-ից 60, իսկ աննպաստ տարիներին միայն 10-ից 15 պուդ (1 պուդը կազմում է 16,38 կգ) մեղր»:

«Արարատ», 1906, էջ 794:
Նաև՝ «Արարատ», 1907, էջ 8, 10:
Lehmann-Haupt C. F., Armenien Einst und Jetzt, Berlin, 1910, էջ 133:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 117:

1910 թ․

Տեր-Ավետիքով (1910). մի վավերագրում վանահայրության պաշտոնում հիշվում է 1910 թ.: Սրա օրոք վանքն անխնամ ու բարձիթող վիճակում է եղել:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 5, գ. 250, թ. 1:
«Հովիտ», 1913, N 37, էջ 590:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 117:

Աքսորավայր
1871 թ․

Չարեք վանքը՝ աքսորավայր. Բնակավայրերից բավականաչափ կտրված, մեկուսի դիրքը նկատի առնելով՝ Գանձակի հոգևոր իշխանություններն այստեղ ապաշխարելու էին ուղարկում տարբեր զանցանքների համար դատապարտված կարգազանց հոգևորականներին: Հայտնի է, օրինակ, որ 1871 թ. վանքում էր գտնվում Գանձակի քահանաներից մեկը. «Գանձակայ Ստեփաննոս քահանայն Եղեանց զրկեցաւ ի քահանայութենէ վասն գինեմոլ և անդարձ վարուցն, և առաքեցաւ ի վանս Չարեքայ յապաշխարութեան»:

«Արարատ», 1871, էջ 316:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 117:

Չարեք վանքը՝ աքսորավայր. այստեղ ապաշխարելու է ուղարկվել նաև Կուսապատի քահանան. «22 յունուարի. Ղարաբաղի թեմի Կուսապատ գիւղի Խաչատուր քահանայ Տէր Եղիազարեանցը, գործած ծանր յանցանքների համար, պատժւում է ուղարկուելով յապաշխարութիւն Չարեքայ անապատը երկամեայ ժամանակով»:

«Արարատ», 1888, էջ 129:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 117-118:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 թ․

Շրջապարիսպ