Սբ. Քառասնից մանկանց Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Քառասնից մանկանց Եկեղեցի 1491 թ․

Սիրիա / Հալեպ / Հալեպ

Տեղադրություն

Գտնվում է Հալեպի բերդից հյուսիս-արևմուտք՝ Ազիզիեի շրջանում (հասցեն՝ Սլեյբե փողոց, թիվ 11)՝ Սլեյբեի Սբ. Աստվածածին եկեղեցուց արևմուտք՝ N 36o 12' 22.50'', E 37o 09' 19.46'' տեղադրությամբ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 95:

Պատմություն
1491 թ․

Կառուցել է Ռեյիս Իսան 1491 թ.:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 95: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 1 (նշվ. աշխ., էջ 98):

1500 թ․

1500 թ. հիշվում է որպես նորակառույց շինություն. «Յինն հարիւր հայոց թուական, Խ. և ինն (1500) ըսկըսեալ ամ, Մովսէս վարպետն. և ես ծառայն, եկայք յաշխարս արևմտեան... Հալապ քաղաք ի շահստան... զի նոր շինեալ էր Սբ. խորան, յանուն Սրբոց Խ (40) մանկան»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 151: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 95:

1532 թ․

1532 թ. տեղափոխվում է եկեղեցու դուռը:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 95: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 3 (նշվ. աշխ., էջ 99): Ամենայն հավանականությամբ, դուռը տեղափոխվել է Հին եկեղեցու արևմտյան կողմում Ուղղանկյուն սրահը կցելիս:

1616 թ․

1616 թ. իշխան Սանոս Չելեպին «...իւր ձեռնտւութեամբն և իւր անդրանիկ հարազատ եղբօրն՝ պարոն, պանծալի խոճայ Պետրոսին օգնականութեամբն շինեալ և նորոգեալ եղև Ս. Քառասունքն, ի թվին հայոց ՌԿԵ...»: Խոջա Պետիկի տապանաքարին արձանագրվել է. «...ըզՔառասուն մանուկ շինողըս...»:

Ըստ արաբ պատմաբան Շեխ-Քամել ալ-Ղզզիի՝ խոջա Պետրոսը եկեղեցու ընդարձակման արտոնությունը 1639 թ. ստացել է սուլթան Մուրադից (كامل الغزي، نهر الذهب في تاريخ حلب، جزء ٢، حلب ١٩٥٢، ص٣٨٦-٣٨٧), որը չի համապատասխանում իրականությանը: Սանոս Չելեպու մասին տե՛ս Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 201: ԺԷ հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմ.՝ Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1978, էջ 161: Տե՛ս նաև ԺԷ հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմ.՝ Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 585: Ըստ Սյուրմեյանի՝ Պետրոս Չելեպին է վերակառուցել եկեղեցին Սանոս Չելեպու վերակացությամբ (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 30), իսկ ըստ Երուսաղեմի պատրիարք Թորգոմ արքեպիսկոպոսի՝ կառուցվել է նրանց համատեղ նախաձեռնությամբ (Թորգոմ պատրիարք, Նօթեր եւ նիշեր, «Սիոն», 1933, էջ 25): Տե՛ս Շեխ-Մագսուդի առաքելական գերեզմանատան արձ. N 1 (Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 210): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 95:

1580 թ․

Եկեղեցու շուրջը տարածվում էր Հալեպի հայոց առաջին գերեզմանատունը: 1580 թ. հետո, երբ գաղթօջախի հայերի թիվը զգալիորեն աճել էր, թույլատրվում է եկեղեցու ներսում և բակում ամփոփել միայն հոգևորականներին: Ի դեպ, «Հալէպի Ս. Քառասնից եկեղեցւոյ վերաշինութենէն (1616) քիչ առաջ, հնօրեայ մատրան շրջապատին հիւսիսային կողմը գտնուող մեծ ու փոքր տապանաքարերն ու խաչքարերը ուշադրութեամբ վերցուած և բոլորը մէկ զետեղուած են հին և նոր տաճարները իրարու միացնող որմերէն մէկուն վրայ»:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի ազգային գերեզմանատանց եւ արձանագիր հայերէն տապանաքարերու, Հալէպ, 1935, էջ 8: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 85-86: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 95:

1655 թ․

1655 թ. Սեդի-Ահմադ փաշան գրավում և ավերում է քաղաքը, ինչպես նաև եկեղեցին. «Նոյեմբերի ԻԲ (22) թվին ՌՃԴ (1655), ի քաղաքի Հալպայ հարին, յորժամ Սէտի-Ահմատ փաշան հսար արար և աւար եհար զդրսի քաղաքն ի նոյն աւարէ ստացա զայս աղօթամատոյսս...»:

ԺԷ հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմ.՝ Հակոբյան Վ., Երևան, 1984, էջ 592: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96:

1737 թ․

1737 թ. կաթողիկե հայերը Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հետ 5 տարի շարունակ տիրում են նաև Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցուն:

Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 522: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96:

1784 թ․

1784 թ., երբ ընթանում են եկեղեցու նորոգման հերթական աշխատանքները, ձեռագիր մատյանները պահվում են մի գաղտնարան-պահարանում, որն էլ քողարկվում է ծեփով: Ի դեպ, Կարապետ վարդապետը 1905 թ. եկեղեցու գանձատնից հայտնաբերում է 144 ձեռագիր մատյան, մեծ մասը՝ թղթյա:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 746: Սեւեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 24, էջ 600: Տե՛ս նաև Քէշիշեան Վ., Հալէպը հայ գրչութեան կեդրոն, «Հասկ», 2001, էջ 256: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96:

1906 թ․

1906 թ. Բերիո թեմի գավառական ժողովի որոշմամբ՝ եկեղեցու հնամաշ գույքը վաճառվում է Գույումճյան վաճառատանը 90 օսմանյան ոսկիով:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1421, ց. 5, գ. 4, թ. 6: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96:

Ճարտարապետություն

Եկեղեցին ունի անկանոն հատակագծով վիմափոր ներքնահարկ, «...ուր կարելի է իջնել միայն ձախակողմի վերջին սիւնի (դէպի արևմուտք) կից կաւահիւս աստիճաններէ: Այս ներքնայարկը ամբողջովին վիմափոր է... ուր կ’երևան 1616-ին հիմնուած այս տաճարին վեց սիւներու հաստակուռ խարիսխները, ամբողջովին քարաշէն: Վէմի մէջ փորուած և հանդիպակաց երկու լիվաններ կ’երևան, գետնէն մէկ մետր բարձր: Չորս լուսամուտներ կը հովեն ու կը լուսաւորեն ներքնայարկը, եթէ վրայի տաճարին յատակը սալարկող չորս գաղտնի քարերը վերցուին...»: Ըստ ճարտարապետ Շահե Տեր-Գևորգյանի՝ գետնափոր կառույցը Սիրիայում քրիստոնեական վանական վաղագույն համալիրներից է և պատկանում է Գ-Դ դարերին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 266: Տէր-Գէորգեան Շ., Ակնարկ Հալէպի Ս. Քառասնից մանկանց եկեղեցու գետնափոր կառոյցի մասին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1976-1978, էջ 283-286: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 97-98:

Հնում եկեղեցու ավագ խորանի կամարն ամբողջությամբ պատված էր չինական հախճապակիներով, որոնցից մի մասի վրա պատկերված էին ավետարանիչներ և հրեշտակներ: Սակայն դրանք ԺԹ դարավերջին՝ հավանաբար նորոգության ժամանակ, եկեղեցականները տեղահանում են և անհոգաբար լցնում եկեղեցու մի անկյունում: Այդ տեսնելով՝ հնագետներն առաջարկում են իրենց վաճառել դրանք: 1925-1940 թթ. Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու ավագ խորանը զարդարող հախճապակիներից որևէ բեկոր գոյություն չուներ:

Ղազանճեան Կ., Խառն նամակներ ուղեւորութեան, Կ. Պոլիս, 1886, էջ 162-163: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 878: Ներկայումս թանգարանի վերածված Սբ. Աստվածածին եկեղեցում պահվում են մի քանի բեկորներ: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 98:

Եկեղեցին «տարբեր թուականներու մէջ ընդարձակուած ըլլալով շատ անկանոն, տձև ու թանձր սիւներով շէնք մը եղած է»: Ըստ կառուցման փուլերի բաղկացած է 3 բաժնից. Ա. Հին եկեղեցի (տապանատուն-մատուռ). կառուցվել է 1491 թ., հետագայում վերածվել է տապանատուն-մատուռի: Պահպանվել են արևելյան կիսաշրջան խորանը՝ հյուսիսից կից ուղղանկյուն գաղտնարանով, հյուսիսային և հարավային պատերի մեծ մասը, մկրտության ավազանը սրահի հյուսիսարևելյան անկյունում: Գաղտնարանի փոքրիկ մուտքը բացվում է խորանից: Հին եկեղեցու սրահը ներքուստ ծածկված է խաչվող թաղերով, իսկ արտաքուստ՝ հարթ տանիքով: 1912-1926 թթ. հարավից կից զանգակատուն կառուցելու ժամանակ անհրաժեշտ է եղել քանդել Հին եկեղեցու հարավային պատի արևմտյան կեսը: Զանգակատունը լայնանիստ, քարաշեն, բարձր աշտարակ է՝ ծածկված գեղեցիկ կաթողիկեով:

Սեւեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 24, էջ 600: Ի դեպ, ըստ հեղինակի՝ «...եկեղեցիի հնութեան շրջանները կարելի է հետևեալ կերպով բաժնել: Ա. Բուն Քառասուն մանուկ մատուռը...: Բ. Այդ մատռան ճիշդ դիմացը գտնուող և անկէ քիչ մը աւելի բարձր կամարով մատուռը...: Գ. Բուն երեք խորաններուն ընդարձակագոյն մասը...» (նույն տեղում): Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի ազգային գերեզմանատանց եւ արձանագիր հայերէն տապանաքարերու, Հալէպ, 1935, էջ 27: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 260: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96-97:

1532 թ․

Բ. Ուղղանկյուն սրահ. Հին եկեղեցու արևմուտքից կցվել է, ամենայն հավանականությամբ, 1532 թ., որի պատճառով էլ նույն թվականին տեղափոխվել է Հին եկեղեցու դուռը` զետեղվելով այս սրահի արևելյան պատի հարավային կեսում: Սրահի կենտրոնում գտնվող քառակուսի կտրվածքով սյունն այն բաժանում է չորս մասի: Դրանցից երեքը ներկայումս ծածկված են խաչվող թաղերով, իսկ հարավարևելյանը՝ հյուսիս-հարավ առանցքով կիսաշրջանաձև թաղով (վերջինս, ամենայն հավանականությամբ, 1869 թ. ձևափոխության արդյունք է):

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 97: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 3 (նշվ. աշխ., 99):

1616 թ․

Գ. Մեծ եկեղեցի. 1616 թ. Բ բաժնին հյուսիսից կցվել է եռանավ եկեղեցին, իսկ արևմուտքից՝ ուղղանկյուն նոր սրահը: Այն ավելի բարձր է Բ բաժնից, իսկ եռանավ եկեղեցին՝ նոր սրահից: Եկեղեցին և նոր սրահը միմյանց հետ հաղորդակցվում են երկու սյուներն իրար կապող բաց կամարներով: Նոր սրահը կենտրոնում գտնվող երկու սյուներով բաժանվում է վեց հատվածների, որոնք ծածկված են խաչվող թաղերով: Մուտքը բացված է հարավային որմի արևմտյան մասից: Եռանավ շինությունը երեք զույգ սյուներով բաժանված է 12 խաչվող թաղերով ամփոփված հատվածների, արևելքում ավարտվում է կիսաշրջան ավագ խորանով և նրան հյուսիսից ու հարավից կից ուղղանկյուն խորաններով: Երեք խորաններն ունեն ընդհանուր բեմ և մեկական պատարագամատույց սեղան: Մկրտության ավազանը գտնվում է դասի հյուսիսային պատի կենտրոնում: 1874 թ. արևմուտքից կցվում է երկհարկ կառույց, որի առաջին հարկը փակ պատերով սենյակ է, իսկ երկրորդ հարկը՝ երեք կամարներով սրահին բացվող վերնատուն: Մեծ եկեղեցին հյուսիսային պատի կենտրոնից բացված մուտքով հաղորդակցվում է ուղղանկյուն փոքր սենյակի հետ (գանձատուն): Սկզբում եղել է գմբեթաշեն. «...Սուրբ Քառասունք, որն այս տարի նոր էր նորոգած ու մեծացրած, լայն էր և ընդարձակ, գմբեթաշեն և սրբատաշ...»: Ամենայն հավանականությամբ, ավերվել է 1655 թ.՝ Սեդի-Ահմադ փաշայի կողմից քաղաքի գրավման ժամանակ, քանի որ Հալեպում Ֆրանսիայի հյուպատոս ասպետ Լորան դ’Արվիեոն, 1680 թ. այցելելով եկեղեցի, այն նկարագրել է առանց գմբեթի. «Այն քառակուսի է, թաղը ...հենված է չորս շարք քարե սյուների վրա, որոնք եկեղեցին բաժանում են հինգ հատվածների: Կանանց բաժինն միջնորմով առաձնացված է մյուսներից: Խորանը կենտրոնական մեծ նավի ծայրին է»:

Եկեղեցու նախկին գանձատունը «...կը գտնուի տաճարին հիւսիսային կողմը... և կը բաղկանայ նեղ անցքէ մը և միակ երկաթապատ լուսամուտէ մը լուսաւորուած քառանկիւն խուցէ մը» (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 266-267): Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երևան, 1997, էջ 182: Mémoires du chevalier d’Arvieux, tome sixiéme, Paris, MDCC XXXV (1735), p. 42. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 97:

1930-ական թվականներին նախատեսվում է եկեղեցու կենտրոնական չորս սյուների վրա գմբեթ կառուցել, սակայն ճարտարապետների համոզմամբ՝ «...դարերէ ի վեր շէնքին տանիքը յաջորդական նորոգութիւններ տեսած ըլլալով, կարծր և միակտոր զանգուածի մը վերածուած էր և անհնար էր կենտրոնի մասը վերցնել և հոն գմբէթ հաստատել, առանց վերցնելու ամբողջ տանիքը»:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 256: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 97:

Նորոգություն
1850 թ․

1850 թ. եկեղեցին նորոգվում է մասնակի: Այդ նպատակով 250 ղուրուշով գնվում են քարե 2 հին սյուներ:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 783: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96:

1869 թ․

1869 թ. փակվում է արևելյան դուռը, և հարավից նորն է բացվում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 3 (նշվ. աշխ., էջ 99):

1874 թ․

1874 թ. կառուցվում է եկեղեցու վերնատունը Նիկողոս Շահվեքիլի կնոջ՝ Սոֆյայի նվիրատվությամբ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 99 (նշվ. աշխ., էջ 138):

1888 թ․

1888 թ. հունվարի 1-ին ավարտվում է նոր մկրտարանի կառուցումը:

Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 104 (Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 139): 1887 թ. նոյեմբերի 26-ին կայացած Քաղաքական ժողովի նիստում որոշվում է մկրտության ավազանի կառուցման քննարկումները հանձնել առաջնորդական տեղապահին և կրոնական ժողովին (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 869): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96:

1912 — 1926 թթ․

1912 թ. սկսվում է եկեղեցու զանգակատան կառուցումը բրազիլաբնակ հալեպահայ Ռզգալլահ Ճորճ Թահանյանի բարերարությամբ, սակայն շինարարությունն ամբողջանում է միայն 1926 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 260: Տե՛ս նաև Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 111-112, 116 (Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96, 144, 145):

1964 թ․

1964 թ. հուլիսին, հաշվի առնելով եկեղեցու անմխիթար վիճակը, թաղականությունը նորոգություն է ձեռնարկում:

«Հասկ», 1964, N 6-7, էջ 211: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96:

1965 թ․

1965 թ. ավագ խորանի համար կառուցվում է շքեղ սեղան:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 121 (նշվ. աշխ., էջ 146-147):

1976 թ․

1976 թ. «Սբ. Մինաս» և 1983 թ. «Սբ. Քառասուն մանկունք» սրբապատկերների համար եկեղեցու հարավային պատին կից կառուցվում է մեկական որմնափակ խորան, իսկ 1984 թ. հյուսիսային խորանի համար՝ շքեղ սեղան:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 122, 123, 125 (նշվ. աշխ., էջ 147):

1992 թ․

1992 թ. Հին եկեղեցու արևմտյան ճակատի հարավային մասում Աստվածամոր սրբապատկերի համար կառուցվում է որմնափակ խորան:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 127 (նշվ. աշխ., 148):

1995 թ․

1995 թ. բարեզարդվում է Հին եկեղեցին, իսկ խորանի համար շքեղ սեղան է կառուցվում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 131 (նշվ. աշխ., 149):

2005 թ. նորոգվում է զանգակատունը:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 96: Տե՛ս Հին եկեղեցիների շրջաբակի արձ. N 54 (նշվ. աշխ., 170):

Վիմագրեր

Ներկայացնում ենք 136 միավոր արձանագրություն, որոնցից 75-ն առաջին անգամ ընդօրինակել և հրատարակել է Ա. Սյուրմեյանը, 4-ը՝ Ա. Տեր-Հովհաննեսյանցը, 2-ը՝ Գ. Ասլանյանը, իսկ մեկական արձանագրություն էլ՝ Կ. Ղազանճյանը, Ղ. Ալիշանը, Բաբկեն եպիսկոպոսը, Մ. Աղավնունին և Լ. Ճեպեճյան-Խապայանը: 50 արձանագրություն հրատարակվում է առաջին անգամ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 98:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1491 թ․

Արձանագրություն. տեղահան և երկատված սալիկին (չափերն են՝ 97 x 33 սմ)՝, փորագիր, 6 տող: Ներկայումս պահվում է թանգարանի վերածված Սբ. Աստվածածին եկեղեցում:
Յանուն ա(ստուծո)յ ի թվին ՋԽ (1491) ի պարոն[ո]ւթ(եա)ն Իւզտմուռին և ի յառա[ջ]|նորդութեան տ(է)ր Յո(վ)հա(ն)նէս կա[թ]ուղիկոսին ես՝ Ըռէիս յԻսէս, | շ(ին)ել տվի զեկեղեցիս յանուն Ս(ուր)բ Քառասնիցն յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ այս հոգո|ւ տնեքովս ինձ եւ կենակցուն իմ՝ Շահալին, եւ որդոցն իմ՝ Ճուրճ|ուսին եւ Սարգիսակին եւ Ուսէփին, եւ գնացելոյն ի Ք(րիստո)ս նոր փ(ե)սա | Այթումայակ(ին):

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 30-31: Տունկեան Գ., Ս. Քառասնից մանկանց մայր եկեղեցի, Հալէպ, 2000, էջ 10: Ազէզեան Հ., Բերիոյ թեմը և իր եկեղեցիները, «Հասկ», 2001, էջ 400: Քորթոշյան Ր., Ճշտումներ՝ ի նպաստ հալեպահայ պատմության, «Ճարտարապետություն, շինարարություն», 2009, N 4(38), էջ 57: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 98:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1532 թ․

Արձանագրություն. եկեղեցու մայր մուտքից վեր ագուցված մարմարե սալիկին՝ ելնդագիր, 6 տող հայերեն, որից ցած՝ ելնդագիր, 1 տող, մեկընդմեջ հայերեն-արաբերեն.
Է: | Ի թւ(ի)ն հ(ա)յ(ո)ց (Ջ)ՁԱ (1532) ի ժամ(ա)ն(ա)կի պար(ո)նութ(եա)ն Կիլիկիոյ և յ(ա)ռ(ա)ջն(ո)րդու(թ)ե(ան) տեառն | Յ(ո)վհ(ա)ննու սրբ(ա)զ(ա)ն կ(ա)թ(ո)ղ(ի)կոսին ե(ր)կ(րոր)դ շինու(թեամ)բ նորոգեալ էր յ(ա)րեւելից կողմանէ դու|ռն սոյն Խ (40) մ(ա)նկ(ա)նց եկ(ե)ղ(ե)ցոյ լո(ւ)սաւորչ(ա)կան հ(ա)յոցս, իսկ այժմ ի հ(ա)րաւ կող|մն փոխ(ա)դրելով սոյն դուռն երր(որ)դ անգամ շինեց(ա)ւ ի կ(ա)թող(ի)կ(ո)ս(ու)թ(եա)ն տ(էր) (անունը չի գրվել) | և յ(ա)ռ(ա)չն(ո)րդ(ու)թ(եա)ն տ(էր) Մկրտ(ի)չ եպ(ի)սկոպոսին, չ(ա)նիւք ք(ա)հ(ա)ն(ա)յ(ի)ց և ժ(ո)ղով(րդո)յն և ազգ(ա)յ(ի)նք: Հայերեն-արաբերեն. Թիւ փ(րկչեան) 1869, թիւ հ(ա)յ(ո)ց 1318 (1869): تجدد ثالثا باب كنيسة اربعين شهيد للارمن اللوساورجيين بنقله لهذا المكان سنة مسيحية ١٨٦٩ Թարգմ. Սբ. Քառասնից մանկանց հայոց լուսավորչական եկեղեցու դուռը երրորդ անգամ նորոգվեց՝ փոխադրվելով ներկայիս տեղը փրկչի 1869 թ.:

Ղազանճեան Կ., Խառն նամակներ ուղեւորութեան, Կ. Պոլիս, 1886, էջ 164: Սեւեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 24, էջ 600: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 31: Մինասեան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ թեմի հայութեան մասին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2007, N 1-2, էջ 19-20, 25: Արաբերեն արձանագրությունը հրատարակվում է առաջին անգամ: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 99:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1633 թ․

Արձանագրություն. պահվում է թանգարանի վերածված Սբ. Աստվածածին եկեղեցում: Տեղահան սալիկին՝ փորագիր, 5 տող.
Յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ է գլս.(՞) | խ(օ)ճ(ա)յ Մ(ա)ղս(ու)տին | և խ(օ)ճ(ա)յ Ախիճան|ին ի դ(ու)ռն Ս(ուր)բ | Ք(ա)ռ(ասու)ն, [թվ] ՌՁԲ (1633):

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 108:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գրչանկար
Տարեթիվ 2012 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1750 թ․

Արձանագրություն. դեղին մարմարյա սալիկին, գտնվում է Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու վերնատանը: Հատակին ագուցված հինգ սալիկներից մեկն է:
Այս է տապան հանգստեան ժամասաց տէր Աստուածատուր քահանային, որ հանգեաւ ի Քրիստոս, թվ. ՌՃՂԹ (1750) մայիսի 24-ին: Աստուած ողորմի ասացէք:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 712-713: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 122:

Զարդաքանդակ, Փորագիր 1840 թ․

Զարդաքանդակ. գտնվում է Մեծ եկեղեցում՝ հարավային խորանի դիմաց գտնվող սյան արևմտահայաց ճակատին՝ «130x101 մեծութեամբ դեղին կճեայ քարի վրայ»: Արձանագրությունը՝ փորագիր, 3 տող.
Գէորգ երէց Տ(է)ր Գէորգեան շինեաց զարձանս ընտիր կճեան, | ս(ուր)բ յիշատակ մնալ ինքեան, լիցի արժան առ տ(է)ր յիշման, | թվ(ին) հ(ա)յ(ո)ց ١٢٨٩ (թարգմ.՝ 1289) (1840)-ին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի ազգային գերեզմանատանց եւ արձանագիր հայերէն տապանաքարերու, Հալէպ, 1935, էջ 15: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 137:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1874 թ․

Արձանագրություն. վերնատան մուտքի աջ կողմում՝ ագուցված «...88x54 սնդմ. մեծութեամբ» դեղին մարմարյա սալիկին, ելնդագիր, 18 տող հայերեն, որից ցած՝ նույն բովանդակությամբ 2 տող արաբերեն.
Է: | Վերնատունս չըքնաղ | նորոգ կառուցայ | անձնուէր ջանիւք | վեհին Կիլիկիայ | տեառըն Մըկըրտչի | քաջ հովուապետին | ազդու խըրատիւք, | որ էրն աստ ներկայ: | Արդեամբք հայ ազգիս | մեծին Բերիայ | արանց և կանանց | եւ ազնիւ օրերդաց, | մասնաւոր տըրօք | տիկնոջ Շահվեքիլ | Սօֆիայ, դըստեր | Անտօնի Շամմայ, | ի թվին փ(րկչի) 1874 յուն(ուար) 1-ին: Արաբերեն. قد تشيّد اركان هذا المكان بانذار كاتوغيكوس السيّد مكرديج الاول و بنفقة ابناء طايفة اللوساورجيين وبسع وسيخا المقدسة كريمة صوفيا انطوان شمّا امراة نيكيغوص شاه وكيل سنة ١٨٧٤ Թարգմ. Այս տեղը կառուցվեց 1874 թ. Մկրտիչ Ա կաթողիկոսի վերակացությամբ, լուսավորչական համայնքի նվիրատվությամբ և Նիկողոս Շահվեքիլի կնոջ, Անտուան Շամմայի դստեր՝ մահտեսի Սոֆյայի ջանքերով:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 839: Արաբերեն արձանագրությունը հրատարակվում է առաջին անգամ: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 138:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Արձանագրություն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1888 թ․

Արձանագրություն. մկրտության ավազանից վեր ագուցված մարմարե սալիկին՝ ելնդագիր, 5 տող, որից 1 տողը՝ նույն բովանդակությամբ արաբերեն.
Յիշատակ է սուրբ աւազանս հան|գուցեալ ոսկերիչ Աբրահամին եւ | կնոջ նորա՝ մ(ա)հ(տես)ի Խաթունի(ն): Հանգուս|իցէ տէր զհոգին նոցին, 1888 յունուար 1: Արաբերեն. قد اقيمة هذا الجرن للمعموديّة المقدّسة عن نفس المرحوم المقدسي ابراهيم الصائغ وعن ارملته المقدسيية خاتون سنة ١٨٨٨ للمسيح

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 139:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1965 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 146-147:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ներկագիր, Շինարարական 1984 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 147:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1976 թ․

Որմնափակ խորան. ոճավորված, շինարարական արձանագրությունը՝ խորանին կից ամրացված մարմարե սալիկին, փորագիր, 5 տող.
Կառուցաւ Ս(ուրբ) Մինասի խորանս | արդեամբ | տ(էր) եւ տիկ(ին) Զաւէն Մկրեաններու | յիշատակ համայն ուխտաւորներու, | 6 յունուար 1976:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 147:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1983 թ․

Որմնափակ խորան. ոճավորված, շինարարական արձանագրությունը՝ խորանին կից ամրացված մարմարե սալիկին, փորագիր, 4 տող.
Սուրբ Քառասնից մանկանց յիշատակին նուիրուած | այս խորանը շինուեցաւ արդեամբ | պ(ա)ր(ոն) Յովհաննէս Տապպաղի, | 1 յունուար 1983:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 147:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1992 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 148:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1995 թ․

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 149:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2005 թ․

Պատկերաքանդակ, Հարթաքանդակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Պատկերաքանդակ, Հարթաքանդակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Եկեղեցու Ա (1491 թ.) բաժնի ներքին տեսքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Եկեղեցու Գ (1616 թ.) բաժնի ներքին տեսքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Եկեղեցու ներսում զետեղված խաչքարեր

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 2008 թ․

Եկեղեցու հատակագիծը 3 բաժիններով (չափագրությունը` Րաֆֆի Քորթոշյանի, հրատարակության պատրաստումը` Աշոտ Հակոբյանի)

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Շ. Տեր-Գևորգյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1977 թ․

Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու ներքնահարկի հատակագիծը (չափ.` Շ. Տեր-Գևորգյանի, 1977 թ.)

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Շ. Տեր-Գևորգյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1977 թ․

Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու ներքնահարկի կտրվածքը (չափ.` Շ. Տեր-Գևորգյանի, 1977 թ.)